უსჯულოება > ოკულტიზმი და მაგია
მისტიციზმი
შინაარსი:
რა არის მისტიციზმი - განსაზღვრება
მისტიციზმი პირველყოფილ საზოგადოებაში
ბერძნული მისტიციზმი
ჩინური მისტიციზმი
ინდუისტური მისტიციზმი
ბუდისტური მისტიციზმი
იუდაური მისტიციზმი
ისლამური მისტიციზმი (სუფიზმი)
ქრისტიანული მისტიციზმი
1) დასავლური
2) აღმოსავლური
3) რუსული
ბიზანტიური მისტიციზმი
***
განსაზღვრება - დახასიათება
მისტიციზმის მიზანს წარმოადგენს ცდისეული, ეგზისტენციალური ძიება, უშუალო კავშირი და სულიერი ერთობა ღმერთთან ან ღვთაებრივ სუბსტანციასთან, რომელიც მიიღწევა საკუთარ თავში ჩაღრმავებით, ლოცვით, ვნებათაგან გათავისუფლებით, გონებრივი ჭვრეტით, ექსტაზით. მისტიციზმი, როგორც წესი, წარმოადგენს რელიგიური გამოცდილების ინტუიტიურ ელემენტს და პრაქტიკულად ვლინდება ყველა რელიგიაში: უპრიმიტიულესიდან - უმაღლესამდე. დრო და დრო ის ჩნდება გარეგანი რელიგიურობის ქვიან უდაბნოებში, სადაც რელიგიურ გრძნობას აძლევს ახალი გაფურჩქვნის შესაძლებლობას.
ფორმათა მრავალგვაროვნობის მიზეზით, როგორადაც მისტიციზმი ვლინდება რელიგიის ისტორიაში, ასევე მის შემადგენელ წინააღმდეგობრივ ელემენტებში, მას არ გააჩნია ერთი საყოველთაოდ აღიარებული განსაზღვრება. ნამდვილი მისტიციზმი, რომელიც ასახავს ღვთაებრივ საწყისთან ადამიანის კავშირის უშუალო გამოცდილებას, განსხვავდება მისტიციზმისადმი საეჭვო მიდრეკილებისგან, ასევე არასწორი რწმენისა და მისგან გამომდინარე პრაქტიკული ტექნიკებისგან.
მისტიციზმსა და რელიგიას შორის არსებობს თავისებური კავშირი: პატივისცემისა და უნდობლობის ნაზავი. ჩვეულებრივ ჭეშმარიტად მორწმუნე ადამიანი მისტიკურ უნარებსაც ფლობს, ხოლო მისტიკოსი, რომელიც წმიდის (ღმერთის) უშუალო განცდით არის გაოგნებული, ღრმად რელიგიური პიროვნებაა. მიუხედავად ამისა, რელიგიურობა, როგორც ასეთი, არ უნდა დავაკავშიროთ მისტიციზმთან. რელიგია უფრო ვრცელი სახის მოვლენაა. გარდა ამისა, არსებობს მისტიციზმის არარელიგიური ფორმებიც.
არ არსებობს მისტიციზმის საზოგადოდ მიღებული განსაზღვრება. უილიამ რ. ინჯი (1889) გამოყოფს მის შემდეგ ნიშნებს: პირველი - შინაგანი ცოდნა; მეორე - სიმშვიდე; მესამე - თვითანალიზი; მეოთხე - მატერიალური კეთილდღეობისადმი ზიზღი და მისი უგულებელყოფა.
XX ს-ის მკვლევრები ჩვეულებისამებრ ეფუძნებიან მისტიციზმის თვისებებს, რომელიც გამოჰყო უ. ჯეიმსმა (1902): 1. განუმარტავობა ("ineffability"); 2. აბსტრაქტული ხასიათი ("noetic"), რადგან მისტიკური გამოცდილება მიმართულია სამყაროს მთლიანი წვდომისკენ, რომელიც, ცხადია, აბსტრაქტულ სფეროს განეკუთვნება; 3. პასიურობა ("passivity"); 4. ცვალებადობა ("transiency").
დასასრულ, ლ. დიუპრეიმ (1987) ცვალებადობის ნაცვლად შემოიტანა პერიოდულობის ცნება ("rythmic"), რადგან მოცემული გამოცდილება გარკვეული პერიოდულობის უკან ბრუნდება. მან ასევე დაამატა მეხუთე პუნქტი - ინტეგრაცია ("integration") და დააკონკრეტა, რომ მისტიკური ცნობიერება ახერხებს მრავალგვარი წინააღმდეგობის გადალახვას და ინტუიტიური მეთოდით მათ გაერთიანებას.
არაერთხელ განუცხადებიათ, რომ მისტიციზმის სხვადასხვა ფორმას საზოგადო მნიშვნელი გააჩნია. მაგრამ, რამდენიც გინდ ვრწმუნდებოდეთ სხვადასხვა რელიგიის მისტიკური გამოცდილების საზოგადო ნიშან-თვისებებში, მათ შორის არსებითი განსხვავება, თითოეული მათგანის განსაკუთრებული კოლორიტი მაინც რჩება.
რელიგიური მისტიციზმის საზღვრებში ხშირად გამოიყოფა ორი მიმდინარეობა: პირველი, რომელსაც მთლიანად შეიძლება ეწოდოს მონისტური ან "მონისტურს მიახლოვებული" მიმართულება (ნეოპლატონიზმი, ინდუისტური ადვაიტა, დაოსიზმი) და, მეორე, თეისტური, რომელმაც თავისი განვითარება პროფეტულ რელიგიებში ჰპოვა. პირველში მისტიკური გამოცდილების მწვერვალს წარმოადგენს ადამიანური "მე"-ს სრული გაქრობა აბსოლუტურ საწყისში ან ღვთაებრივ სულში. მეორეში კი ადამიანური პიროვნება ღმერთთან ერთობაში მაღლდება და მისი პიროვნება ნარჩუნდება. ღმერთთან დაბრუნების პროცესში მისტიკოსის მონაწილეობის ხარისხის შესაბამისად, განასხვავებენ აქტიურ, თეორიულ და ისიქასტურ მისტიციზმს.
მისტიციზმის არარელიგიურ ტიპებს შორის გამოყოფენ:
1. მისტიციზმის თეორიულ და ინტელექტუალურ ფორმებს, რომელიც ერთიანი აბსოლუტის ძიებაშია. აქაც ჩამოყალიბდა ზომიერი და უკიდურესი, შიგნით და გარეთ მიმართული, თეისტური და არათეისტური ქვეტიპები.
2. განდობის ფორმები, რომლებიც აქცენტს ემოციურ შემადგენელზე აკეთებენ და აბსოლუტის მიღწევას სიყვარულის მეშვეობით ელტვიან.
3. ექსტატიური და ეროტიული ფორმები, რომლებიც ხელს უწყობენ ეროტიული გრძნობებისა და ექსტაზის წარმოშობას. არცთუ იშვიათად ბოლო ორ ფორმას ახასიათებს თანაარსებობა.
მისტიკური გამოცდილება ხშირად ადამიანის შეგნებაში ავითარებს საზოგადოობისა და ყველა ადამიანთან ერთიანობის გრძნობას. ჩვეულებრივ მისტიციზმის ყველაზე სულიერ ფორმებში ბატონობს მშვიდობისმოყვარეობა და გამაერთიანებელი განწყობა. მისტიკური ნათელმხილველობა აცოცხლებს რელიგიურ გამოცდილებას, კრიტიკულად აფასებს და გადალახავს ტრადიციულ რელიგიურ სტრუქტურებს, დრო და დრო ეჭვ ქვეშ აყენებს და არყევს ყოველდღიურ გარეგნულ რელიგიურობას, თუმცა, არც თუ იშვიათად, თვითონაც საშიშ უკიდურესობებში ვარდება.
მისტიციზმის ჩანასახები პირველყოფილ საზოგადოებაში
რწმენას იმისა, რომ ადამიანს შეუძლია ერთგვარ უმაღლეს ძალებთან ურთიერთობა, მათთან მიახლება, საკუთარი სხეულის ჩარჩოებიდან გასვლა და ერთგვარ ღვთაებასთან შეერთება, ჩვენ ვხვდებით პირველყოფილ საზოგადოებაში რელიგიის განვითარების უადრეს ეტაპებზე. მოვლენები, რომლებიც წააგავენ მისტიციზმს, არსებობს ჩრდილოეთ აზიის, ევროპისა და ამერიკის ხალხთა შამანიზმში, ასევე ავსტრალიისა და ამერიკის აბორიგენთა რელიგიურ რიტუალებში. იგივეს ვხვდებით აფრიკის სხვადასხვა ხალხის კულტებში.
შამანობაში მისტიციზმის ელემენტად შეიძლება შეფასდეს რწმენა იმისა, რომ ღმერთი იმყოფება შამანში, რწმენა იმისა, რომ ექსტაზის მდგრომარეობაში სული ტოვებს სხეულს, რათა შეუერთდეს ღმერთს ან, უკიდურეს შემთხვევაში, იმყოფებოდეს მის გვერდით.
გარდა ამისა, ექსტაზის მდგომარეობაში, როდესაც ადამიანი ვერ აღიქვამს გარეგან გამაღიზიანებლებს და უჩვეულო სულიერ გამოცდილებას იღებს, ჯერ კიდევ დიონისეს კულტიდან არის ცნობილი. ის არსებობს აფრიკისა და ამერიკის მრავალ აბორიგენულ სარწმუნოებებში.
პირველყოფილ საზოგადოებაში ეს მდგომარეობა მიიღწევა სხვადასხვა მეთოდებით: ნარკოტიკული ნივთიერებებით, ძლიერი დაუძლურების მდგომარეობით, გამაყრუებელი მუსიკით და საცეკვაო ორგიებით. კერძოდ, საკულტო ცეკვა ორხესისი აძლიერებს ფსიქოსომატურ ძალებს იმისთვის, რათა ადამიანმა მიიღოს ტრანსცედენტული ენერგია ან შეუერთდეს უმაღლეს სულს. ექსტატიური მდგომარეობის წინაპირობას ჩვეულებრივ წარმაოდგენს რწმენა იმისა, რომ ადამიანს შეუძლია გარდაიქმნას და შეუერთდეს ღმერთშ. სადისკუსიო რჩება საკითხი იმის შესხებ, თუ რაოდენ დასაშვებია ამ მოვლენების ჩართვა რელიგიურ მისტიციზმში. ნებისმიერ შემთხვევაში, შეგვიძლია ისინი მივიჩნიოთ დასაწყის სტადიებად, წინაპირობებად ან მისტიციზმის ჩანასახებად, რომლებიც მოწმობენ ადამიანის მისწრაფებას ტრანსცედენტური მისტიკური გამოცდილებისადმი.
ბერძნული მისტიციზმი
ბერძნული მისტიციზმი თავიდანვე ადრეული პერიოდის (VII-V სს. ჩვ. წ.-მდე) ფილოსოფოსთა ფილოსოფიურ კალაპოტში ვითარდებოდა, რომლებიც "ერთისა და საერთოს" შესახებ ასწავლიდნენ და ასევე ყალიბდებოდა საერთო რელიგიურ კლიმატში, რომელიც შექმნილი იყო დიონისიური კულტისა და ორფული მისტერიების საფუძველზე, რომლებიც ექსტატიურ ხასითს ატარებდნენ. დიონისეს მისტერიების მონაწილეებს სჯეროდათ, რომ ისინი "განიღმრთობოდნენ", მაშინ როდესაც ორფეველნი ექსტაზის დახმარებით ღვთაებრივ საწყისთან დაბრუნებას ესწრაფვოდნენ. ბერძნულმა ფილოსოფიურმა აზროვნებამ გააკეთილშობილა ღმერთთან შერწყმის აქტი ბერძნულ მისტერიებში და ძველი წეს-ჩვეულებების ადგილზე დააფუძნა ექსტაზი, რომელიც, ძირითადად, აზროვნებითი საქმიანობით იყო გამოწვეული.
