ესქატოლოგია - ესქატოლოგიური სწავლება წმიდა მამათა თხზულებებში - აპოკალიფსისი

Перейти к контенту
აპოკალიფსისი > ესქატოლოგია
ესქატოლოგიური სწავლება წმიდა მამათა თხზულებებში
 და მისი მნიშვნელობა თანამედროვე სამყაროში
აპოკალიპტური მხედრები
ავტორი: არქიეპ. კონსტანტინე, სანკტ-პეტერბურგის სასულიერო აკადემიის რექტორი.

I
 
ესქატოლოგია (’εσχατον, ბერძნ. – ბოლო, უკანასკნელი) როგორც სწავლება უკანასკნელ მოვლენებზე, სამყაროსა და ადამიანის საბოლოო ხვედრზე თავიდანვე სახარებისეული ქადაგების არსებითი ნაწილი იყო, ხოლო ცოცხალი რელიგიური შეგნება და ესქატოლოგიური რეალიების განცდა ჭეშმარიტი ქრისტიანული მსოფლმხედველობისა და ქრისტიანული ლოცვის აუცილებელ ნაწილს წარმოადგენდა. ესქატოლოგია არ შეიძლება წარმოვიდგინოთ, როგორც ქრისტიანული მსოფლმხედველობის "შემთხვევითი დანამატი", არამედ დაწყებული თვით ჩვენი უფლით იესუ ქრისტეთი, ყოველთვის წარმოადგენდა "სასუფევლის სახარების" არსებით ელემენტს.
 
წმიდა მოციქული და მახარობელი იოანე ღვთისმეტყველი პირველ ქრისტიანებს მოუწოდებდა არ შეეყვარებინათ წუთისოფელი და ის, რაც წუთისოფელშია, არამედ ამბობდა: "ეს ქვეყანაც გარდავა და მისი გულისთქმაც, ღვთის ნებისმყოფელი კი წარუვალია უკუნისამდე. ყრმანო, უკანასკნელი ჟამია..." (1 იოანე 2:17-18).
 
"ბოლო ჟამი", "უკანასკნელი დღეები" - ეს სიტყვები არაერთხელ გვხვდება ახალ აღთქმაში და თანაც რამოდენიმე განსხვავებული მნიშვნელობით. მოციქულები პეტრე და პავლე, როდესაც მათ თავიანთ ეპისტოლეებში იყენებდნენ, ხან გულისხმობდნენ განსაკუთრებულ "სახარებისეულ" დროებას, ღმრთის აღთქმათა აღსრულების პერიოდს და ღმრთის განკაცების ჟამს (ებრ. 1:2, 1 პეტ. 1:20), ხან კიდევ დროს უშუალოდ ხილული სამყაროს აღსასრულის წინ, ქრისტეს მეორედ მოსვლის უწინარეს (1 ტიმ. 4:1; 2 ტიმ. 3:1; 2 პეტ. 3:3). ორმოცდამეათე დღის სასწაულის აღწერისას წმიდა მოციქული ლუკა გადმოგვცემს იოველის წინასწარმეტყველებას, რომელსაც მოციქული პეტრე სულიწმიდის მოციქულებზე გარდამოსვლას უკავშირებს და, რომელიც იწყება სიტყვებით: "და იქნება უკანასკნელ დღეებში, ... მივაფენ ჩემი სულისაგან ყველა ხორცს" (საქმე 2:17).
 
ამგვარად, ტერმინ "უკანასკნელი დღეების" ორი ხსენებული მნიშვნელობა თუმც სხვადასხვაა გამოყენების თვალსაზრისით, გადაიფარებიან ახალი აღთქმის ეპოქის აზრობრივი დანიშნულებით, რომელიც დაგვირგვინდა ეშმაკზე უფალ იესუ ქრისტეს გამარჯვებით: "აწ განისჯება ეს ქვეყანა, აწ განდევნიან ამ ქვეყნის მთავარს" (იოანე 2:31). მართლმადიდებლური სწავლება ახალი აღთქმის ამ ერას მიიჩნევს, როგორც ძველი აღთქმის ეპოქისგან ხარისხობრივად განსხვავებულს. კაცთა მოდგმის ხსნის ისტორიის დღევანდელი ისტორია, რომელიც დაიწყო ქრისტეს აღდგომით, უკვე წარმოადგენს "ქრისტეს ჭეშმარიტ სამეფოს, რომელიც ნამდვილი და სრულიად რეალურია მორწმუნეთათვის" (Иоанн Мейендорф, протопр. Жизнь и труды свт. Григория Паламы. СПб, 1997, стр. 264). ამიტომაც შეიძლება ლაპარაკი "განხორციელებულ ესქატოლოგიაზე", რომელსაც აღიარებდნენ და იცავდნენ ქრისტეს მოციქულები და ეკლესიის წმიდა მამები, რითაც ხაზს უსვამდნენ ღმრთის განკაცებისა და "აწმყოში მისი ქმედითობის" რეალურობას (იქვე. გვ. 264).
 
"უკანასკნელი დღე" - ღმრთის მოსვლის დღე კაცთა მოდგმის საცხოვნებლად, დადგა ქრისტე მაცხოვრის პირველი მოსვლით, ღმერთ სიტყვის განკაცებით. ეკლესიის ცხოვრებაში ის საიდუმლოდ გრძელდება ისტორიული დროის ჭრილში, რომელშიც არსებობს ხილული სამყარო, და თავის კულმინაციას უფლის მეორედ მოსვლაში აღწევს.
 
ძველაღთქმისეულ ებრაელებში წარმოდგენა ცალკეული პიროვნების საიქიო არსებობაზე ნელ-ნელა განიდევნა რელიგიური ინტერესის სფეროდან, რომელიც კონცენტრირებული იყო ეროვნულ ესქატოლოგიაზე, ანუ წარმოდგენაზე ისრაელის, როგორც ღმრთის ერის საბოლოო ხვედრზე, აქედან კი ღმრთის საქმეთა მიწიერ დასასრულზე. ისრაელის ხალხი ფიქრობდა, რომ ასეთი დასსრული სხვა არაფერია თუ არა ისრაელის და მისი ნაციონალური სამეფოს განდიდება, როგორც თვით ისრაელის ღმერთის სამეფოსი და მისი ცხებულისა ანუ ძისა, - ისრაელი ერისა, რომელსაც მეფენი, წინასწარმეტყველნი, მღვდლები და ბელადები განასახიერებდნენ.
 
მაგრამ წინასწარმეტყველებმა ღმრთის სასუფევლის ცნებაში ჩადეს უმაღლესი სულიერი შინაარსი (Энциклопедический словарь, Брокгауз, Ефрон, т. XLI, СПб, 1904, стр. 128). ამ სასუფეველს შეუძლებელია ჰქონდეს ვიწრო ნაციონალური მნიშვნელობა. ის ეხება ყველა ხალხს. მისი განხორციელება არის ღმრთის ნების აღსრულება დედამიწაზე. მას გააჩნია ორი ასპექტი.
 
პირველი - ეს არის ყველა უღმრთო წარმართულ სამეფოთა გასამართლება და განკითხვა, მხილება და დამხობა, ამასთან კი მთელი კაცობრივი უსამართლობისა და უსჯულოებისაც. ეს სასამართლო დაიწყება ისრაელის სახლიდან, ამიტომაც ყველა ისტორიული კატასტროფა, რომელიც თავს ატყდება ისრაელს, ღმრთის მსჯავრის ნიშანს წარმოადგენს, რომელიც მართლდება თვით ისრაელის რწმენით და ღვთაებრივად აუცილებელია.
 
მეორე - განისაზღვრება, როგორც ცხონება და სიცოცხლე, როგორც ადამიანის სულიერი ბუნებისა და მთელი ქვეყნიერების განახლება.
 
ესქატოლოგიური საკითხები გარდაუვალად ჩნდება ადამიანში და დაბეჯითებით ითხოვს თავის გადაწყვეტას. ადამიანებისთვის ამ კითხვების გადაწყვეტა კი ნიშნავს - მთელი მსოფლიო პროცესის გააზრებას, მთელი ქვეყნიერების ცხოვრების მიზნის შემეცნებას, საკუთარი მნიშვნელობის განსაზღვრასაც მსოფლიო ცხოვრების პროცესში. ამ შეკითხვების უარყოფა კი ნიშნავს - გაუხეშებას სულიერ მიმართებაში, საკუთარ სულიერ ბუნებაზე უარის თქმას, პირუტყვის დონეზე ჩამოსვლას და საკუთარი არსებობის მიზანსა და არსზე პასუხის გაცემის უუნარობას.
 
არც წარსულში, არც აწმყოში ისტორიამ არ იცის ერი, რომელიც სრულიად გაუცხოებული იქნებოდა რომელიმე მსოფლმხედველობისგან. როგორც ფილოსოფიური, ასევე რელიგიური მსოფლმხედველობა არსებითად წარმაოდგენს ადამიანის სულის მცდელობას პასუხი გასცეს ისეთ კითხვებს, როგორიცაა: საიდან გაჩნდა სამყარო და საით მიდის, როგორც ქვეყნიერება, ასევე ყოველივე მასში არსებული, და როგორი მიზნისკენ მიისწრაფვიან ისინი.
 
რელიგიის მეშვეობით ადამიანის მთელი ძალებით ცდილობს ააგოს ხიდი ამქვეყნიურსა და იმქვეყნიურს, ხილულსა და უხილავს, გრძნობითსა და ზეგრძნობითს შორის არსებულ უფსკრულზე, რათა შესაძლებელი გახდეს ამქვეყნიურის ორგანულად შერწყმა იმქვეყნიურთან. რელიგიის მეშვეობით ადამიანი ცდლობს თავისი წონასწორობის პოვნას სამყაროში, რათა არ გადააფასოს იმქვეყნიური ამქვეყნიურის საზიანოდ და, პირიქით, ამქვეყნიურის გადაფასებით არ დააზიანოს წარმოდგენა იმქვეყნიურზე. ეს რაღაც არაბუნებრივი კი არ არის, არამედ, პირიქით, თვით ადამიანური ბუნების შემადგენელი ნაწილია.
 
ადამიანში არსებობს ისეთი რამ, რაც ვერ თავსდება ამ სამგანზომილებიან სამყაროში, დროისა და სივრცის კატეგორიებში. ეს არის სწორედ ის, რაც თავის გამოხატულებას და თავის ენას პოვებს რელიგიაში. რელიგიის მიერ ადამიანი ძლევს გეოცენტრიზმს და ცდილობს გადალახოს ეგოიზმი (Иустин (Попович). Философские пропасти, М., 2005, стр. 23.). ამიტომაც ყველა წარმართ ერში, და არა აქვს მნიშვნელობა განვითარების რომელ საფეხურზე იმყოფებიან ისინი, ჩვენ ვპოვებთ ისეთ რამეს, რასაც შეიძლება ესქატოლოგია ვუწოდოთ, "ესა თუ ის შეხედეულება სამყაროს აღსასრულზე, გარკვეული თვალსაზრისი ადამიანის მომავალ ბედზე" (В. Сахаров. Очерк происхождения и развития эсхатологических идей на востоке. Чтения в обществе любителей духовного просвещения. 1870, Ч.З, стр. 65). ეს ესქატოლოგიური წარმოდგენა შეიძლება ბუნდოვანი და განუვითარებელი იყოს, ზოგჯერ კი, პირიქით, შეიძლება გამოირჩეოდეს სიმბოლოებისა და დეტალების სიმკვეთრით, მაგრამ უკვე თვით მათი საყოველთაოობის ფაქტი მეტყველებს იმაზე, რომ ეს ესქატოლოგიური კითხვები ადამიანში თავისთავად, ბუნებრივად ჩნდება დამოუკიდებლად იმისა, თუ კულტურის რომელ საფეხურზე იმყოფება იგი.
 
რა თქმა უნდა, ყველაზე მეტად ბუნებრივად და ჯეროვნად ესქატოლოგიური საკითხები გადაჭრილია ქრისტიანულ რელიგიაში. დარწმუნებით შეიძლება ითქვას, რომ მხოლოდ ქრისტიანობაშია შესაძლებელი ესქატოლოგია ამ სიტყვის საკუთრივი მნიშვნელობით; რომ მხოლოდ ქრისტიანობა არის ჭეშმარიტად "სასოების რელიგია". წარმართს, რომელსაც არ ესმის გამოსყიდვის საღმრთო განგებულება, მხოლოდ მკითხაობაღა თუ ძალუძს სამყაროს ამა თუ იმ აღსასრულზე, თანაც ამ თავისი მკითხაობისთვისაც კი არ შეიძლება ჰქონდეს რაიმე მყარი საფუძველი. ქრისტიანობა კი ამგვარ საყრდენს პუოლობს ცხონების ღვთაებრივ იდეაში, რომელიც სამყაროში თანდათანობით აღესრულება.
 
ამ იდეის ურყევ მტკიცებულებას წარმოადგენს ჩვენი ცხონებისთვის ღმრთის ძის - იესუს ქრისტეს განკაცების ისტორიულად დადასტურებული ფაქტი. ამ ფაქტს ეფუძნება მთელი ქრისტიანული სარწმუნოება. ეყრდნობა რა წარსულის ფაქტს, მას ქრისტიანთა მზერა გადააქვს მომავალში, იმ დროში, როდესაც დასრულდება ადამიანის ცხონების ღვთაებრივი გეგმა, როდესაც ქრისტეს გამომსყიდველობითი საქმე საბოლოოდ იქნება გათავისებული კაცობრიობის მიერ (Скорик И., Евангельская эсхатология, освещаемая с христианской этической точки зрения, Курс. Соч., машинопись, ЛДА, 1969, стр. IV).
 
ეკლესიამ, რომელიც ქრისტეს ერთადერთი სხეულია და ერთადერთი შესაძლო ზეციური სასუფეველია, შინაგანად უკვე გადალახა ისტორიის საზღვარი, მაგრამ ქვეყნიერებისთვის ამით არ შემოიფარგლება დარჩენილი (და ამ გაგებით ბოლო) ისტორიული ვადა. აქედან მომდინარეობს, მაგალითად, ისეთი სახარებისეული "წინააღმდეგობანი", როგორიცაა ერთდროული წარმოდგენები სასუფეველსა და ეკლესიაზე, როგორც საქორწილო ნადიმსა და საუკუნო სამსჯავროზე (Иоанн Мейендорф, протопр. Жизнь и труды свт. Григория Паламы, СПб, 1997, стр. 431).
 
