განმარტება - იოანეს გამოცხადების განმარტება - წინათქმა

აპოკალიფსისის განმარტება

გამოკრებილი თანამედროვე ღვთისმეტყველთა და წმიდა მამათა თხზულებებიდან

წინათქმა

ბერძნული სიტყვა "აპოკალიფსისი" გამოცხადებას ნიშნავს. ღმერთი საიდუმლო, დაფარული (სიმბოლური) სახით უცხადებს რჩეულთ ძირითადად იმას, რაც მომავალში უნდა მოხდეს. გამოცხადების აღწერისას იდუმალთმხილველი სიმბოლურ ენაზე აღწერს საღმრთო ხილვას, ხოლო მათი მნიშვნელობის სწორად შესამეცნებლად ეს სიმბოლოები გაგებულ-გააზრებულ უნდა იქნეს ცნებათა იმ ენაზე, რომელსაც იდუმალთმხილველი იყენებდა. აპოკალიფსისი, რომლის დამწერია წმ. მოციქული და მახარობელი იოანე, აღსავსეა როგორც ძველაღთქმისეული, ასევე, ახალაღთქმისეული სიმბოლოებით, მაგრამ ნურავის ეგონება, რომ მათი მექანიკური შედარებით ადვილად ამოხსნის აპოკალიფსისის დაფარულ და საიდუმლო მნიშვნელობას. მართლმადიდებლური ცნობიერება წმიდა წერილის განმარტების საკითხში პრიორიტეტს ყოველთვის ანიჭებდა და დღემდე ანიჭებს წმ. მართლმადიდებლური ეკლესიის მამებს, რომლებსაც წმიდა წერილის საიდუმლოებებში წვდომის საღმრთო მადლი მათი უდიდესი ქრისტეანული მოსაგრეობისა და ღვაწლის შესაბამისად ჰქონდათ. ამიტომაც, მიუხედავად იმისა, რომ არ უგულებელვყოფთ თანამედროვე ღვთისმეტყველთა განმარტებებს, განსაკუთრებულ ყურადღებას სწორედ ეკლესიის მამათა განმარტებებს ვაქცევთ.

შინაარსი

წინათქმა

ა) მწერლის შესახებ

ნებისმიერი ქრისტეანისთვის მეტად მნიშვნელოვანია იმის გარკვევა, არის თუ არა აპოკალიფსისი იოანე ღვთისმეტყველის დაწერილი. თვით აპოკალიფსისში მითითებულია მწერლის ვინაობა, რასაც არ ვხვდებით იოანე ღვთისმეტყველის მიერ დაწერილ წმიდა წერილის სხვა წიგნებში. მაგრამ, ტყუილუბრალოდ ხომ არ ამბობს აპოკალიფსისის ავტორი: "მე, იოანე, თქვენი ძმა" (გამოცხ. 1:9); "მე, იოანემ, ვიხილე და ვისმინე ეს" (გამოცხ. 22:8; შეად. 1:1; 4:9). ასეთი, თუ შეიძლება ითქვას, პირად რეკომენდაციას ჩვენ ვხვდებით დანიელის წინასწარმეტყველებაში, ეზრას არაკანონიკურ წიგნებსა (3 ეზრა 1:1, 3) და ბარუქთან (1:1).

ცხადია, მწერლის სახელწოდების ცოდნა საჭიროა წიგნის შინაარსისადმი მეტი ინტერესის გასაღვივებლად და მასში ნაუწყებისადმი ნდობისა და რწმენისათვის. ასეთ შემთხვევაში ხელს არ შეგვიშლის თუ გავიხსენებთ მოციქულ პავლეს შენიშვნას: "წინასწარმეტყველებას ნუ შეურაცხყოფთ" (1 თესალონიკ. 5:20).

აპოკალიფსისის შინაარსი არის წინასწარმეტყველური, რომელიც გადმოცემულია სიმბოლურ ნიშნებსა და ხატებებში. და აი, იმისათვის რათა გააფრთხილოს მკითხველი დაუდევრად არ მოეპყრას მის შინაარსს ან მიკერძოებული განმარტებებით არ იქნას გატაცებული, წმ. იოანე, როგორც უფლის უსაყვარლესი მოწაფე, დასაწყისიდანვე აცხადებს თავის ავტორობას.