ბერძნებმა დააფუძნეს მონიზმი და პანთეიზმი, განავითარეს სწავლება იმის შესახებ, რომ სამყარო წარმოქმნილია რომელიღაც პირველსაწყისიდან, რომელსაც ისევ უბრუნდება. ამ იდეასთან იყო დაკავშირებული ყველა არსების მარადიული წრებრუნვა, ასევე მეტემფსიქოზის, ანუ - სულთა გადასახლების თეორია. პლატონმა (428/427 - 348/347 ქრ. შ.-მდე) არსებითად გაამდიდრა ბერძნული ფილოსოფიური მისტიციზმი "იდეების" შესახებ თავისი ტეორიით, ხოლო სტოიკოსებმა განავითარებს ლოგოსის პანთეისტური ფილოსოფია.
მაგრამ ყველაზე მნიშვნელოვანი მისტიკური სისტემა, რომელმაც გააერთიანა პლატონური, არისტოტელური, პითაგორული და სტოიკური ფილოსოფია, და, როგორც ჩანს, ამ ნაზავს კიდევ იუდაური ჰერმენევტური ტრადიციის იდები დაამატა, ნეოპლატონიზმის ჩარჩოებში გაჩნდა. ნეოპლატონიზმი აღმოცენდა, როგორც საზოგადო-ფილოსოფიური, სულიერად ამაღლებული და ინტელექტუალურად მყარი სისტემა. მის დამფუძნებლად მიიჩნევა ამონიოს საკასი (175-242), მაგრამ სწავლების ძირითადი თეორიული პოსტულატები შემუშავებულ იყო პლოტინის (206-269) მიერ, რომელიც რომში ცხოვრობდა და სწავლობდა.
სწავლების შემდგომი განვითრება დაკავშირებულია პორფირიუსთან (232-303), იამვლიქოსთან (205-330) სირიაში და პროკლესთან (411-485) ათენში. ნეოპლატონიზმის თვალსაზრისით, სამყაროს დასაწყისსა და პირველწყაროს წარმოადგენს ერთი, პირველი, მარადიული, უზენაესი სიკეთე, რომელიც გაიგივებულია ღმერთთან. სამყარო ემანაციის მეშვეობით ერთისგან წარმოიშვა და თანმიმდევრობითი ფაზებისგან შედგება. პირველი ემანაციის შედეგად ჩნდება გონება, რომელიც პლატონის იდეალური სამყაროს შესაბამისი იდეებისგან შედგება, მეორე ემანაციის შედეგად ჩნდება - საყოველთაო სული, მესამესგან - ცალკეული სულები, და, ბოლოს, უკანასკნელისგან - მატერია, რომელიც ყველაზე მეტად არის დაშორებული ერთისგან.
პლოტინის ფილოსოფიაში ერთისგან მომდინარე ყოველი ემანაცია ასახავს წინამორბედ ფაზას, როგორც მის სახეს. ეს უკვე უფრო მეტს ნიშნავს, ვიდრე გარეგანი ასლი - ყოველი დონე, სინამდვილეში, თავისი არსების სიღრმეში უზენაესი დონის თანაზიარია და უკანვე მასში უნდა დაბრუნდეს. მოცემულ მეტაფიზიკასთან, და უპირველეს ყოვლისა, ემანაციის თეორიასთან არის დაკავშირებული სწორედ ნეოპლატონური მისტიციზმი.
ადამიანის სულმა უნდა გადალახოს გრძნობითი და მატერიალური საზღვრები და შეერწყას ერთ აბსოლუტს. მასთან საბოლოო შერწყმა ხორციელდება ასკეტური განწმენდით და ექსტაზით, რომელსაც ღვთაებრივის მისტიკურ თეორიასთან მივყავართს. ერთთან პლოტინისეული შერწყმა ექსტატიურად იწოდა, მაგრამ, უპირველეს ყოვლისა, ის წარმოადგენს შეღწეულს (საკუთარ თავში შეღწევას). პლოტინმა თავის სისტემაში პლატონური ეთიკის ოთხი მთავარი სათნოება მოათავსა: სიბრძნე, ვაჟკაცობა, გონიერება და სამართლიანობა - ოღონდ, როგორც წინაპირობა. იგივე, რასაც ის მისდევს როგორც თავის უზენაეს მიზანს არის სიკეთე და ნეტარება, სულის მისტიკური შერწყმა ღმერთთან. ერთთან შეერთება, ნეოპლატონიკოსების თანახმად, შეიძლება უკვე ადამიანის მიწიერი ცხოვრების განმავლობაში განხორციელდეს. პლოტინი და პორფირიუსი ამტკიცებდნენ, რომ მათ შეძლეს ამისი მიღწევა.
მთლიანობაში, ნეოპლატონიზმი ქრისტიანობის დიდი მოწინააღმდეგეა, და ამ წინააღმდეგობის პროცესში ზოგიერთი იდეა ქრისტიან მისტიკოსთა მიერ გადასხვაფერებულ იქნა.
ჩინური მისტიციზმი
ჩინეთში აღმოცენდა და ჩამოყალიბდა ერთ-ერთი უძველესი მისტიური სისტემა. მისი თეორიული საფუძველი გახლავთ ლაო-ძის ძველი ფილოსოფიური აქსიომები და ჩჟუან-ძის პოეზიის აფორიზმები. დაოსიზმის ძირითადი წმიდა წიგნია "და დე ძინი", რომლის ავტორად ლაო-ძი (VI ქრ. შ.-მდე) მიიჩნევა. ის მკაფიოდ გამოკვეთილი მისტიკური მიმართულების ასკეტური ეთიკის ჩარჩოებშია მოქცეული. დაოს უზენაესი რეალობა განისაზღვრება ურთიერთსაწინააღმდეგო მახასიათებელთა და აპოფატიკური ენის დახმარბით. დაო უხილავია, მიუწვდომელია, უფორმოა, სრულყოფილია, უცვალებელია, უსახელოა, აღავსებს ყოველივეს და ყოველივეს შემოქმედია. ის ყოველივეზე უადრეს არსებობდა, მიწამდეც და ცამდეც. ის არის სამყაროს პირველსაწყისი. ამრიგად, ჩვენს წინაშეა მონისტური თეორია, რომელიც ავლენს აბსოლუტურ ერთობას სამყაროში.
დაოსიზმის კოსმოგონიური კონცეფცია შემდეგში მდგომარეობს: დაოსგან უპირველეს ყოვლისა წარმოიშვა ერთიანი, ანუ დიადი ერთეული, მისგან კი - ორი პირველადი არსი: "იანი" და "ინი" - დადებითი და უარყოფითი, რომლებიც წარმოადგენენ და მოიცავენ ყველა დანარჩენ ურთიერთწინააღმდეგობას: ნათელი - ბნელი, მამრობითი - მდედრობითი და ა. ს. შემდეგ მათ წარმოშვეს ცა, მიწა და ადამიანი, მათგან კი დასაბამს იღებს ყოველი ქმნილება.
დაო არა მარტო ნებისმიერი არსების აბსოლუტური დასაწყისია, არამედ, ამავდროულად, ის ჰარმონიაში იცავს ყოველ ბუნებრივ მოვლენას. მისი ენერგია აუცილებელია და უნებლიეა. ის ადამიანის უზენაესი მიზანია. ადამიანი უნდა მიისწრაფვოდეს დაოში გადალახოს საკუთარი თავი. ჰარმონიის ამგვარი მიღწევის უმთავრესი საშუალებაა სიმშვიდე, ვნებათაგან გათავისუფლება, პირველყოფილ უბრალოებასთან დაბრუნება.
ძირითადი იდეა, რომელსაც დაოსიზმი გვთავაზობს, - ცნობილი "უ-ვეი" - შეიძლება დაყვანილ იქნას დევიზამდე "არაფერი აკეთო" ან "აკეთე ყველაფერი ისე, რომ არაფერი აკეთო". ადამიანი რომ დაოს შეერწყას და ჰარმონიაში იყოს გარესამყაროსთან, დაოსისტურმა ტრადიციამ შეიმუშავა მისტიკური პრაქტიკა, რომლის პირველი სტადიაა განწმენდა, მეორე - გაცისკროვნება, როდესაც სათნოება მეტად აღარ ითხოვს შეგნებულ ძალისხმევას, არამედ უნებლიედ ჩნდება, და მესამე - შინაგანი ერთობა. პოტენციურად ყველა ადამიანს აქვს უნარი იაროს დაოს გზით. დაოსიზმმა თავისი აგდებული დამოკიდებულება გამოაცხადა სიმდიდრისადმი, ხორციელი სიამოვნებებისადმი და ცოდვის დაგროვებისადმი და ჩამოაყალიბა აზრთა წყობა, რომელიც კლასიკური კონფუციანელობისადმი დიამეტრალურად საწინააღმდეგოა.
მოგვიანებით დაოსიზმი მაგიის, ალქიმიის და საიდუმლო მისტიურ რიტუალთა სისტემად გადაგვარდა. ტაო-ლინგის (I ან II სს. ქრ. შ.-დან) შრომებმა დაოსიზმს მკაფიო გარეგნული ორგანიზება მიანიჭა: დაფუძნდა მრავალი მონასტერი, როგორც მამათა, ასევე დედათა, რომელთაც ბევრი საერთო ჰქონდა ბუდისტურ მონასტრებთან, ასევე ტაძრები, რომლებშიც განთავსებული იყო სხვადასხვა ღვთაებათა ყოველგვარი გამოსახულება.
ჩინურ მისტიციზმს თავის ძირითად საწყისებში ბევრი საერთო აქვს ნეოპლატონიზმთან, რომელთანაც აახლოვებს არა მარტო შემეცნებისთვის მიუწვდომელი საბოლოო ერთობის საკითხი, რომლის წვდომა მხოლოდ ინტუიციით, სულიერი დაძაბულობით და ექსტაზით არის შესაძლებელი, არამედ იმ შეხედულებებითაც, რომ აბსოლუტური საწყისი შეუძლებელია გაიგივებულ იქნას როგორც მთლიანად მატერიალურ სამყაროსთან, ასევე მის რომელიმე ნაწილთანაც.
ინდუისტური მისტიციზმი
ინდოელები მთელი თავიანთი ისტორიის განმავლობაში მისტიკისადმი მიდრეკილებით გამოირჩეოდნენ. ინდუიზმი არა მარტო ფილოსოფიურ და მერაფიზიკურ იდეებშია გამსჭვალული საკუთარ თავში მისტიკური ჩაღრმავებისადმი მიდრეკილებით, არამედ რელიგიურ რიტუალებშიც, რომლებიც ახლოსაა შამანობასთან და მაგიასთან.
პირვანდელი საწყისის ძიება მათში უკვე რიგვედას ზოგიერთ ტექსტში ჩნდება (მაგალითად, ჰიმნში ქმნილებისადმი). მსხვერპლს ენიჭება განსაკუთრებული მნიშვნელობა, რაზეც მეტყველბს სიტყვა "ბრაჰმანის" წარმომავლობა, რომელიც თავდაპირველად აღნიშნავდა წმიდა ძალას, რომელიც მსხვერპლშეწირვის დროს უხილავად მყოფობს, შემდეგ კი მისი გამოყენება დაიწყეს აბსოლუტის აღსანიშნავად.
მაგრამ, უპირველეს ყოვლისა, უპანიშადებმა ერთად შეკრიბეს ინდუისტური ლოგიკური მისტიციზმის გაბნეული მარგალიტები და საფუძველი ჩაუყარეს ამოუწურავ წყაროს, რომელიც მას მთელი შემდგომი საუკუნეების განმავლობაში ასაზრდოებდა. ისინი ამტკიცებდნენ, რომ ბრაჰმანი მოიცავს ყოველივეს - იმას, რაც არსებობს და იმასაც, რაც არ არსებობს, და რომ ის გამსჭვალავს ყოველივეს, იმყოფება ყოველივეზე მაღლა და შეუძლებელია განსაზღვრულ ი ქნას, ის არის უზენაესი, უსახური საწყისი. ერთდროულად, ბრაჰმანის კონცეფციასთან ერთად განვითარდა სწავლება ატმანზე, რომელიც ადამიანის ბუნების უხილავ შემადგენელს წარმოადგენს.