"ქრისტე მოვა მამის დიდებაში, ხოლო დიდებაში თავიანთი მამისა, ქრისტეს წმინდებიც გაბრწყინდებიან მზესავით (მათე 13:43) და იქნებიან ნათელნი და იხილავენ ნათელს, მხიარულსა და ყოვლადწმიდას, ერთით ოდენ წმიდა გულით მისაწვდომ სახილველს, რომელიც, ახლა, ზომიერად ეცხადება ვითარცა წინდი მათ, ვინც აღემატა ყოველივე დაწყევლილს უვნებლობით და ყოველივე წმიდას შეურეველი და უნივთო ლოცვით, ხოლო მაშინ აშკარად ღმერთებად შერაცხავს აღდგომის ძეებს (ლუკა 20:36), თანაუკვდავყოფილთ და თანასახელგანთქმულთ იმასთან ერთად, ვინც ჩვენს ბუნებას ანიჭებს საღმრთო დიდებას და ბრწყინვალებას" (Григорий Палама, свт. Триады в защиту священно-безмолствующих, М., 1995, II. 3 66//598) (ქართ.: წმ. გრიგოლ პალამა. ტრიადები საღმრთოდ მდუმარეთა დასაცავად. 2015 წ. II. 3. § 66).
 
ჩვენ ქრისტიანები, ჩვენი სიცოცხლის ყოველი დღე იმ უკანასკნელ დღესთან კავშირში უნდა აღვიქვათ, რომელშიც უფალი განსჯის მთელ ქვეყნიერებას. ქრისტიანები თავიანთ მოკლე ცხოვრებას ისე გადიან, თითქოსდა ქრისტეს საშინელი სამსჯავროს წინაშე იმყოფებიან და ქრისტეს სამსჯავროს საზომებით ზომავენ საკუთარ თავს, თითოეულ საკუთარ აზრს, გრძნობას, სიტყვას და საქმეს.
 
ქვეყნიერების მთელი ისტორია დასაწყისიდან დასასრულამდე, ალფადან ომეგამდე - ქრისტეს რწმენის ნიჭია, და ამ რწმენაშია მოცემული არსებობის ჭეშმარიტი აზრის ცოდნაც. ქრისტიანი, გრძნობს რა ამ მარადისობას, ჯერ კიდევ დედამიწაზე ცხოვრობს მარადიული ცხოვრებით, თავისი ამქვეყნიური ცხოვრების ყოველ დღეს, საათსა და წუთს გადის მარადისობისადმი სასოებით.  მისი ცხოვრების ყოველი მომენტი - მარადიულის ნატამალია, და მთელი მისი არსებობა ქრისტეს ღმერთკაცობრივ მარადისობასთან არის კავშირში.
 
"ჩვენ შევიცანით ... სიკვდილის უძლურება მისი ერთადერთი მძლეველის წინაშე, და უკვე სიკვდილი აღარ გვაშინებს, რადგან მკვდრეთით აღმდგარმა ქრისტემ მოგვანიჭა აღდგომის მადლმოსილნი ძალი, რომლის დახმარებითაც ვძლევთ სიკვდილს. ქრისტიანთათვის უკვე აღარ არსებობს არც სიკვდილი, არც გლოვა, არც ჭირვება. ჩვენ ყველანი ცოცხლები ვართ, მარად ცოცხლები ჩვენს უფალ იესუ ქრისტეში. ჩვენი ყველა დღე მიილტვის იმ უდიდესი დღისკენ უფლისა, რომელიც კვლავ მოვა დედამიწაზე, რათა აგვიტაცოს თავისი სიყვარულის სასუფეველში" (Иустин (Попович), архим, Толкование на 1-е послание к Фессалоникийцам св. ап. Павла, М., 2000, 128-130).
 
პირველდაწყებითი ეკლესიის განმაცხოველებელი სიყვარული ქრისტესადმი ქრისტიანებში იწვევდა მხურვალე მისწრაფებას "გასულიყვნენ ამ ქვეყნიდან და ქრისტესთან ერთად ყოფილიყვნენ" (შეად. ფილ. 1:23), ამასთან, მომავალი ხდებოდა ქრისტიანის განსჯისა და ყურადღების საგანი. თუკი ქრისტიანთა სურვილები გამიზნულია მომავლისკენ, მაშინ მათი აზრებიც იქითკენაა მიმართული, ანუ ესქატოლოგიური საკითხების კვლევისა და გადაწყვეტისკენ. უნდა შევნიშნოთ, რომ ეს არის უმნიშვნელოვანესი ფაქტი.
 
ამიტომაც ესქატოლოგიური საკითხები, რომლებიც სინოპტიკურ სახარებებში, მოციქულთა ეპისტოლეებსა და წმიდა მამათა თხზულებებშია აღწერილი, წარმოადგენენ არა ცარიელი ცნობისმოყვარეობით გამოწვეულ დაინტერესებას, არამედ, პირიქით, თავისი მნიშვნელობის მქონეა, როგორც სხვა საკითხთა გადაწყვეტის სფეროში, ისევე მთელი ქრისტიანული რელიგიის შეფასების საქმეშიც. მაგალითად, ქრისტიანული სწავლება ჯვარსახოვანი გზის და დედამიწაზე დევნილი და ტანჯული სიკეთის შესახებ თავის აზრს პოულობს და ადამიანებისთვის მისაღები ხდება მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუკი ქრისტიანული ესქატოლოგია გახსნის გზას ამ სიკეთისთვის, თუ აწმყოში არა, მომავალ საუკუნეში მაინც. წინააღმდეგ შემთხვევაში ბოროტებასთან ბრძოლა და სიკეთის ტანჯვა უმიზნო და უაზრო გახდება (Скорик И., Цит. Соч., ЛДА, 1969, стр. VI).
 
იესუ ქრისტეს გამომსყიდველობითი საქმე თავის სრულყოფილ მნიშვნელობას იძენს მხოლოდ სამყაროს აღსასრულის ქრისტიანული სწავლების შუქზე. ამიტომაც კიდევ ერთხელ აღვნიშნავთ, რომ ესქატოლოგიური საკითხები არა მარტო ბუნებრივია, არამედ უკიდურესად საჭიროა ქრისტიანულ რელიგიაში.
 
ესქატოლოგიური დროების განმასხვავებელ თავისებურებას წარმოადგენს ზნეობრივი უწესივრობების უკიდურესი განვითარება, ხოლო უკანასკნელი დღის არსებით შინაარსს წარმოადგენს იესუ ქრისტეს მეორედ მოსვლა, მკვდართა აღდგომა და საყოველთაო სამსჯავრო.
ანტიქრისტეს მოსვლა
II
 
ქრისტეს მეორედ მოსვლა მოციქულებს და მოციქულებრივ კაცებს არცთუ შორეული მომავლის საქმედ წარმოედგინათ (Макарий (Оксиюк), митр. Эсхатология свт. Григория Нисского, М.,1999, стр. 11). უკვე დამდგარ "ბოლო ჟამზე" ლაპარაკობენ წმ. ეგნატე ანტიოქიელი (ეფეს. ХI,1), მოციქული ბარნაბა (VI, 13).
 
მოწმობები იმის რწმენისა, რომ "უფლის დღე" მოახლოვებულია პირველქრისტიანთა ეპოქის საეკლესიო ლიტერატურაში კიდევ უფრო მრავალრიცხოვანია: "ახლოა ჟამი" (გამოცხ. 22:10), - აუწყებს ანგელოზი აპოკალიფსისში მოციქულ იოანეს. "უკვე ახლოვდება დღე მსჯავრისა", - ამბობს ე. წ. კორინთელთა მიმართ კლიმენტის მეორე ეპისტოლეს ავტორი (2 კლიმ. XVI, 3).
 
ერმის (ჰერმესის) მოწმობით, ქრისტეს ეკლესიის კოშკის მშენებლობა მალე დასრულდება: "და დასრულდა იმ დღეს მშენებლობა, მაგრამ კოშკი ჯერაც არ დასრულებულა; მშენებლობა კვლავ უნდა განახლებულიყო და მხოლოდ მცირე ხნით შეჩერდა" (Кн. 3, подобие 9,V). მოციქულ ჰერმესის მწმობით, ის მანამ არ დასრულდება, "სანამ კოშკის მშენებელი უფალი არ მოვა და გამოცდის ამ ნაგებობას" (იქვე). ამ მშენებარე კოშკში, რომელიც "ძველ ლოდს" ეფუძნება, მივყავართ "ახალ კარს რადგან, ის (ძე ღმრთისა) ბოლო დღეებში გამოჩნდა, გახდა ახალი კარი იმისთვის, რათა ცხონების მოსურნეთ მის მიერ ღმრთის სასუფეველში შესვლა შეძლებოდათ (Кн. 3, под. 3, ХП). მშენებლობა სწორედ იმიტომ შეჩერდა, რათა მათ შეენანათ და კოშკის ნაგებობაში შესულიყვნენ (XIV), მაგრამ მათი სინანული მოულოდნელი უნდა ყოფილიყო, რათა ადგილი დაეკავებინათ კოშკში (IX). "ნუ აყოვნებთ, რათა კოშკის მშენებლობა არ დასრულდეს; რადგან თქვენთვის შეჩერდა მისი მშენებლობის საქმე" (подобие. 10, IV) (Пастырь Ерма // Ранние отцы Церкви: мужи апостольские и апологеты. Антология. Брюссель, 1988. С. 227-252).
 
მოციქულებრივ კაცთა ესქატოლოგიური სწავლება გამოირჩევა სიმოკლითა და უბრალოებით. ეს უფრო ესქატოლოგიურ ჭეშმარიტებათა ჩამონათვალია, ვიდრე მათი გახსნა, განვითარება და დასაბუთება (Макарий (Оксиюк), митр. Эсхатология свт. Григория Нисского, М.,1999, стр. 19). დეტალურად არ ავითარებს რა ესქატოლოგიის შესახებ სწავლებას, სმირნის ეპისკოპოსი პოლიკარპე სულაც მოციქულთა სულისკვეთებით მოკლედ და მკაცრად გვაფრთხილებს: "ვინც არ აღიარებს ჯვარცმულის მოწმობას, ის ეშმაკისგანაა; და ვინც უფლის სიტყვას საკუთარი ვნებისამებრ განმარტავს და იტყვის, რომ არ არსებობს არც აღდგომა, არც სასამართლო, სატანის პირმშოა" (Поликарп Смирнский, свт. Послание к Филиппийцам. Гл. 7/Писания мужей апостольских. Рига, 1994. С. 324).
 
ქრისტეს მეორედ მოსვლას, მოციქულებრივ კაცთა სწავლებით, წინ უსწრებს ცნობილი მოვლენები. "დიდაქე" (მოციქულთა სწავლებად ცნობილი ძეგლი) - მოციქულთა შემდგომი პერიოდისა და კანონიკური სამართლის უძველესი ძეგლია, მაგრამ მისთვისაც კი დამახასიათებელია ესქატოლოგიური მიმართულება. მთელი 16-ე თავი გამსჭვალულია უფლის დიდებით მოსვლის მოლოდინით: "იფხიზლეთ თვენი ცხოვრებისათვის. ... რადგან არავინ იცით, როდის მოვა უფალი ჩვენი (მათე 24:42). ... ბოლო დღეებში - "დიდაქეს" ავტორის თქმით, - ცრუწინასწარმეტყველები და გამხრწნელები გამრავლდებიან; შეიცვლებიან ცხვრები მგლებად, სიყვარული კი სიძულვილად გადაიქცევა (მათე 24:11 - 12). განივრცობა ურჯულოება (მათე 24:12) და ერთმანეთს მოიძაგებენ; განდევნიან და გასცემენ ერთურთს (მათე 24:10). სწორედ მაშინ გამოჩნდება ქვეყნისმაცდური, როგორც ძე ღვთისა, და ჰყოფს იგი ნიშნებსა და სასწაულებს (მათე 24:24). მიწაც მის ხელებს მიეცემა. იმგვარ ურჯულოებას აღასრულებს ქვეყნისმაცდური, რაც არ ქმნილა საუკუნიდან" (შდრ. იოველ 2:2).
 
მიუხედავად იმისა, რომ ქრისტიანებმა იცოდნენ ბოლო ჟამი უმძიმესი იქნებოდა, ისიც უწყოდნენ, რომ "ვინც რწმენით განიმტკიცდება, გამოიხსნება წყევლისაგან" (დიდაქე, XVI), რომელიც დედამიწას დაატყდება ამ დღეებში (Учение двенадцати апостолов/Писания мужей апостольских. Рига, 1994. С. 36-37).
 
ქრისტეს მეორედ მოსვლა მოციქულებრივ კაცებს, პირველი მოსვლისგან განსხვავებით, დიდებულ მოსვლად წარმოედგინათ. ეპისტოლეს ავტორის თქმით, რომელიც ბარნაბას სახელით არის ცნობილი, იუდეველები ქრისტეს გრძელ წითელ სამოსში შემოსილად იხილავენ და იტყვიან: "განა ეს ის არ არის, რომელიც ოდესღაც დავამცირეთ, გავგმირეთ, დავცინეთ და ჯვარს ვაცვით? ჭეშმარიტად ეს ისაა, რომელმაც მაშინ საკუთარ თავს ღმრთის ძე უწოდა" (Цит. по: Макарий (Оксиюк), митр. Там же. С. 13).
 
მოციქულებრივი კაცები ნათლად მიუთითებენ მომავალ სამსჯავროზე, როგორც მსოფლიო ისტორიის უეჭველ ფაქტზე და მას უდიდეს პედაგოგიურ და ეთიკურ მნიშვნელობას ანიჭებე. წმ. კლიმენტი რომაელის თქმით, უფალი სამართლიანია თავის მსჯავრში და ჩვენ უნდა დავტოვოთ ცუდი საქმეებისკენ საკუთარი მიდრეკილებანი, რათა მისმა მოწყალებამ დაგვიცვას მომავალ სამსჯავროზე.
 
რწმენა იმისა, რომ უფლის მოსვლა იქნება დიდებით და დადგება მკვდართა საყოველთაო აღდგომა, ამ პერიოდის საეკლესიო მწერალთათვის საზოგადოა, და ადრექრისტიანულ მსოფლმხედველობას იმედითა და ოპტიმიზმით აღსავსედ წარმოგვიდგენს. ჟამთა აღსასრულის სიახლოვის ცოცხალი რელიგიური განცდა ვფიქრობ იოლად აიხსნება პირველქრისტიანთა სარწმუნოებრივი ცხოვრების უშუალო გამოცდილებით. ისინი ცხოვრობდნენ ღმერთში, სულიწმიდაში, რომელთათვისაც დროითი პერიოდები კარგავენ თავიანთ განგრძობადობას, სადაც მომავალი იხილვება თითქმის აღსრულებულად, ხოლო უკანასკნელი დღე და ქვეყნად ღმერთკაც იესუ ქრისტეს დიდებით მოსვლა უკვე დაწყებულია.
 
მოციქულებრივ კაცთაგან და აპოლოგეტთაგან ზოგიერთი მისდევდა ქილიასტურ შეხედულებას, და მიიჩნევდა, რომ ქრისტე, როდესაც მეორედ მოვა, აღადგენს გარდაცვლილ წმინდანებს და მათთან ერთად დედამიწაზე იმეფებს 1000 წლის განმავლობაში. ასეთ შეხედულებას იზიარებდნენ: წმ. პაპიას იერაპოლელი, წმ. იუსტინე მარტვილი (ფილოსოფოსი), წმ. ირინეოს ლიონელი და სხვები.
 