სამწუხაროდ, აპოკალიფსისისადმი დამოკიდებულება ყველა დროში ერთგვაროვანი როდი იყო. პირველნი, რომლებმაც ეჭვი გამოთქვეს ამ წიგნის იოანესეულ ავტორობაში იყვნენ პრესვიტერი გაიოზი (კაიუსი) (ევს. ისტ. 3:28), წმ. დიონისე ალექსანდრიელი (იქვე. 3:25), რომელიც ვარაუდობდა, რომ უფრო დამაჯერებელი იყო აპოკალიფსისი მიეკუთვნებინათ არა წმიდა იოანე ღვთისმეტყველისთვის, უფლის მოწაფისა და სახარებათა დამწერისთვის, არამედ სხვა პიროვნებისთვის - პრესვიტერ იოანესთვის. მას მხარს უჭერს ევსები კესარიელიც, რომელიც არც ადასტურებს და არც უარყოფს მის ავტორობას (იქვე).

იოანეს გამოცხადებისადმი (აპოკალიფსისისადმი) ასეთი დაეჭვებული მსჯელობა და მისი იოანესეული ავტორობისადმი უნდობლობა, აიხსნება მათ ავტორთა მხურვალე ბრძოლით ქილიასტთა წინააღმდეგ, რომლებიც თავიანთი ცდომილებაში უმთავრესად ეყრდნობოდნენ სწორედ აპოკალიფსისს და თანაც, იმოწმებდნენ ამ თხზულების სამოციქულო წარმომავლობასა და ავტორიტეტს.

აპოკალიფსისის საწინააღმდეგო კიდევ ერთ არგუმენტად მოჰყავდათ ის, რომ ეს წიგნი არ არის შეტანილი პეშიტოში (ორივე აღთქმის უძველესი, სირიული თარგმანი - ადმ.) და ასევე ლაოდიკიისა და წმ. კირილე იერუსალიმელის კანონებში. მაგრამ ეს ადვილად შეიძლება ავხსნათ მით, რომ ყველა ამ ძეგლს გააჩნდა კატეხიზმური მიზანი და წმიდა წიგნთა ეკლესიაში კითხვა ღვთისმსახურების დროს; ამ მიზნით კი აპოკალიფსისი ღვთისმსახურებაში არ გამოიყენება დღესაც კი. ხოლო სირიული თარგმანში მისი არარსებობის უარყოფითი მნიშვნელობა უქმდება იმ ვითარებით, რომ წმ. ეფრემ ასურელი, სირიის ეკლესიის თვალსაჩინო წარმომადგენელი, გადაჭრით აღიარებს აპოკალიფსისის სინამდვილეს, კანონიკურობას და იმოწმებს კიდევაც მას თავის თხზულებებში (იხ. მაგ. Преп. Ефр. Сирин. Твор. II, 332, т. III, 636), რითაც გვავარაუდებინებს, რომ აპოკალიფსისი ძველთაგანვე იყო ცნობილი სირიის ეკლესიისთვის სხვა თარგმანებში (ებრარდი, გერიკე).

აი, ეს მცირე და თავისი გაურკვევლობით ნაკლებად მნიშვნელოვანი მოწმობები აპოკალიფსისის სიძველის წინააღმდეგ. მაშინ როდესაც, დადებითი ხასიათის მოწმობები მრავალრიცხოვნებითაც აღემატება სკეპტიკოსთა შეხედულებებს და მტკიცებულებათა სიცხადითაც. შეიძლება ვთქვათ, რომ მთელი ძველი საეკლესიო გადმოცემა პირდაპირ და გადაჭრით აღიარებს აპოკალიფსისს, იმას, რომ მისი დამწერი არის სწორედ წმ. იოანე ღვთისმეტყველი.

ამ მიმართებით განსაკუთრებული მნიშვნელობა გააჩნიათ მცირე აზიის ეკლესიათა მოწმობებს, რომლებსაც გაუგზავნა კიდევაც იოანემ თავისი მიმართვები. აქ კი ჩვენ ვხვდებით ისეთ მამათა მოწმობებს, როგორებიც იყვნენ: წმ. იუსტინე ფილოსოფოსი (მის დიალოგში ტრიფონ იუდეველთან, რომელიც, სავარაუდოდ შედგა ეფესოში), წმ. მელიტონ სარდელი, წმ. ირინეოსი, რომელიც წარმოშობით იყო ქ. სმირნიდან და კარგად იცნობდა სმირნის ეკლესიის გადმოცემას, თოფანე ანტიოქიელი, პოლიკრატე ეფესელი, აპოლონიოს ეფესელი. მათ რიცხვს უნდა მივამატოთ ორიგენეს მოწმობაც (ევს. ისტ. 4:24, 26; 5:18, 24), კლიმენტი ალექსანდრიელი, გრიგოლ ღვთისმეტყვლი და კირილე იერუსალიმელი. ამ უკანასკნელთ იმოწმებდა ჯერ კიდევ ანდრია კესარიელი, რომელიც აპოკალიფსისის მისეული განმარტების წინასიტყვაობაში ბრძანებს: "ამ წიგნის ღვთივსულიერებაზე მსჯელობის გაგრძელება მიგვაჩნია სრულიად არასაჭიროდ, რადგან მის სინამდვილესა და ჭეშმარიტებას ადასტურებდნენ ნეტ. გრიგოლ ღვთისმეტყველი და კირილე; მათზე უფრო ძველთაგან: პაპიუსი, ირინეოსი, მეთოდე და იპოლიტე".