შემდგომ ეტაპზე ინდური აზროვნება გააიგივებს ერთსა და უნიკალურს, ბრაჰმანს ატმანთან. საყოველთაო სულის კავშირი ყოველი ადამიანის ინდივიდუალურ სულთან წააგავს იმ კავშირს, რომელიც მოგვიანებით აღწერა პლოტინმა.
უპანიშადებიდან თავის საწყის იღებს მისტიციზმის ერთ-ერთი ტიპიური ფორმა, რომელიც მრავალმხრივ ეხმიანება პანთეიზმურ მონიზმს. ის წარმოადგენს ვედანტას ფილოსოფიურ მემკვიდრეს, ინდუიზმის ექვსი ორთოდოქსულ-ფილოსოფიური და რელიგიური სისტემიდან ერთ-ერთს, განსაკუთრებით მისი იმ მიმართულებისა, რომელსაც ეწოდება ადვაიტა. ადვაიტა ვედანტას (Advaita Vedanta) არადუალისტური სკოლა, როგორც ვიცით, ჩამოყალიბდა შანკარის (788-820) შრომებში, რომელიც პოსტულირებდა სამყაროს არარეალურობას, ბრაჰმანის არადუალისტურ ბუნებას და განსხვავების არარსებობას ატმანსა და ბრაჰმანს შორის.
ამ თეორიის თანახმად, არსებობს ერთადერთი სტაბილური რეალობა - ბრაჰმანი, რომელიც, როგორც ატმანი, იმანენტურად არსბეობს ადამიანშიც. ატმანი არ უნდა იქნას გაიგივებული იმასთან, რასაც ბერძნები "ფსიქეს", ანუ სულს უწოდებენ.
ეს არის ის სტაბილური და უცვალებელი რამ, რაც რჩება, თუკი წავართმევთ იმას, რასაც ვფიქრობთ, გვსურს ან ვგრძნობთ. გონების გამონათებისა და შეგნების მეშვეობით, რომლებიც მოიპოვება მისტიკური გამოცდილების შედეგად, ადამიანს შესაძლებლობა ეძლევა შეიგნოს თავისი იგივეობა უზენაეს ბრაჰმანთან და გამოაცხადოს "შენ ხარ ის" ("ტატ ტვამ ასი"), ანუ შენი სული ყოველივეშია, შენ ხარ ყველაფერი.
პიროვნების, როგორც ასეთის, გაქრობა და ინდივიდუალური ატმანის შერწყმა ბრაჰმანთან აღიქმება, როგორც ცხონება. ადამიანის სულიერი არსი, წვეთი ოკეანეში, მრავალგვაროვანი გარდაქმნებისა და რეინკარნაციების, სამსარას - სამყაროში არსებულ დაბადებათა და გარდაცვალებათა წრებრუნვის - შემდეგ, ის კვლავ უბრუნდება უმაღლეს და აბსოლუტურ საწყისს. ამ მისტიკური გზის გასავლელად საჭიროა ვარჯიში, მოსურვებათა უარყოფა და, რაც მთავარია, ცოდნა, რომელიც საკუთარ თავში ინტენსიური მედიტაციით მიიღწევა.
მისტიციზმის სხვა ტიპი, რომელიც ასევე ინდოეთში განვითარდა, დაკავშირებული იყო დუალიზმთან და ფილოსოფიურ პლანში ეფუძნებოდა სხვა ორთოდოქსულ ინდუისტურ სკლას, რომელსაც სანკხია ეწოდება. მოცემული სკოლის სწავლებით, არსებობს ორი განსხვავებული საწყისი: "პრა-კიტი"- მატერიალური საწყისი, ენერგიის წყარო, და "პურუშა" - ცალკეული სულიერი არსებები.
მათ შეუძლიათ და უნდა იყონ კიდეც გათავისუფლებულნი მატერიისგან მისტიკურ თვითიზოლაციაში, საკუთარ თავში ჩაღრმავების მცდელობის გზით. ეს მისტიციზმი არ მიდის უმაღლეს არსებასთან შერწყმამდე და ამით არ წააგავს პანთეისტურ მონიზმს, არამედ, პირიქით, ის მიდის აბსოლუტურ ინდივიდუალიზმთან.
ინდუისტური მისტიციზმის მესამე მიმარტულებას მკაფიოდ გამოხატული თეისტური ხასიათი გააჩნია. მისი წყაროები შეიძლება ვპოვოთ ცნობილ მისტიკურ პოემაში "ბხაგავატ-გიტა". აქ თხრობა კრიშნას შესახებ ვარაუდობს ცალსახა თეისტურ პოზიციას. სწავლება გვთავაზობს თეორიული და მოღვაწეობითი ცხოვრებისეული პოზიციების სინთეზს, რითაც აერთიანებს მონიზმსა და თეისტურ მიმდინარეობებს. ის მოუწოდებს სულიერი დისციპლინისკენ, სიმშვიდისკენ, მყუდროებისკენ, ვნებათაგან გათვისუფლებისკენ, და ამტკიცებს, რომ ყოველივე ამის დახმარებით თვით ყველაზე გამრჯე ადამიანსაც კი შეუზლია აღმოაჩინოს მარადიულის არსებობა ყოველ საგანშის. ეს პოემა, რომლის კულმინაციას წარმოადგენს კრიშნას ხილვა და ღვთაებრივი გამოცხადება, მთავრდება რჩევით ეძიო ღმერთი მისდამი საკუთარი თავის მიძღვნით, და არა საკუთარ თავში ჩაღრმავებით. ამგვარად, ბხაკტი (bhakti) - ეს არის ერთგული მსახურება ღვთაების პიროვნული ფორმისადმი.
"სასიყვარულო" მისტიციზმის ამ ტიპმა ფილოსოფიური საფუძველი, უპირველეს ყოვლისა, მიიღო რამანუჯას (1017-1137) და მის მიერ დაფუძნებული სკოლის სხვა წარმომადგენელთა შრომებში. მისი სწავლებით, არსებობს სამი აბსოლუტური საწყისი: ღმერთი, სული და მატერია, და ღმერთი ერთადერთი დამოუკიდებელი რეალობაა როგორც სულის, ასევე მატერიისთვისაც. რამუნაჯამ უსახური აბსოლუტის ადგილას კვლავ მოათავსა ღმრთის პიროვნებაზე არსებული ტრადიციული წარმოდგენა, რომელიც სულს ცხონების გზაზე ეხმარება, ხოლო ცივი გონებრივი მეტაფიზიკური ძიების ნაცვლად იქადაგა ერთგული მსახურება ღმრთისადმი ყოველდღიურ ცხოვრებაში.
ამ ნაყოფიერი ფილოსოფიური ნიადაგიდან იღებდა მაცოცხლებელ წვენს ეროტიკული მისტიციზმიც, რომლის გაფურჩვნა ინდოეთში დაკავშირებულია ღმრთისადმი ("ბხაკტი") ერთგული მსახურების ტრადიციასთან. ინდუისტური მისტიციზმის ემოციური ტიპი ჭეშმარიტად ისტერიულ გახურებას და ეგზალტაციას აღწევს ჩაიტანიასა (1486-1534) და მისი მიმდევრების სწავლებებში, ასევე ზოგიერთი ინდუისტური მწვალებლობების გრძნობით კულტებში. ბხაკტის რელიგიური სწავლება ძალზედ გაიფურჩქნა მეორე ათასწლეულში და დღემდე ახდენს თავის გავლენას ინდოეთის სულიერ ცხოვრებაზე.
ბუდისტური მისტიციზმი
რადგან მისტიციზმი წარმოადგენს უშუალო ინტუიტიურ კავშირს აბსოლუტთან, მოცემულ მკაცრ განსაზღვრებას თუ თანმიმდევრულად მივყვებით, შეიძლება ვამტკიცოთ, რომ ბუდისტური მისტიციზმი არ არსებობს, რადგან ამ რელიგიის კლასიკურ ფორმებში აბსოლუტის არსებობა დაშვებული არ არის. პროფეტულ რელიგიათაგან განსხვავებით, რომელთა შინაარსი გამოიხატება ვერბალური ფორმით, ბუდიზმი, როგორც მდუმარების რელიგია უარყოფს აბსოლუტის სახელდების ყველა ფორმას, თუმცა სირღმეში ღიად ტოვებს გამოუთქმელი აბსოლუტირს არსებობის საკითხს, რომელიც გაიგივებულია სიცარიელესთან. გვთავაზობს რა "ანტამანის" – "ანატის" ("არა-მე") კონცეფციას, ბუდიზმი თავის იდეალს ნირვანის მიღწევაში ხედავს. ამგვარად, დადებითი აბსოლუტის რეალური არსებობის უარყოფით, ის დასაშვებად მიიჩნევს აბსოლუტური მიზნის არსებობას.
სიცარიელეში ბუდიზმის ჩაძირვა და მასში გათქვეფვა შეიძლება განხილულ იქნას, როგორც ერთგვარი მისტიკური გამოცდილება, რომელიც შეესაბამება ინდუისტურ ადვაიტაში ან ნეოპლატონიზმში ერთთან შერწყმის იდეას. გარდა ამისა, თვალსაჩინოა ის ფაქტი, რომ ბუდიზმის საბოლოო მიზანი - ნირვანა - უეჭველად აღიწერება აპოფატიკური მეთოდით, თუმცა მისტიკური ფრაზების გამოყენებით, რომლებიც ნასესხებია ინდუიზმიდან. და ბოლოს, რელიგიურ წეს-ჩვეუელბებში, რომლებშიც ბუდისტი მადლობს ყოველგვარი სიყვარულისა და სიკეთის სახელის არმქონე წყაროს, ის მდუმარედ და ქვეცნობიერად, ისე რომ ამაში საკუთარ თავს არ უტყდება, იწყებს რომელიღაც კეთილი აბოლუტის არსებობისადმი რწმენას.
განსაკუთრებულ თეორიულ კონცეფციათა შესაბამისად, რომლებიც ბუდიზმის სამ მიმართულებაში გამოიკვეთება, თავისი განვითარება ჰპოვა მისტიციზმისადმი მიდრეკილებამაც. ჰინაიანას მიმართულებაში მისი მახასიათებლები უფრო სუსტად არის გამოხატული, მაგრამ ვლინდება სამ ბოლო ეტაპზე, რომლებიც თვითსრულყოფის გზის რვა კრებულში ვლინდება და, რომლებიც დაკავშირებულია მედიტაციასთან, ინტენსიურ აზროვნებით კონცენტრაციასთან და საკუთარ თავში ჩაძირვასთან ("სამადჰი" - «samadhi»), რომლებიც, თავის მხრივ, მიიღწევა გონებრივი ვარჯიშების რვა სხვა თანმიმდევრულად ერთმანეთის შენაცვლებადი ტიპებით ("დჰიანა" - «dhyana»). საბოლოო ჯამში, ლაპარაკია რწმენაზე, რომელიც მიმართულია რომელიმე მისტიკური გამოცდილებისკენ. ამ გზაზე ბუდისტი თავისი გონებრივი ძალისხმევით აღწევს შემეცნებას, გაცისკროვნებას და ნირვანას.
ბუდიზმმა მაჰაიანამ ახალი ჰორიზონტები გაუხსნა ამ მისტიკურ გამოცდილებას, რომელსაც მისი მიმდევარი უკიდეგანო სიკეთესთან მიჰყავს. სწავლება აბსოლუტური სიცარიელის შესახებ ("შუნიატა" - «sunyata»), რომელმაც ფილოსოფიური საფუძველი ნაგარჯუნის (II ს. ბოლო ქრ. შ.-დან) შრომებში მიიღო და შემდგომში მადჰიამაკას სკოლაში განვითარდა, აღმატება იმ დროს არსებულ ყველა წარმოდგენას, რომელიც ყოფნისა და არყოფნის ცნებებს ეხება. მას მკაფიოდ სოტერიოლოგიური მიმართულება გააჩნია და თავის მიზნად სურვილის სრულ განადგურებას ისახავს, რათა ადამიანი აბსოლუტურ სიცარიელემდე მიიყვანოს.