მეორე საუკუნის ქრისტიანი აპოლოგეტები ცდილობდნენ რაც შეიძლება დეტალურად გაეხსნათ ქრისტიანულ ესქატოლოგიურ წარმოდგენათა ყველა მხარე. II ს-ის აპოლოგეტები მიიჩნევდნენ, რომ მკვდართა მომავალი აღდგომა საყოველთაო იქნება, და იცავდნენ რა ამ სწავლებას სხვადასხვა გნოსტიკურ და წარმართულ შეხედულებათა სამხილებლად, ქრისტიანული დოგმატიკის ამ პუნქტს ანიჭებდნენ დიდ ეთიკურ მნიშვნელობას (Макарий (Оксиюк), митр., Цит. Соч., стр. 47).
 
ცხადია, რომ აღდგომის ფაქტი, რომელსაც მოჰყვება ადამიანის მიერ ამქვეყნიური ცხოვრების შესაბამისი ჯილდო ან დასჯა, ერთ-ერთი ძირითადი მოტივია ქრისტიანულ ცხოვრებაში. მსჯელობენ რა ადამიანთა მომავალ სამსჯავროზე, II ს-ის საეკლესიო მწერლები არ გვაძლევენ მისი დადგომის ზუსტ განსაზღვრებას, თუმცა, მას უშუალოდ ხილული სამყაროს დასასრულსა და ქრისტეს მეორეს მოსვლად უკავშირებენ. ზოგიერთი აპოლოგეტი იზიარებდა დედამიწაზე ქრისტეს ათასწლოვანი მეუფების თეორიას (წმ. იუსტინე ფილოსოფოსი, ტატიანე და სხვები), რაც გულისხმობდა საშინელი სამსჯავროს "გადაწევას" ათასი წლით, ამ მეუფების პერიოდის შემდგომ (წმ. იუსტინე ფილოსოფოსი, დიალოგი ტრიფონ იუდეველთან, 81). მაგრამ, აღიარებდნენ, რომ მეორედ მოსვლის დრო დაფარული საიდუმლოა, რომელიც მხოლოდ ზეციერმა მამამ უწყის (მთ. 24:36; მკ. 13:32).
 
ხილული სამყაროს დანგრევა, უფრო სწორედ განახლება, მოხდება ცეცხლის სტიქიის მეშვეობით (Иустин Философ, св., 1 Апология, 20., Феофил, свт., К Автолику, кн.2, 38. и др.), რომელიც თანხმიერია წინასწარმეტყველთა და მოციქულთა სიტყვებისა: "ახლანდელ ცასა და მიწას კი ცეცხლისათვის ინახავს იგივე სიტყვა, რათა განკითხვის დღეს მოსრას უღვთონი" (2 პეტ. 3:7).
 
პირველი ქრისტიანი ფილოსოფოსი და აპოლოგეტი წმ. იუსტინე მოწამე ( 168) თავის პირველ აპოლოგიაში წერს: "როდესაც ვამბობთ, რომ ცეცხლში წვა მოხდება, სტოიკოსებს ვემსგავსებით; და როდესაც ვამტკიცებთ, რომ ურჯულო ადამიანთა სულები ისჯებიან და მათ სიკვდილის შემდეგაც აქვთ გრძნობადობა, ხოლო ტანჯვისგან გათავისუფლებული კეთილი ადამიანები ბედნიერად ატარებენ დღეებს, მაშინ კი ჩანს, რომ მგოსანთა და ფილოსოფოსთა მსგავსად ვასწავლით" (Ранние отцы Церкви: мужи апостольские и апологеты. С. 291) (ქართ. გამოცემა: იუსტინე ფილოსოფოსი, 1-ლი აპოლოგია. თბილისი 2022. გამომც. "სულიერი ვენახი". გვ. 20. გვ. 39).
 
წმ. იუსტინე ფილოსოფოსი საკმაოდ ხშირად ჩერდება ქრისტეს მეორედ მოსვლაზე და მსჯელობს მასზე, როგორც რაღაც მოსალოდნელზე. მეორედ მოსვლის ადგილზე მსჯელობისას, წმ. იუსტინე საკმაოდ ნათლად ამტკიცებს, რომ მორწმუნეები ქრისტეს მომავალ მოსვლას ელიან იერუსალიმში. "უმეცარნო (იუდეველნო)! თქვენ ვერც კი ხვდებით, თუ რა მტკიცდება წმინდა წერილის ყველა სიტყვით! ის, რომ არსებობს უწყება ქრისტეს ორი მოსვლის თაობაზე: პირველი მოსვლისას ის წარმოჩენილია, როგორც ვნებული, შეურაცხი, უპატიო და ჯვარცმული, მეორედ მოსვლის დროს კი ის დიდებით მოვა ზეციდან. მაშინ განდგომილების კაცი უზენაესზეც კი გოროზ სიტყვებს იტყვის, და გაბედავს, რომ დედამიწაზე ურჯულ9ო საქმეები აკეთოს ჩვენ, ქრისტიანების წინააღმდეგ" (Иустин Философ, св. Разговор с Трифоном иудеем, 110/ Иустин, Философ и мученик, св. Сочинения. М., 1892. С. 308) (ქართ. გამოცემა: წმ. იუსტინე მარტვილის დიალოგი ტრიფონ იუდეველთან, 110. გამომც. "სულიერი ვენახი". თბილისი. 2019 წ. გვ. 159).
 
ნაწყვეტებრივი და გაფანტული წინასწარმეტყველებანი "ბოლო ჟამს" განსაკუთრებული მტრის მოსვლასთან დაკავშირებით, რომელიც არის "გველი", "ურჩხული", "მხეცი", და რომელიც მოცემულია ძველაღთქმისეულ (ძირითადად, დანიელის წინასწარმეტყველებაში) და ახალაღთმისეულ წერილებში, II ს-ისთვის უკვე გაერთიანდა და გაფორმდა, როგორც სწავლება ანტიქრისტეს შესახებ. ეს სწავლება გაჩნდა და განვითარდა, როგორც ესქატოლოგიის ძირითადი ნაწილი. იუსტინე ფილოსოფოსი თავის "დიალოგში ტრიფონ იუდეველთან" "უსჯულოების კაცის" მოსვლის შესახებ წერს შემდეგს: "... ამასობაში კი დრო ახლოვდება და ის, ვინც უზენაესზე გმობისა და უშვერი სიტყვების თქმას აპირებს, უკვე კარიბჭის წინ დგას. დანიელის თქმით, ის ვიდრე ჟამამდე, ჟამებამდე და ამის ნახევრამდე იბატონებს" (Иустин Философ, св. Разговор с Трифоном иудеем, 32 / Там же. С. 182) (ქართ. გამოცემა: წმ. იუსტინე მარტვილის დიალოგი ტრიფონ იუდეველთან, 32. გამომც. "სულიერი ვენახი". თბილისი. 2019 წ. გვ. 54).
 
ქრისტიანი ფილოსოფოსი და აპოლოგეტი არისტიდე, უკვე მეორე საუკუნეში აძლევს ქრისტიანებს განსაზღვრებას, რომლებიც ისტორიისა და პოსტ ისტორიის გასაყარზე იმყოფებიან: "ქრისტიანთა მოდგმა უფალ იესუ ქრისტესგან მოდის, ... ეძებდნენ რა სიმართლეს, მათ ის იპოვეს, ... იციან ღმერთი, ყოველივეს შემოქმედი, რომლის მიერაც და რომლისგანაც არის ყოველი, მხოლოდშობილ ძესა და წმიდა სულში, ... ელოდებიან აღდგომას მკვდრეთით და მომავალ საუკუნო ცხოვრებას" (Аристид. Апология, 15,1-3). ჩვენ არ უნდა გვაკვირვებდეს ის, რომ ნიკე-კონსტანტინოპოლის კრების ფრაზა "მოველი აღდგომასა მკვდრეთით და ცხოვრებასა მერმისა მის საუკუნისასა" ცნობილია, თანაც სიტყვა სიტყვით, უკვე მეორე საუკუნიდან. ეკლესია თავისი არსებობის დასაბამიდან ცხოვრობდა, როგორც ესქატოლოგიური თემი, რომელშიც იწყებოდა, განახლდებოდა და განიცადებოდა დროთა აღსრულების ჟამი (τῶν ἐσχατων).
 
II ს-ის აპოლოგეტთა დამსახურებად ქრისტიანულ ანთროპოლოგიაში უნდა ვაღიაროთ მკვდართა საყოველთაო აღდგომის შესახებ სწავლების განმარტება, განსაკუთრებით "აღდგომილ სხეულთა ნამდვილ სხეულებთან იგივეობის შესახებ - თვით ორგანოთა მიხედვითც კი, ოღონდ მათი ფუნქციურობის გამოკლებით" (Макарий (Оксиюк), митр. Цит. Соч., стр. 52).
 
მიიჩნევენ რა, რომ მკვდართა მომავალი აღდგომა იქნება საყოველთაო, II ს-ის ქრისტიანი აპოლოგეტები მას უდიდეს ეთიკურ მნიშვნელობას ანიჭებენ. როდესაც ასწავლიან, რომ ამჟამინდელი სამყარო განადგურდება ცეცხლით, II ს-ის აპოლოგეტები, დასაშვებად არ მიიჩნევენ მის სრულ განადგურებას. წმ. იუსტინე ფილოსოფოსის თქმით, ახლანდელი სამყარო, შეწყვეტს თავის არსებობას, მაგრამ მიიღებს განახლებულ და საუკეთესო ფორმას.
 
ქრისტიანული სისტემური ღვთისმეტყველების ფუძემდებელი, წმ. ირინეოს ლიონელი ( 202 წ.) რომელიც პრაქტიკულად იმავე ეპოქაში ცხოვრობდა, თავის გაცხოველებულ პოლემიკაში მრავალ გნოსტიკურ სექტებთან, ასევე გადმოსცემს ძველი ეკლესიის ესქატოლოგიურ შეხედულებას.
 
ყველაზე დეტალურად ამას ის აკეთებს თხზულებაში "მხილება და უარყოფა ცრუდსახელდებული ცოდნისა", რომელიც უფრო მოკლედ ცნობილია სახელწოდებით "მწვალებლობათა წინააღმდეგ".
 
წმ. ირინეოსის აზრით, იესუ ქრისტე ცაში ყოველივეს აღსრულებამდე იქნება, რაც ღმერთმა წინასწარმეტყველთა მიერ გვაუწყა (შეად. დან. 3:21): "იესუ ქრისტე, რომელიც უნდა მიიღოს ზეცამ, ვიდრე ყველაფერი აღდგებოდეს, რასაც დასაბამითვე ამბობდა ღმერთი თავის წმიდა წინასწარმეტყველთა პირით. (საქმე 3:21). ამის შემდეგ ის კვლავ მოვა დედამიწაზე კაცობრიობისა და საერთოდ მთელი ქვეყნიერების ისტორიის დასამთავრებლად.
 
რამოდენიმე თავში ლიონელი ეპისკოპოსი გვაძლევს ანტიქრისტეს შესახებ სწავლების ზოგად კონტურებს, ასევე გადმოგვცემს მის ძირითად წყაროებს: დანიელის წინასწარმეტყველების წიგნს, მოციქულ პავლეს მე-2 ეპისტოლეს თესალონიკელთა მიმართ და იოანე ღვთისმეტყველის გამოცხადებას. წმიდა მამამ ასევე მოახდინა წმიდა გადმოცემისა და ეკლესიაში არსებული ზეპირი წინასწარმეტყველებების სისტემატიზება. ახლანდელი სამყაროს დასასრულსა და ქრისტეს მეორედ მოსვლას, წმ. ირინეოსის სწავლებით, წინ უსწრებს მათი აშკარა ნიშნები - მსოფლიო დიდი ჭირვება და ანტიქრისტეს მოსვლა.
 
მსოფლიო ჭირვება, წმ. ირინეოსის აზრით, აუცილებელია ცხონებადთათვის. მის მიერ ისინი განიწმინდებიან ცოდვათაგან და, ამგვარად, ღირსნი ხდებიან მეფესთან ერთობლივი ტრაპეზისა მისი მიწიერი დიდების სამეფოში. სწორედ ამიტომ ამჟამინდელი სამყაროს დასასრულს იქნება ისედი დიდი ჭირი, რომლის მსგავსი მსოფლიოში არ ყოფილა და უკვე აღარ იქნება. "ამიტომაც, როდესაც დასასრულს ეკლესია უეცრად აყვანილ იქნება აქედან, "იქნებაო", ნათქვამია, "მაშინ დიდი ჭირი, რომლის მსგავსი არ ყოფილა ქვეყნის დასაბამიდან დღემდე, და არც იქნება" (მთ. 24:21). რადგან ეს იქნება მართალთა უკანასკნელი ბრძოლა, რომელშიც ისინი, როგორც გამარჯვებულნი, უკვდავებით დაგვირგვინდებიან" (Ириней Лионский, свт. Против ересей. Кн. 5, гл. XXIX, 1. СПб, 1900. С. 508).
 
უპირველეს ყოვლისა, ყველა მამა და მოძღვარი, ვინც კი თავის სწავლებაში შეეხო ანტიქრისტეს, ერთხმად აღიარებს მას კონკრეტულ პირად, და სწორედ ადამიანად, როგორც, მაგალითად, წმ. ირინეოს ლიონელი, ტერტულიანე, წმ. იპოლიტე რომაელი, ევსები კესარიელი, წმ. იოანე ოქროპირი, წმ. ამბროსი მედიოლანელი, ნეტ. იერონიმე და ნეტ. თეოდორიტე კვირელი. მათი უმრავლესობა მისდევდა იმ აზრს, რომ ანტიქრისტე გამოვა დანის ტომიდან. ცნობილი დოგმატისტი სილვესტრ მალევანსკი ამას ასეთ განმარტებას აძლევს: "ამ შემთხვევაში ისინი ხელმძღვანელობდნენ იაკობის სიტყვებით დანის შესახებ: "გველი იქნება დანი გზაზე, უნასი - ბილიკზე" (დაბ. 49:17), ასევე იერემიას წინასწარმეტყველებით: "დანიდან ისმის მისი ცხენების ჭიხვინი; მისი მერნების თქარათქურისგან იძვრის დედამიწა; მოდიან, რომ შთანთქან მთელი ქვეყანა, ქალაქები და მათი მკვიდრნი" (იერ. 8:16); ხოლო ყველაზე უმეტესად ხელმძღვანელობდნენ აპოკალიფსისის მეშვიდე თავით, სადაც ჩამოთვლილია ისრაელის ყველა ტომი, რომლებშიც აღმოჩნდებიან ღმრთის რჩეულნი, მაგრამ არაფერია ნათქვამი დანის ტომზე" (Сильвестр (Малеванский), еп. Опыт православного догматического богословия. 2-е изд. Т. 5. Киев, 1897. С. 341).
 