აპოკალიფსისის ჭეშმარიტებაზე არც დასავლეთის ეკლესია დუმს. აქ ჩვენ ვპოულობთ მურატორის კანონის მოწმობას, სადაც ვკითხულობთ: "და იოანემაც თუმც კი მიწერა აპოკალიფსისში შვიდ ეკლესიას, საზოგადოდ, მათი სახით მისწერა ყველას". დასავლელ მამათაგან აპოკალიფსისს წმ. იოანე ღვთისმეტყველის დაწერილად აღიარებდნენ წმ. იპოლიტე, ვიქტორინე, ტერტულიანე და ნეტ. იერონიმე. ეს უკანასკნელი ლაპარაკობს არა მარტო საკუთარი სახელით, არამედ იმოწმებს ძველ საეკლესიო გადმოცემას და ამბობს: "მივსდევ რა ძველ მწერალთა შეხედულებას, ვაღიარებ ეპისტოლეს ებრაელთა მიმართ და აპოკალიფსისს, როგორც კანონიკურ და საეკლესიო წიგნებს" (Epist. Ad Dardan. Hug. 546. ციტ. Свящ. Н. Орлов. Апокалипсис святого Иоанна богослова (опыт православного толкования. С. Петербург. 1999 г., стр. 5).

ამრიგად, მხედველობაში თუ მივიღებთ საეკლესიო გადმოცემის ამ მოწმობებს, ნამდვილად და დარწმუნებით შეგვიძლია ვთქვათ, რომ აპოკალიფსისის იოანე ღვთისმეტყველისეული ავტორობა უეჭველია. გარდა ამისა, უნდა გავითვალისწინოთ ისიც, რომ აპოკალიფსისის დამწერი, რომელიც საკუთარ თავს იოანეს უწოდებს, საკუთარ თავზე გვამცნებს, რომ ის გადასახლებული იყო კუნძულ პატმოსზე. მაგრამ, ჯერ ერთი, ეკლესიის გადმოცემით არავინ გადაუსახლებიათ პატმოსზე იოანეს გარდა. და მეორე, ასეთ შემთხვევაშიც ეს დევნილი ძალზედ ავტორიტეტული პიროვნება უნდა ყოფილიყო მცირე ასიის ეკლესიებისთვის, როგორც ამას ვხედავთ თვით აპოკალიფსისის შინაარსიდან. მაგრამ, კვლავაც, ამ ეკლესიათა გადმოცემამ არავინ იცის სხვა ვინმე ისეთი ავტორიტეტი, როგორიც იოანეა და რომელსაც მამხილებელი სიტყვით შეეძლო მიემართა ამ ეკლესიებისთვის პატმოსიდან. ეკლესია ასეთ პიროვნებად აღიარებს მხოლოდ ერთადერთ იოანეს, - იოანე ღვთისმეტყველს, რომელიც მწყემსავდა ეფესოს ეკლესიას პავლე მოციქულის შემდეგ და რომელმაც თავისი სიკვდილის წინ დაწერა ორი ეპისტოლე და სახარება.

ბ) აპოკალიფსისის დაწერის ადგილი და დრო

გადაწყვეტას იმ საკითხისა თუ სად დაიწერა აპოკალიფსისი და როდის, არ შეიძლება რაიმე ზეგავლენა ჰქონდეს მის შინაარსსა და განმარტებაზე. ამიტომაც, მრავალი კომენტატორი ან საერთოდ გვერდს უვლის ამ საკითხს, ან კიდევ ძალზედ მოკლედ განმარტავს მას. თვით აპოკალიფსისის ავტორი წერს: " მე, იოანე, თქვენი ძმა და იესო ქრისტეს ურვის, სუფევისა და მოთმინების თანაზიარი, ვიყავი კუნძულზე, რომელსაც ჰქვია პატმოსი, ღვთის სიტყვისა და იესო ქრისტეს მოწმობისათვის. ვიყავი სულით, კვირა დღეს, და მომესმა უკნიდან მგრგვინავი ხმა, საყვირის ხმის მსგავსი... მაშ, დაწერე, რაც იხილე რაც არის და რაც იქნება ამის შემდეგ" (გამოცხ.1:9-10, 19). დავუშვათ, რომ აქ ლაპარაკია მხოლოდ გამოცხადების მიღებაზე, მაგრამ რადგან ბრძანება გამოცხადების ჩაწერაზე იოანემ თვით გამოცხადებამდე მიიღო, აუცილებელია ვივარაუდოთ, რომ ის გამოცხადების მიღებისთანავე დაიწერა.