თუკი სიცარიელის იდეა ჰინაიანას სკოლაში ჩნდება როგორც ნირვანის საბოლოო მიზნის ძირითადი თვისება, მაჰაიანაში სიცარიელეზე აქცენტი მოსამზადებელ ეტაპებზეც ვრცელდება. რადგან აბსოლუტური რეალობა ცარიელია, თავისუფალია ნებისმიერი განსხვავებებისგან, სრულიად განუსაზღვრელიცაა. სამყაროში ნაშობ ილუზიებისგან გათავისუფლება, ნებისმიერი ინდივიდუალური თავისებურების განადგურებით მიიღწევა, ესენია: სურვილები, ასევე შემეცნება, რომელიც მოცემულ შემთხვევაში არ ნიშნავს სამეცნიერო პროგრესის მიღწევას და ცოდნა-განათლების მოპოვებას, არამედ რაღაც პრაქტიკულად საწინააღმდეგოს - ეს არის შემეცნება, რომელიც ინტენსიური მისტიკური მდუმარებით მიიღწევა.
მაჰაიანას ტიპის ბუდიზმის საზღვრებში განვითარება და ტენდენციები ჰპოვა განდობის მისტიციზმის განსაზღვრულმა ტიპმა, როგორიცაა ამიდაიზმი, რომლეიც ბევრწილ მოგვაგონებს ინდუიზმის მოძღვართა რელიგიურ სწავლებას. ამიდას მიმდევრები ეძებენ ხსნას და თავიანთ ზრახვებს ზეციურ ბუდას აძლევენ.
ბუდიზმის სხვა მიმართულებაში, - ძენში, რომელიც სიცარიელის ძიების მისეულ გზაზე თანმიმდევრულია, განვითარება ჰპოვა დაჟინებულმა დიალოგიზმმა, გონების გავარჯიშებამ ლოგიკური აზროვნების ჩარჩოებიდან გამოსასვლელად, რათა მიღწეულ იქნას უშუალო გამოცდილება და გაცისკროვნება. მაგრამ სიცარიელეში ასეთი ჩაძირვა იმ სახით, როგორც ეს ძენ-ბუდიზმში ვლინდება, ადამიანი არ მიჰყავს მიმდინარე ცხოვრების უარყოფამდე, არამედ მას თან სდევს უნარი გაუმკლავდეს ამ ცხოვრების ნებისმიერ სიძნელეს და გაჭირვებას, ოღონდ ვნებათაგან და მიდრეკილებათაგან გათავისუფლების გზით. მოკლედ, რომ ვთქვათ, ყველა ფორმა ძენ ბუდიზმში, ისევე როგორც იოგას ყველა ფორმა ინდურ რელიგიურ სწავლებებში, ასევე ასკეზა ნეოპლატონიზმში მხოლოდ და მხოლოდ მისტიკურს არ წარმოადგენენ.
ტიბეტში გაჩენილ ბუდიზმ ვაჯრაიანაში, რომელიც ასევე შინაგან ბუდიზმად იწოდება, განვითარება ჰპოვა რთულმა ოკულტურმა პროცედურებმა და მისტიკურმა კულტებმა. გაცისკროვნების მისაღწევად აქ შემუშავებუ ლიქნა მისტიკური ცოდნის რთული სისტემა, დაძაბული მედიტაცია, სავარჯიშოები იოგას მეთოდით, ეროტიკული სიმბოლოები და, რაც მთავარია, ექსტაზი საიდუმლო მხარეებთან და ფსიქოსომატურ აღმგზნებებთან.
საერთო ჯამში, ბუდიზმში არსებულ და ერთმანეთში აბლანდულ მიმართულებათა და სწავლებათა ჩარჩოებში, გამოცხადებულ იქნა გამოუთქმელთან უშუალო კონტაქტის შესაძლებლობა და მეთოდურად განსაზღვრულ იქნა გზები, რომლებიც თავიანთი ბუნებით მისტიკურია და ადამიანები მასთან შერწყმისკენ, აბსოლუტური მდუმარებისკენ და ნირვანისკენ მიჰყავს.
იუდაური მისტიციზმი
იუდაიზმმა წარმოშვა მისტიციზმის მრავალგვაროვანი ფორმა, რომელთაგან ზოგიერთმა ღრმა დიალოგური სისტემები, სხვებმა კი მისტიკური გამოცდილების გრძნობითმა ფორმები შეიმუშავა, თუმცა, მთლიანობაში, იუდაური მისტიციზმი მკაფიოდ გამოხატული ესქატოლოგიური მიმართულებით ხასიათდება.
უკვე ქრისტიანული წელთაღრიცხვის I ს-დან იუდაურ აზროვნებაში დამკვიდრდა ბერძნული ფილოსოფიური მისტიციზმის ელემენტები ალეგორიული განმარტებებით, რომელიც ფილონ ალექსანდრიელის სახელს უკავშირდება (დაახლ.15/10 ქრ. შ. -მდე – 50 ქრ. შ. შემდეგ).
ებრაული მისტიციზმის საწყისი ფაზის ცენტრალური იდეა გახლდათ - მერკავა ("Merkavah") – "ღვთაებრივი ეტლ-საყდარი", რომელიც წინასწარმეტყველმა ეზეკიელმა იხილა. სწავლება ქრ. შ.-დან I ს-ში ჩაისახა და სისტემაში მიიღო სულიერი ვარჯიშები, რომლებსაც ადამიანი ზეციურ საყდარზე მჯდომი ღმერთის დიდების ხილვისკენ მიჰყავდა. მისტიციზმის ამ ფორმაში ვლინდება გნოსტიკური იდეების გავლენა, რომლებიც დაკავშირებულია "პლირომასთან", ასევე მაგიისა და მისტიციზმის ელინისტურ შერწყმასთან.
მისტიციზმის მოცემული ტიპი, რომელსაც ასევე სამხრეთ-იუდაური ეწოდება, აქცენტს თეორიულ აზრსა და მედიტაციაზე აკეთებდა. VII ს-ის შემდეგ ეს სწავლება დაკნინდა, თუმცა თავისებური აღორძინება IX – X სს-ის იტალიაში ჰპოვა.
შუასაუკუნეობრივი ხასიდიზმი, სხვა სიტყვებით, ღვთისმოსავთა ("ხასიდი" ღვთისმოსავს ნიშნავს) სწავლება, რომელსაც არც თუ იშვიათად ჩრდილოურ იუდაიზმს უწოდბენ, XII ს-ის გერმანიაში ჩაისახა, როგორც ხალხური მოძრაობა, რომელიც მჭიდროდ იყო დაკავშირებული სჯულთან ("ხალაკა"). მას ახასიათებს მკაფიოდ გამოხატული ესქატოლოგიური განწყობა, რომელიც სწავლების განვითარებისდა კვალად სულ უფრო და უფრო დაძაბული ხდება. მასში აქცენტირება კეთდება უბრალოებაზე, ვნებათაგან განშორებაზე, სულიერ ღირებულებებზე, ლოცვაზე, სულიერ ასკეზზე და საღმრთო სიყვარულით გარემოცვაზე.
ხასიდების საღვთისმეტყველო აზრმა, რომელსაც ბევრი აქვს საერთო ნეოპლატონიზმთან, ლოგიკურ დონეზე შეიმუშავა ღმრთის დიდების ("კა-ვოზ") კონცეფცია, სადაც ხაზს უსვამენ იმ მომენტს, რომ დიდება განსხვავდება არსისგან, სამეფოსგან და ღმრთის დაფარული მყოფობისგან.
ყველაზე მნიშვნელოვან მისტიკურ მიმდინარეობას წარმოადგენს კაბალა ("qabbala"), რომელიც XIII ს-ის ესპანეთში ჩაისახა. ესპანეთიდან ებრაელების გამოდევნის შემდეგ ის იუდაური სამყაროს ყველა კუთხეში გავრცელდა. კაბალისტური თეორიული სისტემა დაექვემდებარა გნოსტიკური ტიპის თეოლოგიურ და კოსმოლოგიურ კონცეფციებს, მან ამავდროულად მიიღო ნეოპლატონიზმის იდეებიც, რომელიც ესპანეთის ებრაულ და არაბულ კულტურებში XII-XIII საუკუნეებში შეიჭრა.
მთავარი კაბალისტური წიგნია "ზოჰარი" (ნათების წიგნი), რომელიც ესპანეთში დაიწერა და, რომელშიც მოცემულია მცდელობა დაცული იქნას რაციონალისტური ტენდენციები. მან ტრადიციულ იუდაიზმს მისტიკური ენერგია შესძინა. მისი სწავლების ცენტრია თეორია 10 "სეფიროტის" შესახებ, რომლებიც არსებობენ მარადიულ ღმერთსა და მის ქმნილებებს შორის არსებობენ, უფრო კონკრეტულად ეს არის 10 ზონა, რომლებშიც საღმრთო ემანაცია ვრცელდება.
ამ სეფიროტების პლირომა არ გამოდის ღმრთისგან, არამედ ღმერთშივე მდებარეობს. ზოჰარის წიგნი აქცენტს საწესჩვეულებო სიმბოლიზმზე აკეთებდა და საღმრთო ჩვეულებებს ღმრთისა და ადამიანების მისტიკურ შეხებად განმარტავდა, მთლიანობაში კი ხელს უწყობდა იუდაური თვითშეგნების გაძლიერებას, რითაც მივიდა იმის მტკიცებამდე, თითქოსდა იუდეველი უფრო სრულყოფილ სულს ფლობს, ვიდრე არა იუდეველი.
გარდა ამისა, კაბალას ჩარჩოებში ჩამოყალიბდა უმეტესწილად პროფეტული მიმართულების მიმდინარეობა, რომლის უმთავრესი წარმომადგენელი იყო აბრაჰამ ბენ სამუილ აბულაფია (1240-1291), რომელმაც, მრავალი იდეა მაიმონოდის (1135/8-1204) ფილოსოფიური თეორიებიდან მიიღო. მან განავითარა სწავლება იმის შესახებ, თუ როგორ უნდა დაეხმარო სულს გაწყვიტოს საკვრელები, რომლებიც მას მრავალფეროვან სამყაროში აკავებენ, რათა პირველსაწყის ერთობასთან დაბრუნება გაუადვილდეს.
მოცემული მიზნის მისაღწევად განსაკუთრებულად რეკომენდირებულია მისტიკური ჭვრეტა ან აბსტრაქტული საგნის თეორია, მაგალითად, ებრაული ალფავიტის ასოები. შეგნების აყვანა იმ სიმაღლემდე, რომელზეც ხდება ღმერთთან ერთობა, ადამიანს წინასწარმეტყველურ უნარებს აძლევს.
XVI ს-ის პალესტინაში ესპანეთიდან გამოდევნილმა რამოდენიმე იუდეველმა-მისტიკოსმა კაბალას მესიანურ-ესქატოლოგიური მიმართულება მიანიჭეს. ამ სკოლის ერთ-ერთ სწავლებაში, რომლის ყველაზე მნიშვნელოვანი წარმომადგენელი ისააკ ლურია (1534-1572) იყო, ხაზგასმულია, რომ ლოცვით და, მთლიანობაში, ღვთისმოსავი ცხოვრებით მისტიკოსს შეუძლია თავისი მნიშვნელოვანი წვლილი შეიტანოს სამყაროს პირველდაწყებითი წესრიგის აღდგენაში.