ჩვენი სამყაროს აღსასრულსა და ქრისტეს მეორედ მოსვლას, წმ. ირინეოსის სწავლებით, წინ უსწრებს ამ მოვლენათა აშკარა ნიშნები - მსოფლიო ჭირი და ანტიქრისტეს მოსვლა (Макарий (Оксиюк), митр. Цит. Соч., стр. 64). მსოფლიო ჭირი, წმ. ირინეოსის აზრით, აუცილებელია ცხონების გზაზე მდგომთათვის. მის მიერ ისინი ცოდვებისგან განიწმინდებიან და ასე გახდებიან ვარგისნი სამეფო ტრაპეზისა მისი დიდების მიწიერ სამეფოში. სწორედ ამიტომაც ჩვენი სამყაროს დასასრულს იქნება ისეთი დიდი ჭირი, რომლის მსგავსი არასოდეს ყოფილა მსოფლიოში და არ იქნება მომავალში (Ириней Лионский, свт. Против Ересей. Кн.5, СПб, 1900, гл. XXIX, 1, стр. 508).
 
ანტიქრისტესა და მისი საქმიანობის აღწერას წმ. ირინეოსი საკმაოდ დიდ ყურადღებას უთმობს, აღწერს მას როგორც ადამიანს, რომელმაც მიიღო ეშმაკის მთელი ძლიერება, გაამპარტავნდება და შეეცდება საკუთარი თავის გაღმერთებას. ათი აპოკალიფსური მეფე (აპოკ. 17:12-13) მას გადასცემენ ძალასა და ხელისუფლებას, რათა დევნოს ქრისტეს ეკლესია (Ириней Лионский, свт. Цит. Соч., кн. 5, гл. XXVI, 1, стр. 502). მისი სახელი გამოხატული იქნება რიცხვ-მოხაზულობაში (χάραγμα) 666 (აპოკ. 13:16, 18) და მიეცემა ანტიქრისტეს მასში თავმოყრილი მთელი კაცობრივი უკეთურების გამო, რომელსაც ოდესმე ჰქონია ადგილი კაცობრიობის მთელი 6000 წლოვანი არსებობის განმავლობაში (იქვე, თ. 28, 2, стр. 502). საღმრთო იდუმალთმხილველმა ჩვენ არ გაგვიხსნა ანტიქრისტეს ნამდვილი ვინაობა, რადგან ის უღირსია მისი სახელი სულიწმიდის მიერ ყოფილიყო ხსენებული, რადგან "არარსებულის სახელს არ იუწყებიან" (იქვე, თ. XXX, 4, стр. 512).
 
"ის გააუქმებს კერპებს, რათა შთააგონოს ყველას, რომ ღმერთი სწორედ ის არის, მაგრამ თვითონ აღზევდება როგორც ერთ-ერთი კერპი და საკუთარ თავშივე შემოჰკრებს მრავალგვარ ცდომილებას, რომელიც სხვა კერპებისთვის იყო დამახასიათებელი" (იქვე. წიგნი. 5. თ. XXV, 1). "ამიტომაც მომავალ მხეცში აღდგება (recapitulatio — ბუკვ. "მეთაურობა") ყოველგვარი უკეთურება და მზაკვრება, რათა ღმერთსგანდგომილი ძალა, შეკრებილი და თავმოყრილი მასში, ჩაგდებულ იქნას ცეცხლოვან ტბაში" (იქვე. თ. 29, 2).
 
ანტიქრისტე დაჯდება ღმრთის იერუსალიმის ტაძარში და თავს გამოაცხადებს ღმერთად. ის მოვა ქრისტე-მესიის სახელით და მას მიიღებენ. ათი აპოკალიპტური მეფე (აპოკ. 17:12-13) გადასცემს მას ძალაუფლებას ქრისტეს ეკლესიის სადევნელად. ეპისკოპოსი სილვესტრი ასე განმარტავს: "უფალიც ეუბნება მისდამი ურწმუნოთ: "მე მოვედი მამაჩემის სახელით, და არ მღებულობთ; სხვა თუ მოვა თავისივე სახელით, მას კი მიიღებთ" (ინ. 5:43), სადაც "სხვაში" მან ანტიქრისტე იგულისხმა, რომელიც უცხოა უფლისთვის; ის იქნება უსამართლო მსაჯული, რომლის შესახებაც უფალმა თქვა, რომ ღმრთის ეშინია და არც კაცთა რცხვენია. მას მიმართა ღმრთისგან განმდგარმა ქვრივმა, - ანუ მიწიერმა იერუსალიმმა, - მტრისგან დასაცავად (ლკ. 18:2-8). ამას გააკეთებს ის თავისი მეფობის დროს: გადაიტანს სამეფოს ამ ქალაქში და დაჯდება ღმრთის ტაძარში, რითაც აცთუნებს მის თაყვანისმცემლებს, ვითომ ქრისტეა" (ანუ იგულისხმება, რომ ის თავს გაასაღებს ჭეშმარიტ მესიად - "აპოკ." რედ.).
 
მხეცი-ანტიქრისტეს სახელი დაშიფრულია რიცხვ-გამოსახულებით (χάραγμα) ექვსას სამოცდა ექვსი (აპოკ. 13:16, 18) და ჯერ-ჯერობით დაფარულია ორი მიზეზით: პრაქტიკულით და ეთიკურით. პრაქტიკული მხრივ "არანაკლები საშიშროება ემუქრება მათ, ვინც ცრუდ მიისაკუთრებს ანტიქრისტეს სახელის ცოდნას. რადგან თუკი ისინი ივარაუდებენ რაიმე სახელს, ის კი სხვა სახელით მოვა, ადამიანები ადვილად მოტყუვდებიან, ან კიდევ, იფიქრებენ, თითქოსდა ჯერ კიდევ არ მოსულა ის, ვისიც უნდა ეშინოდეთ" (იქვე. თ. 30, 1). ეთიკური თვალსაზრისით საღმრთო იდუმალთმხილველმა არ გაგვიხსნა ანტიქრისტეს ნამდვილი სახელი, "რადგან ის ღირსი არ არის ნაუწყებ იყოს სულიწმიდისგან. რადგან თუკი სულიწმიდა მას ახსენებდა, მაშინ, შესაძლოა, ანტიქრისტეს დიდი ხანი ეცხოვრა, ხოლო ამჟამად, მის შესახებ ითქმის: "იყო და აღარ არის, მაგრამ ამოვა უფსკრულიდან და წარსაწყმედლად წავა" (აპოკ. 17:8), თითქოსდა არც ეარსებოს, სახელიც არ არის ნაუწყები, რადგან არარსებულის სახელს არავინ იუწყება" (იქვე. თ. 30, 4).
 
ეპ. სილვესტრ მილევანსკისთან აისახა გავრცელებული აზრი იმის შესახებ, რომ ქვეყნიერება სწორედ 6 ათას წელს იარსებებს, შესაქმის ექვსი დღის შესაბამისად, რის შემდეგაც დადგება მშვიდობისა და ნეტარების მეშვიდე დღე - ქრისტეს მიწიერი დიდების სუფევა. მაგრამ მანამდე სამ წელიწად ნახევრის განმავლობაში დედამიწაზე ანტიქრისტე გამეფდება და იერუსალიმის ტაძარში დაამტკიცებს თავის საყდარს. "ხოლო, როდესაც ანტიქრისტე ყველაფერს გააპარტახებს ამ ქვეყანაზე", მაშინ მამის დიდებით უფალი ზეცითგან მოვა ღრუბლებზე, ანტიქრისტეს კი მის თანაშემწეებთან ერთად ცეცხლის ტბაში ჩაყრის, "ხოლო მართალთ მისცემს დროს მეფობისა, ანუ განსვენებისა, კურთხეულ მეშვიდე დღეს" (იქვე. თ. 30, 4).
 
მიწიერ სამეფოზე მითითებას, რომელშიც განისვენებენ მართალნი, წმ. ირინეოსი პოულობს წმ. წერილში, რომელიც მას, მოცემულ შემთხვევაში, ბუკვალური აზრით ესმის. ეს ყოველივე, წმ. ირინეოსის შეხედულებით, დაადასტურა თვით უფალმა, როდესაც ნეტართ მდაბალნი უწოდა, რადგან "ისინი დაიმკვიდრებენ მიწას" (მთ. 5:5). წმინდანი ამბობს, რომ მაშინ არ იქნება არც ტანჯვა, არც მწუხარება, არც გლოვა, არც ჭირვება, არამედ მხოლოდ უწყვეტი სიხარული უფალში. მაშინ მიწიერი იერუსალიმი ზეციური იერუსალიმის მსგავსად განახლდება. ამ სამეფოს წმინდა მამა განიხილავს არა უხეში მატერიალური ქილიასტური ოცნებების კუთხით, როგორც ეს იუდეველებსა და იუდეო-ქრისტიანებს ახასიათებდათ, არამედ როგორც ღმრთისკენ მართალთა თანდათანობითი აღსვლის ერთ-ერთ ეტაპს. იქნებიან რა უხრწნელნი და ღმრთის ჭვრეტაში, მართალნი ამით შეიძენენ მამა-ღმერთის დიდების აღქმის უნარს (იქვე. თ. 35, 1).
 
განსაკუთრებული ძალით აღუდგებოდა წინ წმინდანი ადამიანის ხორციელად აღდგომის წინააღმდეგ ამხედრებულ გნოსტიკურ სწავლებებს. აღიარებდა რა მკვდართა აღდგომის სრულ შესაძლებლობას და აუცილებლობასაც კი, წმ. ირინეოსი იმოწმებდა როგორც ძველ, ასევე ახალ აღთქმას, განსაკუთრებით კი ხაზს უსვამდა ევქარისტიის საიდუმლოს მნიშვნელობას, რომელიც ქრისტიანს უხრწნელებისა და უკვდავების ნიჭით მოსავს (იქვე. წიგნი 4, თ. 18, 5).
 
მთელი მსოფლიოს ბედი, წმინდანის თქმით, პირდაპირ კავშირშია ადამიანთა ზნეობრივ მდგომარეობაზე. ეს ჩანს იქიდან, რომ ქრისტეს მიწიერი მეფობის დროს მსოფლიოს სულ სხვა იერი ექნება, სრულიად განსხვავებული დღევანდელისგან. ქრისტეს მიწიერ სამეფოს ექნება დროებითი ხასიათი. როდესაც ცეცხლით განადგურდება აწინდელი ქვეყნიერების გარეგანი ფორმა, დადგება ახალი ცა და ახალი მიწა. წმ. ირინეოსი ისევე, როგორც სხვა ძველი აპოლოგეტები, მიიჩნევდნენ, რომ ხილული ქვეყანა ცეცხლში დაიწვება, მაგრამ საბოლოოდ კი არ გაქრება, არამედ შეიცვლის არსებობის სახეს. ახალი ცა და ახალი მიწა "ახალი ადამიანის საბინადრო გახდება, რომელიც ყოველთვის ახალზე ისაუბრებს ღმერთთან" (იქვე. წიგნი. 5, თ. 36, 1).
 
რომის ეპისკოპოსის, წმ. მღვდელმოწამე იპოლიტეს ( 236) ტრაქტატი "ქრისტეს და ანტიქრისტეს შესახებ" ყველაზე მნიშვნელოვანი თხზულებაა მთელ პატრისტიკულ ლიტერატურაში ესქატოლოგიურ თემაზე. ავტორი თავის თხზულებას უწოდებს "შემაძრწუნეელ და საშინელებებით სავსე" ისტორიას. წმ. ირინეოსის მსგავსად, რომაელი ეპისკოპოსი ასევე მიიჩნევდა, რომ სამყაროს აღსასრული დადგებოდა მისი შექმნიდან ექვსი ათასი წლის დასრულების შემდეგ. მაგრამ, მას ქილიაზმის მტკიცე მიმდევრად მაინც ვერ ჩავთვლით, რადგან მას არაერთხელ უთქვამს, რომ ღმრთის სამეფო მარადიულია.
 
წმინდანის სწავლებით, უფლის მეორედ მოსვლა იქნება დიდებით, როდესაც მაცხოვარი "მოვა ძალთა და უამრავ ანგელოზებთან ერთად, როგორც განკაცებული ღმერთი, როგორც ძე ღმრთისა და ძე კაცისა, როგორც ქვეყნიერების ზეციერი მსაჯული ... და ყოველს მიაგებს მათ საქმეთაებრ" (Ипполит Римский, еп. Толкование на пророка Даниила. Гл. IV, 10). და, თუმც, წმ. იპოლიტეს გამოთვლით, ქრისტეს მოსვლამდე უნდა გასულიყო 500 წელის ღმრთის ძის განკაცებიდან, მიუხედავად ამისა, ის მაინც აღნიშნავს, რომ ზუსტი თარიღი ჩვენგან დაფარულია, რათა უდებებას და მცონარებას არ მივეცეთ და არ დავკარგოთ მარადიული ცხოვრება.
 
მაგრამო, ასწავლის წმინდანი, დაჰფარა რა თავისი მოწაფეებისგან და მიმდევრებისგან საკუთარი მეორედ მოსვლის დღე, უფალმა ამავდროულად მიუთითა იმ ნიშნებზე, რომლითაც ყველას შეუძლია იცნოს მისი მეორედ მოსვლის მოახლოვება. ამგვარ ნიშანთა შორის, წერილის თანახმად (მთ. 24:8-14; მკ. 13:7-10), იქნება სახარების ქადაგება მთელ მსოფლიოში, წინასწარმეტყველთა ენოქისა და ილიას გამოჩენა, ანტიქრისტეს მოსვლა, რომელიც მოჰკლავს ამ წინასწარმეტყველთ იმის გამო, რომ მათ პატივი არ მიაგეს მას. ანტიქრისტეს მეფობის დროდ კი წმ. იპოლიტე დან. 7:27-ზე დაყრდნობით სამწელიწად ნახევრად, ანუ 1260 დღედ საზღვრავს.
 
ანტიქრისტე შეეცდება ყველაფერში მიჰბაძოს ღმრთის ძეს. "ლომია - ქრისტე, ლომი იქნება ანტიქრისტეც; მეფეა - ქრისტე, მეფე, - თუმც მიწიერი, - იქნება ანტიქრიტეც. მაცხოვარი მოვიდა, როგორც კრავი; მსგავსადვე, კრავად მოაჩვენებს თავს ყველას ეს ანტიქრისტეც, სინამდვილეში კი მგელი იქნება. წინადაიცვითა ქვეყნად განკაცებულმა მაცხოვარმა, მსგავსადვე მოვა ისიც. უფალმა თავისი მოციქულები გააგზავნა მსოფლიოს ხალხებთან, მსგავსადვე დააგზავნის ისიც თავის ცრუწინასწარმეტყველთ. მაცხოვარმა თავისთან შეჰკრიბა დაბნეული ცხვრები, ასევე შეჰკრებს ის გაფანტულ იუდეველ ერსაც.
 