ამას გვაფიქრებინებს ჯერ ერთი, თვით აპოკალიფსისის შინაარსი, რომელიც თავისი მრავალფეროვნების გამო ძნელად დასამახსოვრებელია. და მეორეც ის, რომ აუცილებელი იყო რაც შეიძლებოდა სწრაფად ეუწყებინათ ეკლესიათათვის ის, რაც იოანემ იხილა (გამოცხ. 1:3, 11).

გადმოცემა დაწერის ადგილად მიიჩნევს კუნძულ პატმოსზე არსებულ არა მარტო იმ კლდოვან მთას, სადაც იოანე ჭვრეტდა თავის გამოცხადებას, არამედ იმ გამოქვაბულსაც, სადაც დაწერა მან თავისი ხილვა.

კუნძული პატმოსი თანამედროვე საბერძნეთში

უფრო მნიშვნელოვანი და ძნელია გამოცხადების დაწერის თარიღის დადგენა. უნდა ითქვას, რომ ამ საკითხში მკვლევართა შორის არ არის ერთსულოვნება. ეს განსხვავება ეფუძნება კიდევ იმ ვითარებას, რომ მითითება აპოკალიფსისის დაწერის ამა თუ იმ თარიღზე დამოკიდებულია წინასწარმეტყველების ზოგიერთი ადგილის განმარტებაზე (მაგ. გამოცხ. თ. 11:1, თ. 13, თ. 17 და სხვა).

როდის გადაასახლეს იოანე პატმოსზე? რომელი იმპერატორის დროს? ერთნი ამბობენ, რომ იოანე პატმოსზე გადაასახლეს ნერონის მმართველობის პერიოდში, ზოგი კი დომიციანეს პერიოდს ვარაუდობს. ერთნიც და მეორენიც, ცდილობენ თავიანთი შეხედულებები გაამართლონ: 1) საეკლესიო გადმოცემით; 2) აპოკალიფსისის ისტორიული მონაცემებით და 3) მისი ენის თავისებურებებით.

იმ აზრის მომხრეები, რომლებიც ამტკიცებენ, რომ აპოკალიფსისი დაიწერა იერუსალემის დანგრევამდე, ეყრდნობიან აპოკალიფსისის მე-11 თავის პირველ მუხლებს, სადაც ლაპარაკია ჯერ კიდევ დაუნგრეველ იერუსალიმზე, რომელიც წარმართებს ჯერაც არ გაუთელავთ და სხვა. მაგრამ ასეთი არგუმენტაციები არადამაჯერებელია. ის, რომ იოანე არ ლაპარაკობს იერუსალემის დანგრევაზე, სრულებითაც არ ნიშნავს იმას, რომ ის დანგრეული არ ყოფილა. მას შეეძლო არ მოეხსენიებინა ეს ამბავი თუნდაც იმიტომ, რომ მისი მოხსენიების საბაბი არ ჰქონდა.

სხვა შეხედულებით, აპოკალიფისისი დაწერილია იერუსალიმის დანგრევის შემდეგ. ამ შეხედულებას მხარს უჭერენ ძველი კომენტატორები და უფრო მეტი დამაჯერებლობითაც გამოირჩევა. ამ თვალსაზრისის მიხედვით აპოკალიფსისის დაწერის თარიღად მიიჩნევა დომიციანეს მმართველობის ბოლო, 95 ან 96 წლები. ყველაზე თვალსაჩინო მტკიცებულებას ამ მხრივ წარმოადგენს წმ. ირინეოსის მოწმობა, რომელიც ბრძანებს: "გამოცხადება ჩვენს დრომდე არცთუ დიდი ხნის წინათ იყო, თითქმის ჩვენს საუკუნეში, დომიციანეს მმართველობის ბოლო წლებში" (ირინეოსი. მწვალებლობათა წინააღმდეგ. X:30; ევსები კესარიელი. ეკლესიის ისტორია. III, 18; V, 17).