XVIII ს-ში პოლონეთში ჩნდება ხასიდიზმის ახალი სახეობა, რომელიც უმეტეს აქცენტს ემოციაზე აკეთებდა, და არა ლოგიკაზე. ეს უფრო განმაახლებლური მოძრაობა იყო და არა რომელიმე ახალი სკოლა. მისი დამფუძნებელია ბეშტი (ისრაელ ბენ ელიეზერი, 1700-1760) და მისი მოწაფე დოვ-ბერი. სწავლება მრავალ ასპექტში კაბალასეული მისტიკური ღვთისმოსაობის მემკვიდრე იყო, მაგრამ ერთდროულად მის მესიანურ გადახრებს უარყოფდა. ის უფრო პრაქტიკული და ცხოვრებასთან დაახლოვებული გახდა. მან ხაზი გაუსვა ზნეობრივი ცხოვრების მნიშვნელობას და სულიერ სიხარულს, რომელიც შინაგანი მისტიკური გამოცდილებიდან მომდინარეობს.
უკრაინისა და სამხრეთ პოლონეთის რაბინისტული მმართველობის ინტელექტუალურ მიმდინარეობათა საპირისპიროდ, ამ სწავლებამ უბრალო იუდეველის მნიშვნელობა აღამაღლა. შესაქმის პროცესში საღმრთო ემანაციებზე კაბალისტური სწავლებიდან გამომდინარე, სწავლებამ დიდი აქცენტი ადამიანის შინაგან მდგომარეობასა და ღმრთისადმი ერთგულებაზე გააკეთა, და არა ტრადიციის შეგნებასა და მის ლოგიკურ გადამუშავებაზე.
თანდათანობით ხასიდიზმმა, შეინარჩუნა რა განსაკუთრებული სახე და გააგრძელა რა ავტონომიური თემების ჩამოყალიბება, თავი დააღწია კაბალისტურ გავლენას და ცენტრალური და აღმოსავლეთი ევროპის იუდეველთა ("აშკენაზი") ორთოდოქსულ იუდაიზმში გაერთიანდა. მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ ხასიდთა თემები ამერიკაში გადასახლდნენ.
ამრიგად, თავისი მრავალგვარობისა და გარეგანი ზემოქმედების მიუხედავად, რომელთაც ის დრო და დრო ექვემდებარებოდა, იუდაურმა მისტიციზმმა შეინარჩუნა თავისი დინამიური მთლიანობა, რომლის საფუძველში იდო ძველი აღთქმა, სიტყვის წამყვანი როლი და ესქატოლოგიური მოლოდინი.
ისლამური მისტიციზმი - სუფიზმი
ესპანელი მისტიკოსების, სუფიების მიზანი ინდივიდუალურობის გადალახვა, საკუთარი "მე"-ს უარყოფა, ალაჰისადმი საკუთარი თავის სრული მიძღვნა და ღმრთისადმი სიყვარულზე აქცენტირება იყო. პირველი სუფიები (sufi) ქრისტიან-მეუდაბნოვეთა ასკეტური და სულიერი ტრადიციის მემკვიდრეები იყვნენ. მატყლის ტანისამოსი "სუფი", რომლისგანაც, სავარაუდოდ, წარმოიშვა მათი სახელწოდება, კიდევ ერთხელ შეგვახსენებს ამ გავლენაზე.
ისლამურ მისტიციზმს, უმეტესწილად, შეიძლება ეროტიკული ვუწოდოთ. მრავალ სუფიურ ტექსტს არა მარტო გასაოცარი სულიერი მსგავსება, არამედ ტექსტუალური თანხვედრაც გააჩნია მათი თანამედროვე დასავლელი ქრისტიან-მისტიკოსების თხზულებებთან.
სუფიზმის პირველი პერიოდის განმავლობაში, საღმრთო სიყვარულის, ეროსის გამოვლინება ზომიერ ხასიათს ატარებდა და შეხმატკბილებული იყო ყურანისა და ხადისების საერთო ატმოსფეროსთან. მაგრამ მოგვიანებით მათში გაჩნდა მხურვალება და ვნება.
ამ ეროტიკული მისტიციზმის საწყის ეტაპზე გამოიყოფა კეთილშობილი ფიგურა რაბი ალ ადაბია (გარდ. 801 წ). ეროტიკულად ღმრთის ერთგული ეს ქალი ნებისმიერი მატერიალური ღირებულებისადმი, ზრუნვისა და შიშისადმი გულგრილი იყო. მისი ცნობილი ლოცვა შეიძლება მისტიკოსთა შესანიშნავ ლოცვებს გაუტოლდეს: "თუკი ჯოჯოხეთის შიშის გამო თაყვანი, დამწვი ჯოჯოხეთში. თუკი სამოთხის გამო გცე თაყვანი, ნუ შემიშვებ სამოთხეში. მაგრამ თუ მხოლოდ შენს გამო გცემ თაყვანს, შენს მარადიულ სილამაზეს ნუ მომაკლებ!"
ნეოპლატონიზმის კატეგორიებმა, რომლებიც სუფიზმის მრავალმა წარმომადგენელმა მიიღო, არა მარტო შექმნა ისლამის ჩარჩოებში არსებული მისტიკური მოძრაობის თეორიული ბაზა, არამედ ხელი შეუწყო მის წიაღში მონიზმის განსაკუთრებული ფორმის წარმოშობას. პლოტინის შეხედულებები აიღო ალ-ჯუნაიდმა (გარდ. 910 წ.), რომელიც, გამოირჩეოდა რა ნიჭიერებითა და წინდახედულობით, ორთოდოქსული ისლამის ჩარჩოებს ვერ გასცდა. მისი სწავლებით, ამ სამყაროში, მისტიკოსი, იმყოფება რა ღმერთთან უმაღლეს სფეროებში, სიხარულით ივსება. ჯუნაიდის შრომებში სუფიზმის მისტიკურმა ღვთისმეტყველებამ მოწიფულობისა და სისტემური ერთობის მდგომარეობას მიაღწია.
ისლამური რელიგიურობის მიერ დაწესებული ჩარჩოებიდან, საკუთარ ცხოვრებისეულ გამოცდილებაზე დაყრდნობით, ექსტატიურ ლტოლვაში გაიჭრა ალ-ჰალაი (გარდ. 922 წ.). გამომდინარეობდა რა იმ რწმენიდან, რომ ღმერთი სიყვარულია, და იქიდან, რომ მან ადამიანი საკუთარ ხატად შექმნა, ის ხაზს უსვამდა, რომ ადამიანმა თვითონ უნდა აღმოაჩინოს საკუთარ თავში ღმრთის ხატი და მიაღწიოს შერწყმას ღმერთთან. მისი ზოგიერთი იდეა, როგორიცაა მისი სიტყვები "მე ვარ ჭეშმარიტება" (რომელიც, სავარაუდოდ, ღმერთთან საკუთარი თავის გაიგივების ზეგარდმო ბოძებულ დროებით გრძნობას აღწერს), ორთოდოქს მუსლიმებში აღშფოთებას იწვევდა, რის გამოც ჯვარზე გააკრეს. ამის შემდეგ სუფიები უფრო ფრთხილნი გახდნენ საკუთარ ფორმულირებებში და უფრო თავშეკავებულნი გამონათქვამებში. მათი მთავარი გამომხატველი საშუალება ეროტიკული ტერმინოლოგია გახდა. მთელი რიგი ვარჯიშების დახმარებით, რომლებითაც ისინი ეძლეოდნენ ექსტაზს, ეს სიყვარული ღმერთთან ერთობის ისეთ თავდაჯერებულობამდე დადის, რომ მუსლიმი მისტიკოსები ცდილობენ თვითონვე გაითქვიფონ ღვთაებრივ სიყვარულში.
მუსლიმი ასკეტები უმეტესწილად პატივს სცემდნენ ისლამის ძირითად საფუძვლებს. მაგრამ სუფიების ზოგიერთი ექსტრემისტული გამონათქვამი და მოქმედება ტრადიციული ისლამის წარმომადგენელთადმი უნდობლობას იწვევს. წინააღმდეგობა მათ შორის X ს-ში მძაფრ დაპირისპირებაში გადაიზარდა.
სუნიტურ ისლამსა და სუფიზმს შორის განყოფის გადალახვა შეძლო ალ-ჯახიზამ (გარდ. 1111 წ.). აბსოლუტის ძიებაში, რომელიც ასკეზითა და მისტიკური გამოცდილებით ხორციელდება, ის მივიდა დასკვნამდე, რომ მისი წვდომა თეორიული საქმიანობის დახმარებით შეუძლებელია. ის მხოლოდ პირადი გარდასახვისა და ექსტაზის განცდის გზით არის შესაძლებელი. მან პირადი გამოცდილება სჯულის ასოზე მაღლა დააყენა და დააფუძნა ისლამური ორთოდოქსული მისტიციზმი, ისლამური ღვთისმოსაობის ცენტრში კი ღმრთისადმი შიში დააყენა, რითაც საღვთისმეტყველო და მისტიკური გამოცდილება ჰარმონიაში მოიყვანა.
სუფისტურ ლიტერატურაში ყველაზე პატივდებულ წიგნთა შორისაა ჯელალედინ ალ-რუმის (გარდ. 1273 წ.) ლექსები. დერვიშები ამ წიგნს წმიდად და ყურანის თანასწორად მიიჩნევენ. მისი ტექსტები სავსეა სიმბოლოებით და მკაფიო იდეებით, რომლებიც მშვენიერი პოეტური ფორმებით გადმოიცემა. მან განსაზღვრა ისლამური მისტიციზმის შემდგომი გზა.
ნეოპლატონიზმისა და მონისტური ტენდენციების გავლენის გაძლიერება დაკავშირებულია იბნ არაბის (გარდ. 1240 წ.) სახელთან. ალ-არაბი, რომელიც ალ-გაზალისთან ერთად ყველაზე ფილოსოფიურ სუფიებად მიიჩნევიან, უარს არ ამბობდა სიმბოლურ ეროტიკულ ენაზე და ცდილობდა ღმრთის მისებური ნეოპლატონური ხედვა შეევსო ყურანის სწავლებით ადამიანსა და ღმერთზე. ღმერთი ყოველთვის აღემატება ქმნილებას, მაგრამ ადამიანის მეშვეობით შექმნილი სამყარო თავის პირველსაწყის ერთობას უბრუნდება. ალ-არაბის სწავლება მოწმობს გულგრილობას დოგმატებისადმი და მიდრეკილებას პანთეისტური იდეებისადმი. ამა ქვეყნის ძლიერთა მოჩვენებით ღვთისმოსაობას სუფიებმა დაუპირისპირეს პირადი მდუმარება, რომელიც არცთუ იშვიათად გასაოცარი მაგალითებითაც ხასიათდება.
XII ს-ში სუფიების მისტიკური მიმართულებიდანჩნდება მუსლიმ მონაზონთა საზოგადოება ("თარიკა"). მისტიკური გამოცდილების ძიებაში მრავალი მიმართავდა რომელიმე მხცოვანს, რომლებიც ხელმძღვანელობდნენ მათ სწავლებას და, რომელთა ძირითადი მიზანი ცოდნის შემეცნება კი არ გახლდათ, არამედ სულიერი და მშვინვიერი განვითარება.
ამ საქმიანობის განსახორციელებლად გაჩნდა იმგვარი საზოგადოებების დაფუძნების აუცილებლობა, რომელთაგან ყოველი შექმნიდა გარკვეულ ცენტრებს თავისი წევრების საცხოვრებლად, ექნებოდა თავისი განწესები, პრინციპები, ცერემონიები, საიდუმლოებები და საკუთარი სულიერი ატმოსფერო. ეს არ ნიშნავს, რომ მოცემულ საზოგადოებათა ყველა წევრი მისტიკოსი იყო.
მიუხედავად ამისა, მათ მიერ შექმნილ ატმოსფეროში პრინციპულად და მიზანმიმართულად ვითარდებოდა მისტიკური გამოცდილება. ერთ-ერთ ყველაზე ცნობილ მაგალითს წარმოადგენენ დერვიშები, რომლებიც სარიტუალო ცეკვების და სხვა მეთოდების დახმარებით ცდილობდნენ ექსტაზის მიღწევას და ამით დაახლოვებას ღმერთთან.