უფალმა მის მორწმუნეებს მისცა ბეჭედი, მსგავსადვე მისცემს ანტიქრისტეც. უფალი განკცაებულად მოევლინა კაცობრიობას, კაცის სახით მოევლინება ისიც. უფალმა მკვდრეთით აღადგინა თავისი სხეული, როგორც ტაძარი და გამოეცხადა მოწაფეებს; აღადგენს იერუსალიმში ქვის ტაძარს მტარვალიც" (Ипполит Римский, еп. О Христе и антихристе. Гл. VI). მისი სახელის შესახებ რაიმე განსაზღვრულის თქმა შეუძლებელია, ის თვით ანტიქრისტეს მოსვლის დროს გაცხადდება. "საერთოდ შიშით უნდა დავიცვათ წმიდა გულში ღვთის საიდუმლო და რწმენით შევინახოთ ის, რაც ნეტარ წინასწარმეტყველთა მიერ არის ნაუწყები. ეს იმიტომ, რომ წინდაწინ ვიცით რა იმ მოვლენებზე, არ შევცბუნდეთ მათი დადგომის დროს. ხოლო როდესაც მოიწევს განსაზღვრული ჟამი, მაშინ გამოვლინდება ის, ვისზეც ეს არის ნაწინასწარმეტყველევი, და ყველა იცნობს მას მისი სახელით" (იქვე. თ. 50).
 
პირველად ანტიქრისტე თავს დაესხმება ტიროსსა და სიდონს, ასევე მეზობელ ქვეყნებს, ამის შემდეგ დაეუფლება ეგვიპტეს, ლიბიასა და ეთიოპიას (იქვე. თ. 52; მისივე განმარტება დანიელის წინასწარმეტყველებაზე. თ. IV, მ. 49). "ის მოუწოდებს მთელ იუდეველ ხალხს ყველა ერიდან, რომლებშიც ის არის განთესილი; ის მიისაკუთრებს მათ, როგორც თავის შვილებს; აუწყებს მათ, რომ აღუდგენს ქვეყანას და აღადგენს მათ სამეფოსა და ტაძარს - და ყველაფერ ამას იმ მიზნით გააკეთებს, რათა თაყვანი სცენ მას, როგორც ღმერთს" (Ипполит Римский, еп. О Христе и антихристе. Гл. LIV). ის მიიერთებს ხალხს, რომელიც ყოველთვის ღმრთის მოღალატე იყო, და მისი (ანტიქრისტეს - "აპოკ." რედ.) თხოვნით დაიწყებს წმინდანთა დევნას, როგორც საკუთარი მტრებისას" (იქვე. გვ. 56).
 
რომაელი მღვდელმთავარი, ისევე, როგორც წმ. ირინეოს ლიონელი ერთნაირად განმარტავენ იგავს უსამართლო მსაჯულსა და ქვრივზე (ლკ. 18:2-8). "უსამართლო მსაჯული, რომელსაც არც ღმრთისა ეშინია და არც კაცისა, უეჭელად ანტიქრისტეა, რომელიც იქნება რა შვილი ეშმაკისა და ჭურჭელი სატანისა, თავისი გამეფების მომენტიდან დაიწყებს მედიდურობას ღმერთის წინაშე, ... რომელიც არის მსაჯული ყოველთა.
 
ხოლო ქვრივში, რომელიც, როგორც ამბობს, ქალაქში იყო, ის მიანიშნებს იერუსალიმზე, რომელიც მართლაც იწოდება ქვრივად, რომელიც ზეციურმა სიძემაც სრულიად მიატოვა, - იმ ქვრივად, რომელიც მოკვდავ ადამიანთან ეძიებს შურისგებას იმის შემდეგ, რაც უარყოფილ იქნა ქრისტეს მიერ. სწორედ მას უწოდა ქვრივმა თავისი მჩაგვრელი და არა მაცხოვარი (იქვე. თ. 57). ისინი, როგორც კი მოხერხებულ შემთხვევას იხელთებენ, კიდევ მოითხოვენ შურისგებას მოკვდავი ადამიანისგან, აღდგნენ ღმრთის მონათა წინააღმდეგ. ხოლო ის (ანტიქრისტე) გაამპარტავნებული, მათი დახმარებით დაიწყებს წმინდანთა წინააღმდეგ განკარგულებების გაცემას დახოცონ ყველა იმ შემთხვევაში, თუკი ისინი არ ისურვებენ მის (ანტიქრისტეს) მიღებას და თაყვანს არ სცემენ მას როგორც ღმერთს" (იქვე. თ. 58).
 
დედამიწაზე ქრისტეს მეორედ მოსვლასთან მჭიდრო და ქრონოლოგიურ კავშირშია მკვდართა აღდგომა. ჩვენი გრძნობითი სხეულების მომავალ აღგომაზე, წმ. იპოლიტეს თქმით, ასწავლიდა ჯერ კიდევ ჰერაკლიტე, რომელიც ღმერთს ამ აღდგომის მიზეზად მიიჩნევდა, მაგრამ უფრო მკაფიო და განსაზღვრული სწავლება მოცემულია წმიდა წერილში (დან. 12:2; ეს. 26:19; ინ. 5:25; ეფეს. 5: 14; 1 თეს. 4:13-7; აპოკ. 20:6).
 
ქრისტიანულ სწავლებას მკვდართა აღდგომის შესახებ წმ. იპოლიტე საკმაოდ დეტალურად აღწერს ცალკე ტრაქტატში (Liber ad versus Graecos), სადაც ის ამბობს, რომ გარდაცვლილ ცოდვილთა სულები ჯოჯოხეთში დარჩებიან დრომდე, როდესაც ღმერთი, რომელიც აღადგენს ყველა ადამიანს, კვლავ შეაერთებს მათ ადრინდელ სხეულებთან. გარდაცვლილ მართალთა სხეულები, წმიდა მამის თქმით, მიიღებენ არა ისეთ სხეულებს, როგორიც ადრე ჰქონდათ, არამედ წმიდას და უხრწნელს, ცოდვილთა სულები კი - სხეულებს, რომლებიც თავისუფალნი არ იქნებიან ტანჯვისა და სნეულებებისგან, და გაუცხოებულნი იქნებიან განდიდებისგან.
 
დედამიწაზე ღმრთის ძის მეორედ მოსვლის მიზანი არის საყოველთაო სამსჯავრო. ამის გამო წმ. იპოლიტე ქრისტეს ყოველთა მსაჯულს (κριτής πάντων) უწოდებს, რადგან ის არის ზეციერთა, მიწიერთა, ქვესკნელში მყოფთა, ანუ მთელი სამყაროს ზეციური მსაჯული, ციდან გადმოსული მსაჯული მსაჯულთა და მეფე მეფეთა, მსაჯული ყოველთა ცოცხალთა და მკვდართა.
 
წინასწარმეტყველ დანიელის წიგნის თავის კომენტარებში წმ. იპოლიტე შენიშნავს, რომ ზეციური მსაჯული მკვდართა აღდგომის შემდეგ ღირსეულთ მიანიჭებს მარადიულ სამეფოს (τὀ αἰῶνον βαςιλέον). მოსალოდნელი საყოველთაო სამსჯავრო იქნება ზღვარი ახლანდელ სამყაროსა (თავისი ისტორიით) და მომავალ საუკუნეს შორის, რომელშიც მოველით მთელი ქმნილების საბოლოო სამსჯავროს. კითხვაზე რაღა იქნება მკვდართა აღდგომის შემდეგ, წმ. იპოლიტე ისწრაფვის შენიშნოს, რომ "ამას ნახავენ მხოლოდ ღირსეულნი". მაგრამ ტრაქტატში "ბერძნების წინააღმდე" (Liber ad versus Graecos) ის საკმაოდ დეტალურად აღწერს ცოდვილთა და მართალთა მდგომარეობას სხვა სამყაროში. აწინდელი სამყაროს გადასვლა სხვა მდგომარეობაში, წმ. იპოლიტეს აზრით, იქნება არა მარტო რელიგიურ-ეთიკური სახის, არამედ კოსმიური-ფიზიკური ცვლილებაც. ეს უკანასკნელი, წმ. რომაელი მღვდელმთავრის აზრით, აღესრულება ახლანდელი სამყაროს ცეცხლში დაწვით.
 
წმ. იპოლიტეს მიერ წმ. წერილიდან დამოწმებული მრავალი ციტატა და მათი განმარტება წარმოადგენს ანტიქრისტეს შესახებ ქრისტიანული სწავლების თეორიულ ბაზას. ყველა მომდევნო საეკლესიო ავტორი ასე თუ ისე მისდევდა უკვე ჩამოყალიბებულ სქემას, რომელიც მოიცავდა შემდეგ ძირითად პუნქტებს:  
 
1. ანტიქრისტე იქნება ებრაელი და დაიბადება მეძავი ქალისგან;
 
2. ის იქნება დანის ტომიდან (იერ. 8:16);
 
3. მას ეყოლება დამხმარე - ცრუწინასწარმეტყველი (აპოკ. 13:11);
 
4. მისი მთავარი მოკავშირეები იქნებიან: ედომი, მოაბი და ამონი (დან. 11:41);
 
5. ის გაბატონდება რომის იმპერიაში (აპოკ. 17:11);
 
6. ის დაამარცხებს სამ მეფეს: ეგვიპტისს, ლიბიისას და ეთიოპიისას (დან. 11:43);
 
7. ებრაელები მას თავიანთ მესიად აღიარებენ (ინ. 5:43);
 
8. ის აღადგენს იერუსალიმის ტაძარს და დაჯდება მასში (2 თესალონიკ. 2:4);
 
9. აღმართავს საკუთარ გამოსახულებას ("ხატს", "კერპს") საყოველთაო თაყვანისცემისთვის (აპოკ. 13:14);
 
10. დაიწყებს ადამიანების დადაღვას, ანუ მისცემს მათ სპეციალურ დაღს (ბეჭედს) - გამოსახულებას შუბლზე ან მარჯვანე ხელზე მხეცის სახელის რიცხვით, რომელიც არის ექვსას სამოცდა ექვსი (აპოკ. 13:16, 18);
 
11. ის განსაკუთრებულ დევნას გამოუცხადებს ქრისტიანთ (დან. 7:25; აპოკ. 13:7);
 
12. მოკლავს იმ დროს ღვთისგან მოვლენილ წინასწარმეტყველთ ენოქსა და ილიას (აპოკ. 11:3-10);
 
13: მისი მმართველობის დრო განსაზღვრული იქნება სამ წელიწად ნახევრით (დან. 7:25; აპოკ. 13:5).
 
14. მას მოკლავს უფალი იესუ ქრისტეს თავის ბაგეთა სულით, როდესაც მეორედ მოვა დიდებითა და ბრწყინვალებით (2 თესალონიკ. 2:8; აპოკ. 19:19-21).
 
ამგვარად, ჩვენ ვხედავთ, რომ ყველა საეკლესიო მწერალი - გარდა მოციქულებრივი კაცებისა, რომელთა ესქატოლოგია, როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, მარტივი და უბრალოა, - ისინი ეხებიან ამა თუ იმ ექსატოლოგიურ საკითხებს, უმთავრესად, აპოლოგეტური ან ეთიკური მიზნებით. ამიტომაც, ბუნებრივია, რომ ისინი საკმაო ადგილს უთმობენ მხოლოდ იმ საკითხებს (მაგალითად, მკვდართა საყოველთაო აღდგომას), რომლებიც მათ დროს ეეჭვებოდათ ან უარყოფდნენ წარმართები და მწვალებლები. საქმის ამგვარი ვითარების შემთხვევაში, შეუძლებელია მათში არსებულიყო სრული და სისტემური ესქატოლოგიური შეხედულება.

ალექსანდრიულმა საღვთისმეტყველო სკოლამ, რომელმაც ქრისტიანულ ესქატოლოგიას, ადრინდელთან შედარებით, მისცა ახალი მიმართულება, მოგვცა სრული და მეცნიერულად დამუშავებული ესქატოლოგიური სისტემა (Макарий (Оксиюк), митр. Там же. С. 104). ამ უკანასკნელის გამოჩენა გარკვეულწილად განპირობებული იყო კლიმენტი ალექსანდრიელის ესქატოლოგიური შეხედულებების საფუძველზე.
 
ალექსანდრიელი პრესვიტერი თავის თხზულებებში დიდ ყურადღებას უთმობს ყოველი კონკრეტული სულის საიქიო ხვედრს. კლიმენტის აზრით, ცეცხლოვანი ჯოჯოხეთური ტანჯვანი, რომლებიც, გარდაცვლილ ცოდვილთა საიქიო სასჯელია, ამასთან წარმოადგენს მათ განწმენდას ცოდვათაგან და გზას ნეტარების მისაღწევად. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, მისი აზრით, ოდესღაც შეიძლება დადგეს საყოველთაო აპოკატასტასისი. ასეთი შეხედულების პირობებში კლიმენტი ალექსანდრიელისთვის გარდაცვლილ ცოდვილთათვის ქრისტეს მეორედ მოსვლას და მასთან დაკავშირებულ მსოფლიო მოვლენებს ნაკლები მნიშვნელობა უნდა ჰქონოდა და თითქმის ზედმეტიც უნდა ყოფილიყო. მაგრამ, მოცემულ შემთხვევაში მიჰყვება რა ქრისტიანული გადმოცემის საფუძვლებს, ის ამას არ აკეთებს, თუმცა ყოველ უკანასკნელ მსოფლიო მოვლენას ძალიან ნაკლებ ყურადღებას უთმობს (იქვე. გვ. 117).
 
როდესაც კლიმენტი ღმრთის ძის მეორედ მოსვლას ეხება, მას "ქრისტეს დღეს" უწოდებს (კლიმენტ ალექსანდრიელი. პედაგოგი. წიგნი 1, VI, 40), რომელიც მას განსაკუთრებულად სასიამოვნოდ წარმოუდგენია. უფალი, პრესვიტერის შეხედულებით, მეორედ თავისი დიდებითა და მხედრობით მოვა. ის ასწავლის მკვდართა მომავალ საყოველთაო და გარდაუვალ აღდგომაზე, რომელსაც მოჰყვება საყოველთაო სამსჯავრო, სადაც მსაჯული იქნება თვით ჩვენი უფალი იესუ ქრისტე.
 
როდესაც კლიმენტ ალექსანდრიელი თავის თხზულებებში ეხება ქვეყნიერების საბოლოო ხვედრს, ის საკმაოდ მოკლე შენიშვნებით შემოიფარგლება. მისი აზრით, ეს სამყარო ოდესღაც შეწყვეტს არებობას ცეცხლის სტიქიის მეშვეობით, და მაშინ დადგება სხვა სამყარო (იქვე. გვ. 29).
 
ორიგენე თავის თხზულებებში ბევრ ადგილს უთმობს სულის ხვედრს ადამიანის სიკვდილის შემდგომ. ის გვთავაზობს აპოკატასტასისის თეორიას. მიჰყვება რა სწავლებას გარდაცვლილთა სულების მიერ თანდათანობითი განწმენდისა და ზეციური ნეტარების აღქმის შესახებ სწავლებას, ორიგენემ ნაკლები ყურადღბა დაუთმო მეორედ მოსვლის თემას. მაგრამ ის არ უარყოფს ამ უკანასკნელის აუცილებლობას. უარყოფს რა ქილიაზმს, ორიგენე არ გვაძლევს დედამიწაზე ქრისტეს მეორედ მოსვლის დრო-ჟამის ზუსტ განსაზღვრებას. ის ამ მიმართებით მხოლოდ იმ ნიშნებით შემოიფარგლება, რომლებიც წინ მიუძღვიან ამ მსოფლიო მოვლენას.
 
მისი აზრით, ღმრთის ძის მეორედ მოსვლის წინ დედამიწაზე არსებობას შეწყვეტს ყველა რელიგია, ქრისტიანულის გარდა (Макарий (Оксиюк), митр. Там же. С. 157). მაშინ ყველა ხალხი, იუდეველთა ჩათვლით, ჭეშმარიტი რწმენისკენ მოექცევა, თუმცა იერუსალიმი და მისი სამეფო არ აღდგება. მიუხედავად ქრისტიანობის ასეთი გავრცელებისა, ალექსანდრიელი კატეხეტის აზრით, ქრისტეს მეორედ მოსვლის წინ დედამიწაზე უამრავი ცოდვილი იქნება (იქვე).
 
მაშინ სხვადასხვა ფორმითა და განსაკუთრებული ძალით გამოვლინდება ანტიქრისტიანული საწყისი. ორიგენემ იცის, რომ მსოფლიოში არსებობს არა მარტო ქრისტეს სიტყვა, ჭეშმარიტება, სიბრძნე და სათნოება, არამედ ანტიქრისტეს მზაკვარებაც. ანტიქრისტიანულ საწყისს, მისი თქმით, მსოფლიოში მრავალი მატარებელი ჰყავს, თუმცა საკუთრივი აზრით ანტიქრისტე მხოლოდ ერთია, რომელიც ამ წუთისოფლის აღსასრულის წინ მოვა (Ориген. Против Цельса. Кн. VI, гл. LXXIX).
 
ორიგენეს ესქატოლოგიურ შეხედულებებს საკმაოდ ბევრი მიმდევარი ჰყავდა, უპირატესად ალექსანდრიელთა შორის. მაგრამ, ამ უკანასკნელთა შორისაც ბევრი იყო მოწინააღმდეგეც. მათ რიცხვს ეკუთვნიან, უპირველეს ყოვლისა ალექსანდრიის კათედრის მთავარეპისკოპოსები წმმ. პეტრე და ალექსანდრე. წმ. პეტრე ალექსანდრიელის სწავლების შესახებ შეიძლება ვიმსჯელოთ მისი თხზულებების ფრაგმენტების მიხედვით. ის, ორიგენეს შეხედულების საპირისპიროდ, განსაკუთრებული ძალით აღნიშნავს მომავალ მკვდრეთით აღმდგარ სხეულთა მატერიალურ იგივეობას ამჟამინდელ სხეულებთან, და ამ თავისი შეხედულების დასამტკიცებლად წმ. წერილის სხვადასხვა ადგილები მოჰყავს.
 
მაგრამ, ორიგენეს ესქატოლოგიური შეხედულებების ყველაზე ცნობილი და ძლიერი მოწინააღმდეგე ადრინდელ ქრისტიანულ მწერლობაში იყო ოლიმპიელი ეპისკოპოსი წმ. მეთოდე ( 311 წ.). ეს წმიდა მამა ცდილობდა ორიგენეს უარყოფას მისი ესქატოლოგიური სისტემის ყველა პუნქტში, რომლებშიც ეს უკანასკნელი საეკლესიო გადმოცემისგან გადაიხარა. წმიდა მამა უარყოფს ორიგენეს იდეას სამყაროთა უსასრულო მემკვიდრეობითობის შესახებ (დიალოგი "თავისუფალი ნების შესახებ"), სულთა წინარე არსებობის შესახებ, სწავლებას სხეულზე, როგორც "სულის საპყრობილეზე" ("აღდგომის შესახებ"), სწავლებას იმის შესახებ, რომ თითქოსდა მატერია ღმრთის თანამარადიულია ("შობილის შესახებ"), ასევე ორიგენეს სწავლებას აპოკატასტასისზე (Отцы и учители Церкви III века. Антология. Т. 2, М., 1996. С. 383-384).
 
წმ. მეთოდე აკრიტიკებდა ორიგენეს აზრს იმის შესახებ, რომ ადამიანის სულისთვის მკვდრეთით აღდგებოდა არა იგივე სხეული, რომელიც მას მიწიერი ცხოვრების დროს ეკუთვნოდა, არამედ მხოლოდ გარკვეულწილად მისი სულიერი სახე, რომელიც ცნობილი ადამიანის ადრინდელ სხეულს ახასიათებდა. გარდაცვლილ მართალთა ნეტარი მდგომარეობის დადგომის დროსთან დაკავშირებით, წმ. მეთოდე მიიჩნევდა, რომ მათთვის, ვინც თავის სიცოცხლეს ჭეშმარიტ ქალწულებაში ატარებდა, ის სიკვდილისთანავე დადგებოდა. ხოლო როდესაც მართალთა მთელ სისრულეზე მსჯელობდა, წმ. მეთოდე გამოდიოდა ქილიასტური შეხედულებებიდან, და მიიჩნევდა მათთვის ნეტარა მხოლოდ მკვდართა საყოველთაო აღდგომის შემდეგ დადგებოდა.
 
მსოფლიო მოვლენების დასკვნით ეტაპზე წმ. მეთოდე ჩვენამდე მოსულ თხზულებებში შედარებით მცირედ მსჯელობს. გამონაკლისს წარმოადგენს სწავლება მკვდართა საყოველთაო აღდგომის შესახებ, რომელსაც სპეციალური თხზულება ეძღვნება. ქრისტეს მეორედ მოსვლაზე წმ. მეთოდე ლაპარაკობს განმარტებაში იგავისა ათ ქალწულზე. მისი აზრით, ამ იგავში სიძის შეყოვნება - ეს არის დრო ქრისტეს მეორედ მოსვლამდე, ხოლო შუაღამე - ანტიქრისტეს სამეფო (Мефодий Олимпийский, свт. Пир десяти дев. Речь VI, гл IV / Отцы и учители Церкви III века. Антология. Т. 2, М „ 1996. С . 423).
 
წმ. მეთოდე, როგორც ამის შესახებ შეიძლება ვიმსჯელოთ მისი შემორჩენილი თხზულებებიდან, ერთი მხრივ იზიარებდა წმ. ირინეოს ლიონელის ესქატოლოგიურ შეხედულებებს, მეორე მხრივ კი, - ცდილობდა თავისი ესქატოლოგიური აზრები დაეპირისპირებინა ორიგენეს ესქატოლოგიისთვის, თანაც ამ დროს საკმაოდ იხრებოდა სქოლასტიკური აზროვნებისკენ, თუმცა, ძალიან ზომიერი ფორმით. წმ. მეთოდეს შენარჩუნებულ თხზულებებში არ არსებობს სპეციალური ტრაქტატი მომავალ საყოველთაო სამსჯავროზე. წმინდანი გაკვრით შენიშნავს, რომ ჩვენი სხეულების აღდგომა მოხდება იმ დღეს, როდესაც ჩვენ სამსჯავროზე წარვდგებით (იქვე. სიტყვა IX, თ. III. გვ. 449).
 
უფრო დეტალურად წმ. მეთოდე განმარტავს სამყაროს საბოლოო ხვედრს. ის მიიჩნევს, რომ აწინდელი ქვენიყიერება ოდესღაც ცეცხლის მიერ შეწყვეტს თავის არსებობას. მაგრამ ოლიმპიელი მღვდელმთავარი დასაშვებად არ მიიჩნევს აზრს, რომ ყველაფერი, რაც კი სამყაროში არსებობს, მაგალითად, დედამიწა, ჰაერი და სხვა სტიქიები ცეცხლის მიერ სრულიად განადგურდებიან. პირიქით, ის ფიქრობდა, რომ ნამდვილი სამყარო დაიწვება მისი განწმენდისა და განახლების მიზნით, და არა საბოლოო განადგურებისა და სრული წარწყმედისათვის (იქვე. სიტყვა VI, თ IV. გვ. 455).
ჯოჯოხეთი
III
 
ამჯერად, გადავდივართ რა წმ. ბასილი დიდის თხზულებებში ასახული ესქატოლოგიურ საკითხებზე, საჭიროა აღვნიშნოთ, რომ ეს წმიდა მამა თუმც საკმაოდ ხშირად ახსენებს მომავალ ცხოვრებას, მიუხედავად ამისა, ესქატოლოგიურ პრობლემებზე გაკვრით საუბრობს (Макарий(Оксиюк), митр. Там же. С. 223). თუმცა, წმ. ბასილი დიდის თხზულებებში არსებული აზრები, ამ მხრივ, თავისი ორიგინალურობიდან გამომდინარე, ჩვენთვის არცთუ უინტერესო იქნება.
 
წმ. ბასილი დიდის სწავლებით ყოველი ადამიანის ბედი ცალკეულად შეერწყმება კაცთა მთელი მოდგმის ხვედრს, როდესაც წუთისოფლის არსებობა შეწყდება და მომავალი საუკუნე დადგება, რომელსაც გარკვეული მსგავსება გააჩნია ამ ქვეყნიერების პირველ დღესთან, რომელსაც მოსემ "პირველი დღე კი არ უწოდა, არამედ დღე ერთი", რათა "თვით სახელწოდებითაც ჰქონოდა მას მსგავსება საუკუნესთან", როგორც მფლობელი "ერთადერთობის" ნიშანი, რომელიც "სხვა რაიმესთან შეუთავსებელია" (Василий Великий, свт. Шестоднев / Василий Великий, свт. Творения, ч. I. Св-Троицкая Сергиева Лавра, 1900. С. 36).
 
მომავალი საუკუნე, რომელსაც წმ. ბასილი დიდი "მერვე დღეს" უწოდებს და, რომელიც იმდენად განსხვავებული იქნება აწინდელი ცხოვრებისგან, რამდენადაც ქვეყნიერების პირველი დღე განსხვავდებოდა მომდევნო დღეებისგან, დაიწყება "ციდან უფლის მოსვლით" ან "მისი გამოცხადების დღეს". დედამიწაზე ქრისტეს მეორედ მოსვლა, კაპადოკიელი წმინდანის წარმოდგენით, არ იქნება "ადგილობრივად ან ხორციელად". "საჭიროა, - წერს წმიდა მამა, - მის მოსვლას მოველოდეთ მამის დიდებით, უეცრად, მთელ სამყაროში" (Василий Великий, свт. О Святом Духе / Василий Великий, свт. Т ворения, ч. V. С. 122). წმიდა მამა ასევე ადასტურებს, რომ "წერილი არაერთხელ ლაპარაკობს ერთნაირად ქრისტეს ხორციელ მოსვლასა და მეორედ მოსვლაზე, ზოგჯერ კი, როგორც ერთ, ასევე მეორე მოვლენაზე განუყოფლად გვესაუბრება" (Василий Великий, свт. Нравственные правила, 68. / Василий Великий, свт. Творения, ч. II. С. 377).
 
თავის თხზულებებში წმ. ბასილი არაერთხელ ახსენბს მკვდართა მომავალ აღდგომას. უეჭველია, რომ კაპადოკიელი წმინდანი აღიარებდა განსხვავებას მკვდრეთით აღმდგარ სხეულებსა და ახლანდელ სხეულებს შორის. მაგრამ რაში იქნება ეს განსხვავება, ამაზე მსჯელობა მხოლოდ მისი მტკიცებულებების საფუძველზე, გვიწევს, რომ "აღდგომის დროს ჩვენ მივიღებთ სხეულებს, რომლებიც არ იქნება დაქვემდებარებული არც სიკვდილს, არც ცოდვას" (Василий Великий, свт. Письма/ Василий Великий, свт. Творения, ч. VII. С. 208), რადგან, მაშინ ჩვენ შევიმოსავთ "უხრწნელ და უკვდავ სხეულს" (Василий Великий, свт. Письма / Василий Великий, свт. Творения, ч. VI. С. 38).
 
მომავალი სამსჯავროს შესახებ წმ. ბასილი შედარებით ხშირად ლაპარაკობს. ეს სამსჯავრო, მისი თქმით, საზოგადო და საშინელი იქნება მთელი ქმნილებისთვის. მასზე "უეცრად და ყველას გასაგონად, ადამიანებისა და ანგელოზების დასანახად, ნათლად გამოაშკარავდება ყოველი საქმე - კეთილი და ცუდი, აშკარა და ფარულიუ, სიტყვები და აზრები" (იქვე. გვ. 112). საშინელი სამსჯავროს შემდეგ მართალთა და ცოდვილთა ხვედრი, თავისთავად გასაგებია, ურთიერთსაწინააღმდეგო იქნება. წმ. ბასილი არ მიჰყვება ორიგენეს თვალსაზრისს იმასთან დაკავშირებით, რომ ცოდვილთა ტანჯვას ოდესმე ექნება დასასრული. როდესაც საყოველთაო სამსჯავროს შემდეგ ჯოჯოხეთურ სატანჯველებზე ლაპარაკობს, წმიდა მამა ამტკიცებს, რომ ეს უკანასკნელნი იქნებიან მარადიულნი, ისევე, როგორც მარადიულნი იქნებიან ნეტარებანი. მაგრამ, ტანჯვა ჯოჯოხეთში ცოდვილთა შორის ერთნაირი არ იქნება, არამედ ბოროტმოქმედებათა შესაბამისი" (Василий Великий, свт. Творения, ч. V. С. 291-292).
 
თავის თხზულებებში წმ. ბასილი დიდი საერთოდ ცოტას მსჯელობს სამყაროს საბოლოო ხვედრზე. მაგრამ შეიძლება ვამტკიცოთ, რომ ის ვარაუდობდა მომავლის კოსმიურ ცვლილებას. დადგება დრო, ბრძანებს წმ. მამა, როდესაც ყველაფერი გამოხმება ცეცხლით (Василий Великий, свт. Шестоднев/ Василий Великий, свт. Творения, ч. I. С. 48), როდესაც ნამდვილი ქვეყნიერება შეწყვეტს თავის არსებობას, რადგან "ის, რამაც აუცილებლობით დროში დაიწყო არსებობა, დროის ფარგლებშივე დასრულდება", და შეიცვლის თავის ყოფიერებას (იქვე. გვ. 9).
 
ნათლად ესმის რა, რომ უფლის დღეს დადგება "მთელი ქვეყნიერების დასასრული და ცვალებადობა" (Василий Великий, свт. Творения, ч. II. С. 305), წმ. ბასილი დიდი განზრახ აქცევს ყურადღებას აწმყო დღეებს, და შეგვახსენებს, რომ "თუმც შორსაა მთელი ქვეყნიერების აღსასრული, ახლოსაა ყოველი ჩვენგანის ამქვეყნიდან გასვლის დღე, ანუ თითოეული ჩვენგანის გარდაცვალება; და გვაქვს რა ეს დღე მუდმივად ჩვენს თვალწინ, უნდა დავიცვათ ესაიასთან ნათქვამი: "ახლოვდება უფლის დღე, მოდის როგორც რბევა ყოვლადძლიერისგან" (ეს. 13:6) (იქვე. გვ. 301).
 