იმისდა მიხედვით როგორ ჩნდებიან დერვიშთა ორდენები სხვადასხვა რაიონებში, მისტიკური განწყობა და ცხოვრების წესიც ისლამური სამყაროს ყველა ფენაში აღწევს, ხოლო მისტიკური ეგზალტაციების და ხილვების ძიება მნიშვნელოვან ზომებს იძენს. ჩვენს დროში შეიმჩნევა სუფიზმისადმი ახალი ინტერესების გაღვივება.
ქრისტიანული მისტიციზმი
ზოგადი დახასიათება
ქრისტიანობა ერთმანეთთან არ აიგივებს სიწმიდის ცნებ ასა და მისტიკური ეგზალტაციის მიღწევის საკუთარ იდეალს. მაგრამ თვით ღმრთის ძის განკაცების ფაქტი ონტოლოგიურად და რეალურას შესაძლებელს ხდის ადამიანის თანაზიარობას და ერთობას მიუწვდომელ ღმერთთან.
ქრისტიანული მისტიციზმის საფუძვლები ახალ აღთქმაში ძევს, უპირველეს ყოვლისა იოანე მახარებლის და მოციქულ პავლეს ტექსტებში. ქრისტიანული გამოცდილების თავწყაროს, ძალას და კრიტერიუმს ყოველთვის წარმოადგენდა წმიდა წერილი.
იოანეს ღვთისმეტყველებისგან იღებს თავის საწყისს ქრისტიანული მისტიციზმის ძირითადი მიმართულებები: ღმრთის "ხატების" მისტიციზმი, რომელიც ღმერთთან "მსგავსებას" ელტვის და სიყვარულის მისტიციზმი. თვით ქრისტემ, ხაზი გაუსვა რა იმ ფაქტს, რომ "მე მამაში ვარ, მამა კი - ჩემში" (იოანე 14:11), თავის მოწაფეებს მიუთითა: "დარჩით ჩემში და მე დავრჩები თქვენში" და კიდევ: "ვინც ჩემში რჩება, ხოლო მე მასში, დიდძალი ნაყოფი გამოაქვს; ვინაიდან უჩემოდ არაფრის ქმნა არ შეგიძლიათ" (იოანე 15:4-5). მან თავის თანამედროვეებს მიუთითა, რომ გზა სიყვარულის ამ ერთობისკენ არის არა გრძნობისმიერი და, მით უმეტეს, ფსევდომისტიკური გასვლა, არამედ თანხმიერება მის ცხოვრებასთან. მრავალი ახალაღთქმისეული ფრაგმენტი მოწმობს ქრისტეში ყოფიერების მნიშვნელობასა და აუციელბლობაზე. მოციქულ პავლეს ეპისტოლეებში განვითარებულია მისტიკური გამოცდილება, რომელიც თანხმობაშია გამონათქვამთან: "მე უკვე აღარ ვცოცხლობ, არამედ ქრისტე ცოცხლობს ჩემში" (გალ. 2:20). იოანეს მოწაფე ეგნატე ღმერთშემოსილი (†113/4) რომაელთა მიმართ თავის ეპისტოლეში გადმოგვცემს სიღრმისეულ მისტიკურ გამოცდილებას: "სიყვარული ჩემი თანაჯვარს ეცვა".
ქრისტიანული მისტიციზმის თეორიული სისტემატიზაცია პირველად სცადა ორიგენემ (185-254), რომელმაც შეიმუშავა ადამიანში ღმრთის ხატის საღვთისმეტყველო კონცეფცია. აქცენტი ამ ხატის ონტოლოგიური ხასიათზე (რომელიც არ წარმოადგენს უბრალო კოპირებას) მთელი ქრისტიანული ტრადიციის განმავლობაში იქნება დაცული და უცვალებლად მიანიჭებს მას თავის მისტიკურ ძალას. მიუხედავად იმისა, რომ ორიგენე სულიერი სრულყოფილების უმაღლეს ხარისხად მიიჩნევდა თეორიულ აზროვნებას და გონიერებას, მისი ღვთისმეტყველება ნეოპლატონურისგან განსხვავდება განსაკუთრებული როლით, რომელიც სიყვარულს ენიჭება. გარდა ამისა, ის იყო პირველი, ვინც ალაპარაკდა ღვთაებრივ ეროსზე: "სული - ლოგოსზე დაწინდული პატარძალია".
საუკუნეების შემდეგ ქრისტიანული მისტიციზმი იღებს სხვადასხვა ფორმას, რომელთაგან ყველაზე მნიშვნელოვანია: 1. ისიქაზმის თეორია (აღმოსავლური ეკლესიის ისიქაზმი); 2. გრძნობითი ეროტიკული მსახურება, რომელიც კონცენტრირებულია იესუ ქრისტეს ფიგურაზე (რომაულ-კათოლიკური ეკლესიის სხვადასხვაგვარი მისტიკური მიმართულებები); 3. სისტემური მედიტაცია და ჭვრეტა ("კონტემპლაცია"), რომელიც პირველ ადგილზე აყენებს ღრმა ლოცვას (კარმელიტები, ეგნატეველნი და სხვა); 4. ღმრთისმსახურება, რომლის დროსაც ლიტურგიკული და მისტიკური ცხოვრება ხდება სულის ამაღლებისა და ღმერთთან მისი შეერთების საშუალება. მრავალ შემთხვევაში ჭარბობს ერთ-ერთი თვისება, სადაც სხვა დანარჩენებიც არსებობენ, თუმცა, არც თუ იშვიათად, ჩნდებიან შერეული ტიპებიც.
პერიოდულად დგება საკითხი ქრისტიანობაზე ნეოპლატონური მისტიციზმის გავლენის შესახებ. მაგრამ მათ შორის არსებითი განსხვავებაა, მათ შორის ასეთიც: 1. ქრისტიანული ეკლესია ამტკიცებს, რომ მის ჩარჩოებში არსებული მისტიციზმი უსიტყვოდ მიჰყვება დოგმატს იმის შესახებ, რომ სამყარო, სული, მატერია ღმრთის ქმნილებებია, და არა მისი ემანაციები; 2. ქრისტიანული მისტიციზმი უსიტყვოდ უარყოფს ადამიანის სულის ღმერთთან შერწეყმის პანთეისტურ იდეას; 3. მისტიციზმი განიხილება არა როგორც ღმრთის არსთან შეერთება, არამედ, როგორც ღმრთის დიდების ხილვა, როგორც ერთობა სიყვარულში, როგორც მონაწილეობა ღმრთის ხელთუქმნელ ენერგიებში, რომელთა მიერაც ადამიანი აღწევს "განღმრთობას", ხდება "მადლისმიერი ღმერთი". 4. მაშინ როდესაც ნეოპლატონურ მისტიციზმში აქცენტი კეთდება სულის შერწყმაზე აბსოლუტურ ერთთან, უმთავრესად ასკეტური განწმენდითა და ექსტაზის მეშვეობით, ქრისტიანობაში ბატონობს გაგება, რომ რადგან ღმერთი სიყვარულია, ერთადერთი სწორი გზაც ღმერთთან ადამიანის შეერთებისა სიყვარულია. მისტიკური ქრისტიანული მიმართულება იღვრება საღმრთო გამოცხადების წყაროებიდან და განუწყვეტლივ განახლდება მის მიერ.
ამ ზოგადი შენიშვნების შემდეგ, კონსპექტურად მივადევნოთ თვალი ქრისტიანულ მისტიციზმს დასავლურ სამყაროში და, ბოლოს, მართლმადიდებლური მისტიციზმის განვითარებას, რომელიც ჩვენ ყველაზე მეტად გვაინტერესებს, და გამოვყოთ მისი საკითხები და ნიშნები.
დასავლურ-ქრისტიანული მისტიციზმი
დასავლურ ქრისტიანობაზე, ძირითადად, გავლენა მოახდინა ავგუსტინემ (354-430), რომელიც, ძირითადად, იყენებდა ფსიქოლოგიურ ტერმინოლოგიას. მან დაიწყო შემოქმედისა და ქმნილების კავშირიდან, რომელიც ღმრთის მოწოდებას და ადამიანის მასზე პასუხს ერთმანეთთან აიგივებს. მოგვიანებით იოანე სკოტ ერიუგენამ (810-877), რომელმაც მიიღო ნეოპლატონური ფილოსოფია, გადათარგმნა ტრაქტატები, რომლებიც დიონისე არეოპაგელს მიეწერება, რითაც ახალი სული შთაბერა ადრეულ შუასაუკუნეობრივ მისტიციზმს. დასავლელი მისტიკოსები დიდ მნიშვნელობას არ ანიჭებდნენ ხატის მისტიციზმს და უმეტესწილად ინდივიდუალურ და ემოციურ მისტიზიცმს მიმართავდნენ, რითაც ქრისტიანულ ეროტიუკ მისტიციზმს მისცეს დასაბამი.
სულიერი სიყვარულის ყველაზე გამოჩენილი მგალობელი იყო ბერნარდ კლერვოსელი (1090 - 1153). მისთვის სიყვარული ქრისტოცენტრულია, რომელიც ჯვარცმულ ქრისტეზეა კონცენტრირებული. XIII ს-ისთვის გაჩნდა სიტყვის განკაცების მნიშვნელობის ახალი აღქმა და ის განსაკუთრებული როლი, რომელსაც მის შემდეგ იძენს მთელი ქმნილება. ამ დროიდან ღმრთის მყოფოება უფრო ქმნილებაში მოიძიება, ვიდრე მის საზღვრებს გარეთ.
ფრანცისკ ასიზელი (1182—1226) თავის თანამედროვეთ ასწავლიდა ბუნებასთან, ასევე ავადყმოფ და უპოვარ ადამიანთადმი, პატივისცემა და სიყვარული ჰქონოდათ. იმ უნიკალური ფაქტიც ცოცხალი აღქმა, რომ ღმერთი განკაცდა, ქრისტიანულ ეროტიკულ მისტიციზმს მეტ მგრძნობელობას ანიჭებდა ადამიანური ტკვილისა და საზოგადოებრივ მოვლენათა მიმართ. მრავალ დასავლელ მისტიკოსს, როგორებიც იყვნენ, მაგალითად, ეკატერინე სიენელი (1347 - 1380) და ეგნატე ლოიოლა (1491 - 1556), აქტიური ცხოვრებისეული პოზიცია გააჩნდათ და მნიშვნელოვანი წვლილი შეიტანეს საზოგადოებრივი ინსტიტუტის ჩამოყალიბებაში.
შუასაუკუნეობრივმა მისტიციზმმა თავის პიკს იოჰანე ეკჰარტის (1260 - 1327) შრომებში მიაღწია, რომელიც დასავლეთის ყველაზე მნიშვნელოვან მისტიკოსად მიიჩნევა. მან შეძლო ბერძნული ფილოსოფიური აზროვნებისა და ავგუსტინეს სწავლების გაერთიანება თამამი აპოფატური ღვთისმეტყველებით და შქმნა დიადი სისტემა, რომელიც ხატის საღვთისმეტყველო ონტოლოგიის ირგვლივ იყო კონცენტრირებული. ამით მან მისტიკური ხატი უმაღლეს დონეზე აიყვანა. ადამიანი მოწოდებულია შეიცნოს მასში მოცემული ღვთაებრივი ნაპერწკალი. ქრისტეს ახალი შობა სულის დაფარულ სიღრმეებში ცხონების ისტორიის მიზანია.
ეკჰარტი იმ აზრზე დგას, რომ მისტიკური ერთობა არ წარმოადგენს რჩეულთა პრივილეგიას, არამედ ეს კაცობრიობის ძირითადი მოწოდება და საბოლოო მიზანია. თუმცა, მას რომ მივაღწიოთ, ადამიანისთვის ინტელექტუალური საქმიანობა საკმარისი არ არის, აუცილებელია წუთისოფლისგან განშორება და მისი უარყოფა. ამ იდეებს ხალხური ხასიათი მიანიჭა იოჰან ტაულერმა (დაახლ. 1300 - 1361), რომელიც ქმედით პიროვნულ ქრისტიანობას ქადაგებდა. მოგვიანებით ჰოლანდიელმა იან ვან რეისბრუკმა (1293 - 1381) ხატის მისტიციზმში ჩართო სამყაროს შექმნის მისტიციზმი.
დასავლური ეროტიული მისტიციზმის ყველაზე დამახასიათებელ წარმომადგენელად შეიძლება დავასახელოთ ესპანელი ტერეზა ავილიელი (1515 - 1582) და იოანე კრესტი (1542 - 1591). ეს უკანასკნელი, რომელიც ამავდროულად ტერეზას სულიერი მამა იყო, სულიერ ცხოვრებას მზარდი განწმენდის გზად აღწერდა. ეს იყო ზა, რომელიც იწყება გრძნობათა ღამში, გადის გონებას და ღმერთთან ერთობის უკუნში მთავრდება.
სხვა მისტიკოსები მეორე და მესამე ფაზებს გამონათებას და, შესაბამისად, ერთობას უწოდებდნენ. ტერეზამ სიყვარულში მისტიკურ ერთობას "ქორწინება" უწოდა და ღმრთისკენ აღსასვლელი ოთხი საფეხური აღწერა: 1. საკუთარ თავში ჩაძირვა, რომელიც შერწყმულია ლოცვასთან; 2. ჩუმი ლოცვა; 3. ლოცვა განმარტებით, რომლის დროსაც ადამიანის ნება და გონება ღმერთთან ერთობაშია. და 4. ექსტატიური ერთობა ("unio mystica"). მოცემულმა სწავლებამ მნიშვნელოვანი გავლენა მოახდინა მომდევნო ეპოქების რომანტიულ მისტიციზმზე და სქოლასტიკური, ემოციური და ექსტატიური ლოცვის მისტიკური განწყობა ჩამოაყალიბა.
მისტიკურმა მიმდინარეობებმა, რეფორმაციის შემდეგ ჩამოყალიბებულ პროტესტანტულ თემებშიც შეაღწია. პირველი მათგანი დაკავშირებულია ვ. ვეიგელის (1533 - 1588) სახელთან, რომელმაც გნოსტიკოსებისა და პარაცელსის ტრადიციული იდეების მწყობრი სისტემა შეადგინა.
მეორე მიმდინარეობა, რომლის დამფუძნებელი იყო ი. ბემე (1575 - 1624), ჯერ სერიოზულ წინააღმდეგობას შეეჯახა, მაგრმა შემდეგში არსებითი გავლენა მოახდინა გერმანიის სულიერ ცხოვრებაზე და ხელი შეუწყო პიეტიზმის მისტიკური სწავლების განვითარებას.
ანგლო-საქსონურ სამყაროში კი გამოიყოფა მისტიკოს ჯ. ფოქსის (1624 - 1691) ფიგურა, რომელმაც კვაკერების მოძრაობა დააფუძნა.
ფ. შლეიერმახერის იდეების გავლენის ქვეშ განვითარდა გერმანული იდეალიზმი, რომელმაც ღვთისმეტყველების ყურადღება მიიქცია. მოგვიანებით რ. ოტო შენიშნავს ღრმა კავშირს მისტიკურ გამოცდილებასა და რელიგიის არსს შორის.
გაგრძელება იქნება.
ქრისტიანული მისტიციზმი
აღმოსავლური მართლმადიდებლობის მისტიციზმი
მისტიკური გამოცდილების ორი დაუშრეტელი არტეზიანული წყარო, რომელიც ბიზანტიურ მისტიციზმს საწყის სტადიებზე ასაზრდოებდა, იყვნენ წმ. გრიგოლ ნოსელი (335/340 - დაახლ. 394) და ბერი ევაგრე პონტოელი (345-399). პირველი ამტკიცებდა, რომ სულს შეუძლია მიაღწიოს ღმერთს, რომელიც "უბრწყინვალეს უკუნში" ნებისმიერი ინტელექტუალური შემეცნების მიღმა მდებარეობს. მან ასევე განსაზღვრა მისტიკური გამოცდილება, როგორც ღმერთთან სიყვარულის ერთობა. ევაგრემ კი მისტიციზმის ცენტრში გონება მოაქცია.
V ს.-ის შრომებში, რომლებსაც მაკარი ეგვიპტელს მიაწერენ, ჩნდება ახალი წყარო, რომელიც მართლმადიდებლურ ქრისტიანულ მისტიციზმს კვებავს, - კონცეფცია იმის შესახებ, რომ ადამიანური პიროვნების ცენტრი გულშია. ევაგრე ნეოპლატონიკოს ფილოსოფოსთა გავლენით ადამიანს განიხილავდა, როგორც მატერიის ტყვეობაში მოქცეულ გონებას და, შედეგად, მიიჩნევდა, რომ სხეული არ მონაწილეობს სულიერ ცხოვრებაში. "წმ. მაკარის გასაუბრებანი", რომლებიც ბიბლიური აზრით არის მორწყული, ადამიანს ერთ მთლიანობად განიხილავს. მათში გამოხატული მისტიციზმის საფუძველი არის ლოგოსის განკაცება. ამრიგად, განუწყვეტელი ლოცვა არ ათავისუფლებს ადამიანის სულს ხორცის ტყვეობისგან, მაგრამ ადამიანი მთელი მისი არსით - სულითაც და სხეულითაც, - ღმრთის სასუფევლის ესქატოლოგიურ რეალობაში შეჰყავს.
დიონისე არეოპაგელის სახელით ჩვენამდე მოღწეულ ტექსტებში პრინციუპლად არის ხაზგასმული ღვთისმეტყველების აპოფატიზმი, ვითარდება "ღმრთის ჭვრეტის" თეორია, ღმერთთან ერთობა და ადამიანს მოუწოდებენ განეშოროს გრძნობებს და აზროვნებით საქმიანობას იმ მიზნით, რათა შეხვდეს ღმერთს საღმრთო უკუნში და დატკბეს მისი ჭვრეტის მადლით, მიუხედავად იმისა, რომ ღმრთის ხატი აქაც ბუნდოვანი რჩება. "არეოპაგიტიკების" ტექსტებში ლაპარაკია საფეხურეობრივ ამაღლებაზე. "აღმაღლების ეტაპების" სისტემა შეესაბამება გაცისკროვნების სხვადასხვა ხარისხს. ამ პროცესის მიზანს წარმოადგენს ადამიანის ამაღლება და ერთი ღმერთის მიღწევა. საბოლოო ჯამში, ეს ზეაღსვლა ღმრთის ნიჭია.
მისტიციზმში, რომელიც სინას მთის ირგვლივ ჩამოყალიბდა, ცენტრალური როლი უკვე VII ს-დან უპყრია იესუს ლოცვას, რომელიც გონებისა და გულის ლოცვად აღიქმება. ბიზანტიური მისტიციზმის პირველი პერიოდის ბოლო ეტაპზე ბატონობენ წმ. იოანე სინელის, "კიბისაღმწერლად" წოდებულის (580-670 ან 525-600) და წმ. მაქსიმე აღმსარებლის (580-662) სახელები. პირველის წიგნი გამოირჩევა მისტიციზმის სულისკვეთებით. მწვერვალზეა სამი სათნოება - რწმენა, სასოება და სიყვარული. აქცენტი კეთდება იესუს ლოცვაზე, რომელსაც ისიქასტურ სულიერებაში ცენტრალური ადგილი უჭირავს.
წმიდა მაქსიმემ, რომლის შრომებმა დასაბამი მისცა ბიზანტიური მისტიციზმის განვითარების ახალ ეტაპს, შეიმუშავა განღმრთობის ("თეოზისის") საკითხები, რომლებშიც ქრისტოლოგიური დოგმატი მიუყენა შინაგანი ცხოვრების განვითარებას. ის აღნიშნავდა მისტიკური გამოცდილების ცალკეული ეტაპთა კავშირს ერთმანეთს შორის, და ხაზს უსვამდა, რომ მისი დასრულებისთვის საჭიროა სიყვარულით წამძღვანებული მორალი. მაქსიმეს მისტიციზმი ფართოვდება და ბუნებრივად მოიცავს ყველაფერს. ადამიანი ქრისტეში ადის ღმერთთან თავისი სხეულით და თან აჰყავს მთელი ქმნილება, რამეთუ ის არის სამყაროს გაცალკევებული ნაწილების გამაერთიანებელი და მაკავშირებელი რგოლი.
მომდევნო ასწლეულებში აღმოსავლური მისტიკური ტრადიციები კიდევ უფრო გამყარდა. ათასწლეულის მიჯნაზე ჩნდება ბიზანტიური მისტიციზმის დიადი მწვერვალი - სიმეონ ახალი ღვთისმეტყველი (949-1022; სხვა წყაროების მიხედვით: 957-1035) თავის მოწაფეებთან ერთად, რომელთა შორის გამოირჩევა ნიკიტა სტითატი. სიმეონის მისტიკური გამოცდილება გამოირჩევა დაძაბულობით, მხურვალებით, გაორმაგებული კერძო ტონით. მისი წვლილი, უმეტესწილად გამოიხატა სწავლებაში ნათელზე, რომელიც შედგენილია ღრმა პირადი და განუწყვეტელი გამოცდილების საფუძველზე. მისი შრომების თითქმის ყოველ გვერდზე გვხვდება ტერმინი "ნათელი", "გაცისკროვნება" ან სხვა მსგავსი ტერმინები. მთელი მისი მისტიციზმი გამსჭვალულია ქრისტოლოგიური, პასქალური, წმიდად სულიერი და ესქატოლოგიური განწყობით.
ბიზანტიური მისტიციზმის ახალი აღმავლობა შეიმჩნევა XIII-ის შუაწლებიდან XIV ს-ის ბოლომდე პერიოდში, და უკავშირდება ისიქაზმის განვითარებას. ამ პერიოდში სულიერი ცხოვრების ცენტრი ინაცვლებს სინას მთიდან და კონსტანტინოპოლის წრეებიდან ათონზე და მის მეზობელ თესალონიკზე. ისიქაზმისთვის დამახასიათებელია სწრაფვა მიღწეულ იქნას აბსოლუტური სიმშვიდე და მდუმარება, რომელიც გამორიცხავს გალობას, სწავლებას, ნებისმიერ ინტელექტუალურ საქმიანობას. ეს არის მიზანი, რომლის ცენტრი გახდა ადამიანის გული, რომელიც იესუს ლოცვის და სხვა პრაქტიკული მეთოდებით მიიღწევა და, რომლებიც ხელს უწყობენ გონების კონცენტრაციას.
საკვანძო როლი ისიქაზმის საღვთისმეტყველო დასაბუთებაში შეასრულა წმ. გრიგოლ პალამამ (1296—1359), რომელიც თავიდან წმიდა მთის ბერი იყო, შემდეგში კი თესალონიკის არქიეპისკოპოსი გახდა. პალამამ ქრისტიანული მისტიციზმი ცხონების საზოგადო საღმრთო გეგმაში მოაქცია. ძირითადი წყალგამყოფი გადის ქმნილსა (შექმნილსა) და არაქმნილს (ხელთუქმნელს) შორის: შექმნილ სამყაროსა და ღმრთის არაქმნილ ენერგიებს შორის. ზენაარსი ღმერთი არ შეიძლება გაიგივებულ იქნას არც ერთ ქმნილ კონცეფციასთან ან იდეასთან, და მით უმეტეს, არსის ფილოსოფიურ გაგებასთან. ადამიანი გაცისკროვნების გზით მონაწილეობს არაქმნილ საღმრთო ენერგიებში.
"საღმრთო და განმაღმრთობელი გაცისკროვნება და მადლი არის არა არსი, არამედ ღმრთის ენერგია". პალამას აზრმა, რომელიც ეყრდნობა წმიდა წერილის ავტორიტეტს, თავის უფლებებში აღადგინა მატერია, რომლის უარყოფასაც ცდილობდა ბერძნული იდეალიზმი. ადამიანის სული სინამდვილეში იმდენად და საფუძვლიანად განსხვავდება ღმრთისგან, რამდენადაც სხეულიც. ღმერთი კი თავისი მადლით ცხონებას ანიჭებს მთელ ადამიანს: სხეულსაც და სულსაც.