წმ. ბასილი დიდის მსგავსად, წმ. გრიგოლ ღვთისმეტყველიც სპეციალურად არ იკვლევდა ესქატოლოგიას. მასთან ჩვენ ვერ ვიპოვით განსაკუთრებულ ესქატოლოგიურ ტრაქტატებს ან განსჯას. "თუმცა, მისი თხზულებების ზოგიერთ ადგილას ვხვდებით ესქატოლოგიურ აზრებსაც, რომელთა საფუძველზე შეგვიძლია ვნახოთ, რომ საიქიო ცხოვრებისადმი რწმენა სრულიად გამსჭვალავდა წმ. ღვთისმეტყველის მთელ არსებას. მხოლოდ ამ უკანასკნელის დაშვებით ხდება შესაძლებელი გავიგოთ წმ. გრიგოლის შეხედულება დღევანდელ ცხოვრებაზე, როგორც ადამიანთა მომზადების პერიოდზე მომავალი ცხოვრებისთვის, როდესაც ყველაფერი, რაც კი მიწაზე ხდება, თავის ჯეროვან შეფასებას და სამართლიან საზღაურს მიიღებს" (Макарий(Оксиюк). митр. Там же. С. 238).
 
როდესაც გავა ღმრთის მიერ კაცთათვის ბოძებული ცხოვრების დრო, მაშინ, წმ. გრიგოლის სწავლებით, კვლავ მოვა დედამიწაზე ქრისტე. წმინდანი თავის თხზულებებში სპეციალურად არ ლაპარაკობს იმაზე, როდის და როგორ უსწრებს წინ ქრისტეს მოსვლას ანტიქრისტე, თუმცა ამ უკანასკნელს ის ახსენებს (იქვე. გვ. 247).
 
წმინდანი თავის ჰომილიაში "მშვიდობის შესახებ", განსაკუთრებულად უსვამს ხაზს იმას, რომ თვით ღმერთი იწოდება წერილში "ჩვენს მშვიდობად" (ეფეს. 2:14), ხოლო ხილული სამყაროს აღსასრულის ნიშნად მართალთა შორის მშვიდობისა და თანხმობის გაქრობას მიიჩნევს: "ხომ არ არის აწინდელი კვამლი მოსალოდნელი ცეცხლის მაუწყებელი, რომლის შემდეგაც აღდგება ანტიქრისტე და ჩვენი დაცემებითა და უძლურებებით ისარგებლებს, რათა თავისი ბატონობა გააძლიეროს. რა თქმა უნდა, თავს დაესხმება იგი არა ჯანმრთელებს ან სიყვარულით შეერთებულებს, არამედ სჭირდება, რომ სამეფო თავის თავში დაიყოს, რათა მყარი განსჯა ჩვენში ... შეკრულ იქნას, ... და განვიცადოთ ის, რასაც დღეს განიცდის ქრისტეს მტერი" (Григорий Богослов, свт. Творения. Ч. III. М., 1889. С. 340).
 
უკანასკნელ მსოფლიო მოვლენას - მკვდართა საყოველთაო აღდგომაზს - წმინდანი თავის თხზულებებში არაერთხელ ეხება (Макарий(Оксиюк), митр. Там же. С. 248). ის ასწავლიდა, რომ "უკანასკნელი დღე, ღმრთის ერთი ბრძანებით, ყველას შეკრებს დედამიწის ყველა კუთხიდან, თუნდაც ვინმე ფერფლად იყოს ქცეული ან ასონაკლული იყოს სნეულებათა გამო" (Григорий Богослов свт. Творения. Ч. V. М., 1889. С. 287). წმ. გრიგოლი დეტალურად არ აღწერს იმ ვითარებებს, რომლებიც წინ უძღვის მკვდართა საყოველთაო აღდგომას, თუმცა ახსენებს "მთვარანგელოზის ხმას" და "უკანასკნელ საყვირს" (Григорий Богослов, свт. Творения. Ч. I. М., 1889. С. 214). "ქრისტე, - ამბობს ის, - კვლავ მოვა მამის დიდებით და ხორციელად". ვინც არ აღიარებს, რომ ქრისტე დღემდე არსებობს მის მიერ მიღებული კაცობრივი ბუნებით და მისითვე მოვა, ის, წმ. ღვთისმეტყველის თქმით, "მისი მოსვლის დიდებას ვერ იხილავს" (Григорий Богослов, свт. Творения. Ч. V. С. 286-287).
 
წმ. მამა ასევე არ აღწერს თვით მკვდართა მომავალი აღდგომის პროცესს. ის მოცემულ შემთხვევაში შემოიფარგლება მხოლოდ შენიშვნით, რომ აღდგომა "ერთ წამში შეკრებს მთელ ქმნილებას" (Там же.Ч. III. С. 225). დასასრულ, წმ. გრიგოლი უყურადღებოდ ტოვებს საკითხს მომავალ, მკვდრეთით აღმდგარ სხეულთა თვისების შესახებ.
 
შედარებით ნაკლებს ლაპარაკობს წმ. გრიგოლ ღვთისმეტყველის მომავალ სამსჯავროზეც, თუმცა მის შესახებ საკმაოდ სრულ წარმოდგენას გვაძლევს. მას არაერთხელ აქვს ნახსენები თავის თხზულებებში სამსჯავროს შესახებ, და უწოდებს მას საყოველთაოს (Там же. Ч. III. С. 225), ერთადერთს, საბოლოოს, საშინელს და კიდევ უფრო სამართლიანს, ვიდრე საშინელს, ან წმინდანის თქმით: "იმიტომაც არის საშინელი, რომ სამართლიანია" (Григорий Богослов, свт. Творения. Ч. II. М., 1889. С. 47). წმ. ღვთისმეტყველის გონებრივ საწიერს წარმოუდგენა შემდეგი სურათი: "მაშინ, - წერს იგი, - დაიდგმება საყდრები, დაჯდება ძველი დღეთა, გაიხსნება წიგნები, იდინებს ცეცხლოვანი მდინარე და ყველას მზერას წარუდგება ნათელი და გამზადებული სიბნელე" (იქვე).
 
წმ. გრიგოლ ღვთისმეტყველი თავის ყურადღებას ქვეყნიერების საბოლოო ხვედრზე თითქმის არ ამახვილებს. თუმცა, უეჭველად, ის ვარაუდობდა "ყოველივე არსებულის განადგურებას" და "ერთგვარ ცვლილებას უკეთესისკენ" (Там же. Ч. V. С. 287). ის ამტკიცებდა, რომ "ნივთიერება დაიწვება" (Там же.Ч. IV. С. 196) და წარმოიშვება "გარდაქმნილი ზეცა, გარდაქმნილი დედამიწა, გათავისუფლებული სტიქიონები და მთელი განახლებული სამყარო" (Там же. 4.1).
 
ამრიგად, წმიდა მამებისეული დამწერლობის ოქროს ხანისთვის ესქატოლოგიურ ჭეშმარიტებათა განმარტებაში მოინიშნება სამი მიმართულება: ქილიასტური, სპირიტუალისტური და საეკლესიო. ქილიაზმის მიმდევრები, როგორც, მაგალითად, AiSaxri ავტორები და ეპისტოლეები, რომლებიც ცნობილია ბარნაბას, პაპიას იერაპოლელის, წმ. იუსტინე მოწამის, წმ. ირინეოს ლიონელის და სხვათა სახელით, თითქმის უყურადღებოდ ტოვებდნენ სიკვდილის შემდეგ ვიდრე აღდგომამდე სულთა უშუალო მდგომარეობის საკითხს (მხოლოდ მოწამეებთან მიმართებაში ამბობდნენ ქილიასტები სრულიად განსაზღვრულად, რომ ისინი თავიანთი სიკვდილის შემდეგ უშუალოდ ეღირსებიან ნეტარ ხვედრს), აღიარებდნენ მკვდართა ორ აღდგომას, თანაც მიიჩნევდნენ, რომ მათგან პირველის შემდეგ, რომელშიც მონაწილობას მხოლოდ მართლები მიიღებენ, დედამიწაზე დამყარდება ათასწლოვანი მეუფება, ხოლო მეორე, საყოველთაო აღდგომის შემდეგ, - საშინელი სამსჯავრო, რომელზეც სამუდამოდ განისაზღვრება ადამიანთა ხვედრი.
 
სპირიტუალური ესქატოლოგიის წარმომადგენლები, როგორებიც იყვნენ, მაგალითად, კლიმენტი ალექსანდრიელი და ორიგენე, ასწავლიდნენ, რომ გარდაცვლილი ცოდვილები ჯოჯოხეთური ტანჯვის მიერ თანდათანობით იწმინდებით ცოდვათაგან და ნელ-ნელა აღწევენ პირვანდელ სიწმიდესა და ნეტარებას. ჯოჯოხეთის სატანჯველზე ამგვარი შეხედულების თანახმად, ისინი დასაშვებად მიიჩნევდნენ ყოველივე არსებულის აპოკატასტასისს, ანუ პირვანდელ მდგომარეობაში დაბრუნებას და, ამრიგად, ჯოჯოხეთის მარადიულ ტანჯვას უარყოფდნენ, თანაც სხეულთა აღდგომას უყურებდნენ, როგორც რაღაც ნათელმოსილ ეთერულ მასას, რომელსაც არც წონა აქვს, არც ორგანოები, არც განსაკუთრებული გარეგნული სახე, არამედ მხოლოდ მსგავსება ადრინდელ სხეულებთან (d&x;) (Макарий(Оксиюк), митр. Там же. С. 248).
 
საეკლესიო ესქატოლოგია, რა თქმა უნდა, დასაშვებად არ მიიჩნევდა, არც ორ აღდგომას და არც ქილიასტთა ათასწლოვან მეუფებას, არც ჯოჯოხეთურ სატანჯველთა გამომსწორებელ ხასიათს და სპირიტუალისტური ესქატოლოგიის წარმომადგენელთა სწავლებას საყოველთაო აპოკატასტასისის შესახებ; არამედ, პირიქით, ამტკიცებდა ჯოჯოხეთურ სატანჯველთა მარადიულობას ცოდვილთათვის. საეკლესიო ესქატოლოგიამ მეტად თუ ნაკლებად თავისი ასახვა ჰპოვა პრაქტიკულად ქრისტიანული სიძველის ყველა საეკლესიო მწერლის თხზულებებში.
 
ქვეყნიერებისა და კაცთა მოდგმის საბოლოო ხვედრის თვალსაზრისით ყველაზე სრულად ესქატოლოგია წარმოდგენილია წმ. იოანე ოქროპირის შრომებში. უპირველეს ყოვლისა, წმ. ოქროპირი არცთუ მცირე ყურადღებას უთმობს ქრისტეს მეორედ მოსვლას, განსაკუთრებით მის ნიშნებს. წმ. მოციქულ პავლეს სწავლების მიხედვით, წმ. იოანე ოქროპირი მიიჩნევდა, რომ ქრისტეს მეორედ მოსვლის წინ დედამიწაზე გამოჩნდებოდა ცნობილი ადამიანი, რომელსაც ანტიქრისტე ეწოდება და, რომელიც იქადაგებს ცრუ სწავლებას, აღასრულებს ურჯულო მოქმედებებს და სასწაულებს, თავს ღმერთად გამოაცხადებს და საღვთო თაყვანისცემას მოითხოვს. ანტიქრისტეს მოქმედებები, წმ. ოქროპირის წარმოდგენით, ძალადობრივი იქნება.
 
ის განსაკუთრებული მოშურნეობით დაიწყებს ადამიანებზე თავისი გავლენის გავრცელებას, დაიწყებს ქრისტიანთა ძლიერ დევნას, მაგრამ, უპირველეს ყოვლისა, შეწყნარებულ იქნება ებრაელთა მიერ, როგორც მეფე და დამპყრობელი, შემდეგ კი - სუსტი ქრისტიანებისა და ურწმუნოების მიერაც; ხოლო ჭეშმარიტი ქრისტიანები ამ დროს ზეგარდმო გაძლიერდებიან.
 
თუკი "ქრისტე, - ამბობს წმ. იოანე, - სიყვარულით მოდიოდა ადამიანებთან, რათა ყოველივეს ჭეშმარიტი მნიშვნეოლობა გაეხსნა, ანტიქრისტე, პირიქით, მოვა ადამიანთა წარსაწყმედად, მათ დასათრგუნად. ... ის ყველაფერს არევს, როგორც თავისი განკარგულებების, ასევე შიშის მეშვეობით. ის საშინელი იქნება ყველა მიმართებით - თავისი ძალაუფლებით, სისასტიკით, ურჯულო განკარგულებებით" (Иоанн Златоуст, свт. Творения. Т. X I , кн. 2. С П б , 1900. С . 600); ის "ძალადობრივად მიიტაცებს ყველაფერს, რაც მას არ ეკუთვნის" (Там же. Т. VIII, кн. 1. С. 272). მაგრამ წმიდა მამა, მოციქულ პავლესთან ერთად, მორწმუნეებს მოუწოდებს არ შეშინდნენ, რადგან ანტიქრისტეს "ძალაუფლება მხოლოდ წარწყმედილებზე ექნება" (Там же. Т. Х1,кн.2. С. 600).
 
განმარტავდა რა თესალონიკელთა მიმართ მოციქულ პავლეს მეორე ეპისტოლეს ცნობილ ადგილს (2 თეს. 3:4), წმ. იოანე ასე მსჯელობდა: ""განდგომილება" მან (მოციქულმა) თვით ანტიქრისტეს უწოდა, რადგან ის მრავალს მიდრეკს ჭეშმარიტებიდან და დაღუპავს: აცდუნებს, "თუკი შეძლებს, თვითონ რჩეულთაც" (მთ. 24:24). უწოდებს მას "უსჯულოების კაცს", რადგან ის უამრავ ურჯულო საქმეს მოიმოქმედებს და სხვებსაც ამგვარი საქმეებისკენ უბიძგებს. ხოლო "წარწყმედის ძედ" ის იმიტომ იწოდება, რომ თვითონაც წარწყმდება. ვინ იქნება იგი? ნუთუ სატანა? არა, - ეს იქნება ადამიანი, რომელიც მიიღებს მთელ მის ძალას. და "გამოჩნდებაო", ამბობს, "წინააღმდგომი და ყოველივე იმაზე აღზევებული, რაც სახელდებულია ღმერთად თუ სათაყვანებელ არსად" (2 თეს. 2:3, 4). ის არავის მოუწოდებს კერპთაყვანისცემისკენ, არამედ, პირიქით, მისი მოწინააღმდეგე იქნება, უარყოფს ყველა ღმერთს და ღმრთის ნაცვლად მოითხოვს მხოლოდ საკუთარ თაყვანისცემას, დაჯდება ღმრთის ტაძარში, - არა მხოლოდ იერუსალიმისაში, არამედ ყველგან ეკლესიებში. "დაჯდება, როგორც ღმერთი, და ღმერთად გამოაცხადებს თავს"... ის საკუთარი თავის ღმერთად წარმოჩენას შეეცდება. აღასრულებს დიად საქმეებს და საკვირველ ნიშებს მოიმოქმედებს" (Там же. Т. XI, кн. 2. С. 592). მაგრამ, წმიდა მამა, მოციქულ პავლესთან ერთად, მოუწოდებს მორწმუნეებს არ შეშინდნენ, რადგან ანტიქრისტეს "ძალა მხოლოდ წარწყმედილებზე ექნება" (Там же. Т. XI, кн. 2. С. 600).
 