ახლო გეოგრაფიულ რეგიონში და დაახლოებით პალამას თანადროულად მოღვაწეობდა სხვა ბერძენი ღვთისმეტყველი ნიკოლოზ კაბასილასი (1322—1391). მან განავითარა პალამას სწავლება წმიდა საიდუმლოებებზე და ასევე შეეხო ცხონებისა და ღმერთთან ერთობის საკითხსაც. ვერც ტაძრები, ვერც სხვა წმიდა ადგილები, - ასწავლიდა იგი, - სიწმიდით ვერ შეედრებიან ადამიანს, რომლის ბუნებასაც თანაეზიარება ქრისტე. კაბასილასის მისტიციზმი გამოირჩევა ღრმად ქრისტოლოგიური მიმართულებით და აქცენტით ქრისტეს სხეულის ონტოლოგიურ რეალობაზე, რომელიც არის ეკლესია.
ბიზანტიური ტრადიცია დიდ გავლენას ახდენდა თურქეთის უღლის ქვეშ მგმინავ მართლმადიდებელ ქვეყნებზეც. XVIII ს-ის მიწურულიდან დაწყებული ნიკოდიმე მთაწმინდელის "სათნოებათმოყვარეობა" მართლმადიდებლური მისტიციზმის ქრისტიანული ქრესტომათია გახდა. მან დიდი გავლენა მოახდინა ახალი მართლმადიდებელი ეკლესიების სულზე.
ბიზანტიური მისტიციზმის ძირითადი საკითხები
ბიზანტიური მისტიკური ტექსტების საკვანძო ცნებებს წარმოადგენენ: "ცოდნა", "მდუმარება", "მღვიძარება", "ლოცვა", "უვნებობა", "გონების გაწმენდა", "ასკეზა", პრაქტიკა", "თეორია", "ექსტაზი", "განწმენდა", "ღმერთზე ფიქრი", "ღმრთის ხილვა", "საღმრთო ნათელი", "თანაზიარობა", "საღმრთო ეროსი", "განღმრთობა". მისტიკური განცდების უნიკალურობა ასევე გამოიხატება ანტინომიებში, რომლებიც დიალექტიკურად აღწერენ ქრისტიანულ გამოცდილებას: "უბრწყინვალესი უკუნი", "სასიხარულო გლოვა", "ფხიზელი თრობა" და ა. შ. და თუმც მკვლევართა უმრავლესობა ყურადღებას მიაპყრობს მართლმადიდებლური მისტიკური ღვთისმეტყველების ამ მცნებათაგან ზოგიერთის გამოყენების თავისებურებებას, პირველ ადგილზე მაინც დგას "ღმერთი", "იესუ", "ქრისტე", "სული", "წმიდა სამება", "მადლი", "მცნებები", "ჯვარი", "აღდგომა", "სიყვარული".
ბიზანტიური მისტიციზმის ყველაზე დამახასიათებელ თვისებებს წარმოადგენენ:
1) "მშვიდი" ექსტაზის მდგომარეობა, რომელიც იქმნება განუწყვეტელი შინაგანი ლოცვით, გონებით და სათნოებათა დახმარებით. ბიზანტიურმა მისტიციზმმა არ იცის ექსტაზის ფორმები, რომლებიც სხვა რელიგიებში აღინიშნება (შამანიზმი, სულთა აფრიკული კულტები, დიონისესეული ექსტაზი, დერვიშები და სხვა), რომლებიც დაკავშირებულნი არიან ფსიქოსომატური აღგზნების მეთოდებთან: ცეკვებთან, ნარკოტიკებთან და სხვა.
ასევე, არ შეიძლება ის გაიგივებულ იქნას რელიგია-მისტერიების ან პლატონიკოსთა და ნეოპლატონიკოსტა ე. წ. ფილოსოფიურ ექსტაზებთან, რომელიც მდგომარეობს სხეულიდან, დროის საზღვრებიდან გონების გასვლაში, რათა ვითომცდა შეძლოს "სუფთად" ფუნქციონირება და არაფერზე იყოს დამოკიდებული;
2) შეცნობა - შეუცნობლობა. რაც უფრო მეტს შეიმეცნებს ღმერთს ადამიანი, მით უფრო რწმუნდება მისი არსის შეუცნობლობაში. როგორც წესი, მისტიკოსები მიმართავენ აპოფატიკურ ფორმულირებებს, ისეთებს, როგორიცაა "ზეარსი განუსაზღვრელობა" (დიონისე არეოპაგელი), "უგამოუთქმელესი", "ზე-მიუწვდომელი" (მაქსიმე აღმსარებელი).
3) გაბრწყინვება და მხურვალება. ნათლის მრავალწახნაგოვანი ხატი იღებს უშუალიო ქრისტოლოგიურ, პნევმატოლოგიურ და ესქატოლოგიურ დანართებს. მისტიკური თეორია ვრცელდება ექსატოლოგიურ ჭვრეტაზეც, ისტორიიდან საზღვრებიდან გამოსვლასა და მეორედ მოსვლის მარადიული ნათლისკენ სწრაფვაზე. მაგრამ, მიუხედავად ნათლის ხატის გამოყენების სიხშირისა და მნიშვნელობისა, არასოდეს კეთდებოდა აქცენტი გარეგან გამოვლინებებზე. ისინი ღმრთის ჭვრეტის მხოლოდ ერთ-ერთ ასპექტად მიიჩნეოდა, მაშინ როდესაც უმთავრეს მიზნად ყოველთვის რჩებოდა შეხვედრა ქრისტესთან.
4) "ღვთაებრივი ეროსი". მიუხედავად იმისა, რომ სიტყვა "ეროსი" ხშირად გამოიყენება ბიზანტიელ მისტკოსთა ტექსტებში, თვით ეროტიკული აღწერები ძალზედ მწირია და არსებითად განსხვავდება ისლამური და ინდუისტური მისტიკოსების შესაბამის აღწერათაგან. თვით დასავლელ მისტიკოსებთან შედარებით, რომლებიც ხშირად იყენბენ რომანტიკულ ან რეალისტურ აღწერებს, ბიზანტიელები სხვანაირად ლაპარაკობენ ღვთაებრივ ეროსზე - მსგავსად იმისა, როგორც ემოციისგან თავისუფალი ბიზანტიური ხატები განსხვავდებიან დასავლურ-ქრისტიანული ქანდაკებებისგან. "ღვთაებრივი ეროსი" არ აღიქმება, როგორც გრძნობითი აღტყინება. ის უშუალოდ დაკავშირებულია სიყვარულთან თავისი საყოველთაო ფორმით, რომელისაც უცვალებელი პირველობა ენიჭება;
5) დიალექტიკური კავშირი "ფლობასა" და "არა-ფლობას" შორის, სიმშვიდესა და განუწყვეტელ მოძრაობას შორის. ბიზანტიურ მისტიციზმს "დიდებიდან დიდებამდე" ახალი გამოცდილების განუწყვეტელი ძიება ახასიათებს. ეს აღმასვლა ერწყმის უღრმეს მორჩილებას, ღმრთის მადლზე თავმდაბლურ სასოებას და ისტორიული და ესქატოლოგიური პერსპექტივის მკაფიო შეგნებას;
6) განღმრთობა ("თეოზისი"). ბიზანტიელი ღვთისმეტყველები, განკაცების ღვთისმეტყველებაზე დაფუძნებით, თანდათანობით მივიდნენ განღმრთობის ღვთისმეტყველებამდე. წმიდა მაქსიმე აღმსარებელი, რომელიც ამ სწავლების მგზნებარე მიმდევარი იყო, ამტკიცებს, რომ უკუნში ღმრთის ხილვა უკვე ღმერთთან თანაზიარობას ნიშნავს. განღმრთობამდე მივყავართ საღმრთო ენერგიებთან თანაზიარობასაც. ამგვარად, ჩვენ ვხდებით "მადლისმიერი ღმერთები", ღმერთები, ოღონდ "არსობრივი იგივეობის გარეშე".
ეს კადნიერი ხილვა, რომელიც სავსეა რწმენით ღმრთის მადლისადმი, გამობრძმედილია ონტოლოგიური ცვლილების სულით, და მთავრდება სამყაროში ქრისტეს განკაცებითა და სულიწმიდის განუწყვეტელი მოქმედებით, ენით აუწერელი ოპტიმიზმითაა სავსე ადამიანის საბოლოო მიზანთან მიმართებაში.
მთლიანობაში, მართლმადიდებლური მისტიციზმი ხასიათდება მშვიდი მღვიძარებით და სულიერი ამაღლებით, ის მძაფრ კონტრასტშია მისტიკაში ჩაყვინთულ თეოსოფიასთან და არაკონონიერ თეორიებთან თუ ფსიქოსომატურ მეთოდებთან. სამყაროში ყველაფერი ღმრთის მადლის ნიჭია. ადამიანი, უპირველეს ყოვლისა, ფლობს თავისუფალ ნებას, და ის არსებითად მისი ერთადერთი საკუთრებაა. გარეგანი გამოვლინებები, როგორიცაა სტიგმატები (ნიშნები და ჭრილობები, რომლებიც გამოსდის ადამიანს სხეულზე და, რომლებიც შეესაბამება ქრისტეს ჭრილობებს), ესოდენ გახშირებული დასავლელ მისტიკოსებში, აღმოსავლელ მისტიკოსებში არ გვხვდება. მრავალი მათგანი განსაკუთრებულად გვაფრთხილებს სხეულებრივ და ხილულ ნიშნებთან ან ფანტაზიებთან დაკავშირებით. რადგან ერთიც და მეორეც ანადგურებს ადამიანის მთლიანობას, რომლის აღსადგენადაც მოვიდა ქრისტე.
აღმოსავლეთის ეკლესიის მისტიკური გამოცდილება აყალიბებს ზნეობრიობა და მთლიანობაში სულიერებას, ასევე მის საღვთისმსახურებო ცხოვრებას. მისტიკური გამოცდილების ნათელი იმდენად ყოვლისმომცველია, რომ შეგვიძლია ვილაპარაკოთ მისტიკურ ღვთისმეტყველებაზე და მთლიანობაში აღმოსავლეთის ეკლესიის სულიერებაზე.
ამ თემის დასასრულს, აუცილებელია ხაზი გავუსვათ იმას, რომ მისტიციზმის ნებისმიერი ტიპი ბუნებრივ კავშირშია საზოგადო რელიგიურ კონტექსტთან: აღმსარებლობასთან და რელიგიის ძირითად პრინციპებთან, რომლის წიაღშიც ის ყალიბდება. მასზე გავლენას ახდენენ ამოსავალი რელიგიური კონცეფციები და სარწმუნოების ზოგადი მიმართულებები, რომლებზეც, თავის მხრივ, თვითონაც გავლენას ახდენს და მის ფორმირებაში მონაწილეობს.
სტატიაში გამოყენებული დამატებითი ლიტერატურა:
Arberry, A.J., Sufism;An Account of the Mystics of Islam, G. Allen and Unwin, London 1950.
Blyth, R.H., Zen and Zen Classics, The Hokuseido Press, Tokyo 19703. Butler, C, Western Mysticism, Constable, London 19673. Dasgupta, S., Hindu Mysticism, Open Court, London 1927. Dupre, L., «Mysticism», The Encyclopaedia of Religion, (ed. M. Eliade):
Macmillan, New York, τομ. 10 (1987),pp. 245-261. Fedopov, G.P. (ed.), A Treasury of Russian Spirituality, Belmont, Mass, Nordlund 19752.
წყარო ახალბერძნულ ენაზე: ალბანეთის არქიეპისკოპოსი ანასტასი (იანულატოსი). ტრანსცენდენტურის ძიების ნაკვალევი. გამომც. აკრიტასი. გვ. 319-355.