ანტიქრისტეს გამოჩენის გარდა, წმ. იოანე ოქროპირი იესუ ქრისტეს მეორედ მოსვლის სხვა ნიშნებზეც მიუთითებს, კერძოდ, განსაკუთრებულად საშინელ მოვლენებზე ფიზიკურ სამყაროში, სხვადასხვა უბედურებებსა და არეულობებზე. ამავე მოვლენებს განაკუთვნებს წმიდა მამა შიდა ომებს, ურწმუნოებას და ზნეობრიობის ძლიერ გახრწნას ქვეყნიერებაზე. "ზოგიერთები, - წერს წმიდა მამა, - ამბობენ, რომ დაბერებულ ბუნებას,  სხეულივით დაუძლურებულსა და დაქანცულს, რომელიც განიცდის მრავალ ჭირვებას, ასევე მრავალი უბედურება შეეყრება. მაგრამ სხეული სიბერესა და უძლურებას ბუნების კანონების მიხედვით აღწევს, ხოლო ეპიდემიები, ომები და მიწისძვრები ბუნების სიბერის გამო როდი ხდება. იმის გამო კი არ იქნება შიმშილობა და ჟამიანობა და მიწისძვრანი აქა-იქ, რომ ქმნილებები დაბერდებიან, არამედ იმის გამო, რომ გაირყვნება ადამიანთა ნება. ყველა ეს უბედურება არის სასჯელი ცოდვებისთვის და ადამიანურ სენთა საკურნებლად" (Там же. Т. VI, кн. 2. С. 575). "მაშინ იქნება დიდი ჭირი, რადგან მრავალი მაცდური გამოვა ქვეყნად. ... ცრუწინასწარმეტყველნი და ცრუქრისტეები, მრავალ არეულობას გამოიწვევენ ყველგან" (Там же. Т. VII, кн. 2. С. 766).
 
უთითებდა რა დედამიწაზე ქრისტეს მეორედ მოსვლის ნიშნებს, წმ. იოანე ოქროპირს ამასთანავე შეგნებული ჰქონდა, რომ მოცემული მსოფლიო მოვლენის დრო მხოლოდ ღმერთმა უწყის, ის ჩვენგან ჩვენივე სასიკეთოდ დაფარულია. წმიდა მამის თქმით, არ უნდა დავეყრდნოთ ქრისტეს მეორედ მოსვლის ნიშნებს, რადგან წმ. წერილი არსად ამბობს, რომ ანტიქრისტეს მოსვლა "ქრისტეს მოსვლის მინიშნება იქნება, არამედ ამტკიცებს, რომ ქრისტე არანაირ მინიშნებას არ მოგვცემს საკუთარ მოსვლაზე, რადგან ის უ ეცრად და მოულოდნელად მოვა" (Там же. Т. Х1,кн.2. С. 548).
 
"აღსასრული, - წერს წმ. ოქროპირი სხვა ადგილას, - უცნობია, ... რათა შენ მუდმივად მზრუნველი იყო საკუთარ თავზე. ამიტომაც, უფლის დღე მოვა, როგორც "მპარავი ღამით", არა იმისთვის, რათა მოიტაცოს, არამედ იმიტომ, რომ სიფრთხილე გასწავლოს. ... რადგან არ ვიცით როდის მოვა სიძე, მუდამ მზადყოფნაში უნდა იყო, რათა, როდესაც მოვა, მღვიძარენი გვპოვოს" (Там же. Т. VI, кн. 2. С. 576). თუმცა, ბრძანებს კონსტანტინოპოლელი მღვდელმთავარი, "როგორც ჩანს, არც ერთი ქმნილების ბუნებაში არ არის იმდენი ცნობისმოყვარეობა, ცოდნისადმი, უხილავისა და დაფარულის წვდომისადმი სიხარბე, როგორც კაცთა ბუნებაში... ჩვენს გონებას ძლიერ სურს მიწვდეს და გაიგოს მრავალი რამ, განსაკუთრებით - სამყაროს აღსასრულის დღე". წმიდა მამა განმარტავს, რომ არანაირი სარგებლობა არ არის იმის ცოდნაში, თუ როდის დადგება ზუსტად ეს დღე, რადგან ყოველი ქრისტიანისთვის სამყაროს აღსასრული მისი პირადი აღსასრულის დღეა, რომელიც, სხვათა შორის, ასევე დაფარულია ჩვენგან. სხვაგვარად "ყოველ ადამიანს, მისი ცხოვრების ბოლო დღის თარიღი რომ ცოდნოდა, ურიცხვ დანაშაულობებს ჩაიდენდა და მხოლოდ თავისი აღსასრულის წინ მივიდოდა ნათლისღების საბანელთან" (Там же. Т. XI, кн. 2. С. 546).
 
ადამიანს, იმყოფება რა სრულ უცოდინრობაში ქრისტეს მეორედ მოსვლის დღესთან დაკავშირებით, ყოველთვის უნდა ახსოვდეს თავისი აღსასრულის ჟამი - თავისი პირადი აპოკალიფსისი. "დედამიწაზე მცხოვრებთაგან ვერავინ მიიღებს ცოდვათა მიტევებას მომავალ ცხოვრებაში გადასვლით, ვერავინ გაექცევა სატანჯველს ცოდვათათვის. არამედ, როგორც აქ დამნაშავე გამოჰყავთ საპყრობილიდან და ბორკილდადებული მიჰყავთ სასამართლოზე, ასევე, ამ ცხოვრებიდან გასვლის შემდეგ, ყველა სული, საკუთარი ცოდვებით შეკრული, მიყვანილი იქნება საშინელ სამსჯავროზე" (Там же. Т. VII, кн. 1.С. 147). მთლად ნათელი არ არის წმიდა მამას აქ ე. წ. კერძო სამსჯავრო აქვს მხედველობაში თუ საყოველთაო, ნებისმიერ შემთხვევაში აზრი ორივე სამსჯავროზე ღმრთისადმი შიშის მაცხოვნებლობაში ერთდება.
 
ანტიქრისტეს მოსვლის კიდევ ერთ მნიშვნელოვან ნიშანს წმიდა მამა, მოციქულ პავლეს სიტყვებზე დაყრდენობით (2 თესალონიკ. 2:6), ხედავს საზოგადოებაში სამოქალაქო ხელისუფლების დაუძლურებასა და გაუქმებაში (იქვე. გვ. 597-598). სწორედ ასე უნდა გავიგოთ მისი მსჯელობა რომის სახელმწიფოს დანგრევასა და რომაული ხელმწიფების გაუქმებაზე (Макарий (Оксиюк), митр. Указ. соч. С. 615). "როდესაც რომის სახელმწიფო შეწყვეტს არსებობას, მაშინ მოვა ანტიქრსიტე. რადგან მანამ, სანამ ამ სახელმწიფოსი შეეშინდებათ, არავინ ესე უმალ არ დაემორჩილება (ანტიქრისტეს); მაგრამ იმის შემდეგ, რაც ის დაინგრევა და ხელისუფლებიანობა გაუქმდება, შეეცდება მიიტაცოს ყველაფერი - კაცობრივი და ღვთაებრივი ძალაუფლება" (Иоанн Златоуст, свт. Творения. Т. XI, кн. 2. С. 598).
 
მოტანილ გამონათქვამებში წმ. მამას მხედველობაში ჰქონდა საზოგადოდ სახელმწიფოებრივი ძალაუფლება, და არა საკუთრივ რომაელთა ხელისუფლება. და ეს მითუმეტეს, რომ მან, როდესაც განმარტავდა მოციქულის ეპისტოლეს თესალონიკელთა მიმარტ (2 თესალონიკ. 2:6), უთითებდა ნერონზე, როგორც ანტიქრისტეს წინასახეზე (იქვე).
 
ქრისტეს მეორედ მოსვლა, წმ. ოქროპირის სწავლებით, მოულოდნელად მოხდება, მაგრამ წინდაწინ ცაში გამოჩნდება ჯვრის ნიშანი ურწმუნოთა სამხილებლად. ამის შემდეგ კი მოვა თვით უფალი ღრუბლებზე, ანგელოზებთან და წმინდანებთან ერთად. "უპირველეს ყოვლისა, - ამბობს წმ. მამა, - ცაში გამოჩნდება კაცის ძის ნიშანი, რომელზეც გააკრეს ის იუდეველებმა, ბრწყინვალე, როგორც ელვა, რომელსაც წარმოიყვანენ წმიდა ანგელოზები" (Там же. Т. X, кн.2.С.944). «Он [Спаситель] придет на облаке, подобно тому, как и вознесся» (Там же. Т. VII,кн. 2. С. 767).
 
ქრისტეს მეორედ მოსვლასთან ერთად დედამიწაზე მოხდება მკვდართა საყოველთაო აღდგომა. თუმცა საყოველთაო აღდგომის დოგმატი მყარად ეფუძნება წმ. წერილის მოწმობებს, მიუხედავად ამისა, წმ. იოანე ოქროპირი, მის წინააღმდეგ მწვალებელთა და წარმართთა შეპასუხებების გამო, ცდილობს მოცემული ჭეშმარიტება, რაც შეიძლება დეტალურად და საფუძვლიანად ახსნას. ამავდროულად წმ. იოანე ოქროპირი ამტკიცებდა, რომ ჩვენი მკვდრეთით აღმდგარი სხეულები ახლანდელისგან განსხვავებული იქნება. მისი სწავლებით, ისინი მკვდრეთით აღმდგარი იესუ ქრისტეს სხეულს დაემსგავსებიან, ისევე უხრწნელნი იქნებიან და უკვდავნი, დიდებულნი და სულიერნი, როგორც მკვდრეთით აღმდგარ მაცხოვარს ჰქონდა. გარდა ამისა, მათ საჭმელი და სასმელი არ დასჭირდებათ.
 
ქრისტეს მეორედ მოსვლის მიზანი იქნება საშინელი სამსჯავრო ადამიანებზე, როგორც მკვდრეთით აღმდგარებზე, ასევე ამ დროს ცოცხლად დარჩენილებზეც. "და შეჰკრებენ ანგელოზები, - ამბობს წმ. იოანე ოქროპირი, - ადამიანებს ქვეყნიერების ოთხივ კუთხიდან, გლოვის ველზე. შეიძვრება ეს ველი და გაიხსნება სამსჯავროს საშუალებანი: ცეცხლოვანი მდინარე, აღვსებული დაუძინებელი მატლით, ასევე სასტიკი და უმოწყალო ანგელოზები, რომლებიც ყოველი ადამიანის საქმეთა გარშემო დადგებიან". ამ სამსჯავროზე, წმ. ოქროპირის სწავლებით, წარდგება ყველა ოდესმე მცხოვრები ადამიანი, თანაც დიდი და მცირე მაშინ თანაბრად წარმოჩნდება და "ყოველი ჩვენგანი ღმერთს პასუხს მისცემს საკუთარი საქმეებისთვის" (Там же. Т. X, кн. 1.С.212).
 
მსოფლიო სამსჯავროს შედეგი იქნება ცოდვილთა და მართალთა დაყოფა. პირველნი თავიანთი კეთილი საქმეებისთვის დაჯილდოვდებიან, და მათთვის დაიწყება "სხვა ცხოვრება, რომელშიც უკვე აღარ იქნება არც სიკვდილი, არც სნეულება, არც სიბერე, არც სიღარიბე, არც ცილისწამება, არც არანაირი მზაკვარება... არც დაქორწინება, არც შობადობის ტკივილები, არამედ ეს ყველაფერი გაქრება, როგორც გაფანტული მტვერი, და დადგება სიცოცხლის სხვა, უკეთესი მდგომარეობა" (Там же. Т. V, кн. 1.С. 290); ხოლო უკანასკნელნი (ანუ დასჯილნი - "აპოკ." რედ.) მოისმენენ მართლმსაჯულის განაჩენს: "წადით ჩემგან, წყეულნო, საუკუნო ცეცხლში, რომელიც ეშმაკისა და მისი ანგელოზებისთვისაა გამზადებული" (მთ. 25:41) (Там же.Т. VII, кн.2.С. 795).
 
მართალია, წმიდა მამა აღნიშნავდა, რომ საშინელ სატანჯველთა გარდა, მარტოდენ ზეციურ სიკეთეთა მოკლება და ღმრთის კეთილმოწყალების დაკარგვა "გეენაზე უმეტესი სატანჯველია" (Там же. Кн. 1.С.271), მაინც, მსოფლიო მოძღვარი დაბეჯითებით გვასწავლის ჯოჯოხეთურ სატანჯველთა რეალურობასა და მარადიულობას (Там же. С. 13-14).
 
V მსოფლიო კრებაზე ორიგენიზმის მკაცრად დაგმობის შემდეგ საღვთისმეტყველო აზროვნებას მიეცა განსაზღვრული ნორმა ესქატოლოგიურ ქრისტიანულ ჭეშმარიტებათა გამოსავლენად, საეკლესიო ესქატოლოგიამ მიიღო უფრო განსაზღვრული სახე და მომდევნო საუკუნეების ქრისტიანულ მწერლობაში აპოკატასტასისის თეორიას მიმდევრები უკვე აღარ ჰყავდა (Макарий(Оксиюк), митр. Указ. соч. С. 649).
 
მაგრამ უბრალო ხალხში ყოველთვის პოპულარული იყო სხვადასხვა აპოკალიფსისები და საეჭვო წარმომავლობის წინასწარმეტყველებები, ხშირად აპოკრიფული და ფსევდო-ნაწარმოებები (Учение об антихристе в древности и средневековье. СПб, 2000. С. 31), რომლებიც აკმაყოფილებდნენ იმ მხურვალე ცნობისმოყვარეობას, რომელიც ახასიათებს ადამიანურ ბუნებას და, რომლის შესახებაც მსჯელობდა წმ. იოანე ოქრპირი. ამასთან დაკავშირებით გვსურს აღვნიშნოთ ფაქტი, რომ ეკლესიის წმიდა მამები და მოძღვრები თავიანთ წერილებში ესქატოლოგიურ საკითხებს მიმართავდნენ მხოლოდ მართლმადიდებლური სწავლა-მოძღვრების დაცვისა და მორწმუნეთა ზნოებრივი დამოძღვრის მიზნით. საეკლესიო დიდასკალები ცდილობდნენ დაეცვათ ქრისტიანები იდუმალებით მოცულ საღმრთო განგებულების საკითხთადმი არაჯანსაღი და ზედმეტად ცნობისმოყვარეობითი მიდგომისგან. სანაცვლოდ კი ჩაენერგათ მათში ღვთისმოშიშებითი აზრები და გრძნობები.


გაგრძელება იქნება

წყარო: theolcom.ru. Богословская конференция "Эсхатологическое учение церкви". 14-17 ноября 2005 г.
Назад к содержимому