ეს მოწმობა საკმაოდ ავტორიტეტულია იმისთვის, რომ მივანიჭოთ მას ჯეროვანი მნიშვნელობა, და საკმაოდ მკაფიო, რომ გამოვრიცხოთ სხვაგვარი გაგების შესაძლებლობა.

გარდა ამისა, ამ შეხედულების სასარგებლოდ მეტყველებს მცირე აზიის იმ შვიდი ეკლესიის სულიერი და მატერიალური მდგომარეობა, რომელსაც აპოკალიფსისის პირველ თავებში აღწერს იოანე. ამ ეკლესიათა ზნეობრივი მდგომარეობა შორსაა სიწმიდისა და სრულყოფილებისგან, რომელიც აუცილებლად უნდა ჰქონოდათ პირველი საუკუნის სამოციან წლებამდე. იმ დროისთვის ამ ქრისტეანულ თემებს წმიდად უნდა ჰქონოდათ დაცული მოციქულ პავლეს გადმოცემები და მისი ეპისტოლეების მცნებები; მაშინ შეუძლებელი იყო ნიკოლაელთა მწვალებლობის განვითარების ის ხარისხიც, როგორც აღწერილია ეს აპოკალიფსისში. ეს მწვალებლობა გამოცხადებაში წარმოდგენილია როგორც უკვე განვითარებული სისტემა მიმდევართა ურიცხვი რაოდენობით (გამოცხ. 2:24).

იერუსალემის შედარება (გამოცხ. 11:8) ეგვიპტესთან და სოდომთან, რომლებიც უკვე დანგრეულნი და განადგურებულნი იყვნენ, მიგვანიშნებს, რომ იერუსალიმი, გამოცხადების დაწერის დროისთვის უკვე დანგრეული იყო.

დაბოლოს, კვირადღის დღესასწაულობა, რომელიც მოხსენიებულია გამოცხადებაში (გამოცხ. 1:10) ქრისტეანთა შორის უნდა დამკვიდრებულიყო მხოლოდ დომიციანეს მმართველობის დროისთვის, როდესაც ეკლესია უპირატესად წარმართებისგან მოქცეულ ქრისტეანთაგან შედგებოდა (იუდეველები, თავიანთი ჩვეულებისამებრ, ჯერ კიდევ წინადაიცვითებოდნენ და დღესასწაულობდნენ შაბათს - მთარგმნ.). სწორედ ამ დროიდან იჩენს თავს ის მტრობა იუდეველურ ჩვეულებათა მიმდევართა მხრიდან, რის გამოც დაიმსახურეს მათ სახელწოდება "სატანის სინაგოგა". აქვე შეგვიძლია დავიმოწმოთ ევსების მითითება იმის შესახებ, რომ ლაოდიკია 64 წელს სრულიად დაინგრა. ასეთ შემთხვევაში, როგორ შევათანხმოთ ეს ფაქტი აპოკალიფსისის მტკიცებასთან, სადაც ლაოდიკია გამოისახება, როგორც მდიდარი და აყვავებული ქალაქი (გამოცხ. 3:17)? ცხადია, დანგრევის შემდეგ გავიდა დიდი დრო და ქალაქი ისევ აყვავდა. აქედან ცხადი ხდება, რომ აპოკალიფსისი დაწერილია არა უადრეს დომიციანეს მმართველობისა. თუ არ მივიღებთ ამ მოსაზრებას, მაშინ თავიდან ვერ ავიცილებთ წინააღმდეგობას აპოკალიფსისის შინაარსსა და წმ. მოციქულ პავლეს ეპისტოლეთა შინაარსს შორის, რომლებიც დაწერილია არა უადრეს 65-66 წლებისა. ორივესთან ლაპარაკია ერთი და იგივე მხარის ეკლესიებზე, ხოლო მათი სულიერი მდგომარეობა ძალზედ განსხვავებულია. ამიტომაც, სრულიად მისაღებია და საფუძვლიანი ის შეხედულება, რომ წმ. იოანემ თავისი გამოცხადება დაწერა კუნძულ პატმოსზე, სადაც ის გადაასახლეს დომიციანეს დროს 95 წლისთვის და საიდანაც გათავისუფლებულ იქნა იმპერატორ ნერვას დროს, 97 წელს.

აპოკალიფსისის გამოქვაბული. იოანე ღვთისმეტყველის სენაკი

გ) აპოკალიფსისის დაწერის მიზანი

არის თუ არა შესაძლებელი საერთოდ ვილაპარაკოთ წმიდა წერილის საღვთო წიგნების დაწერის მიზანზე? თუ შესაძლებელია, მაშინ, ცხადია, მხოლოდ იმ აზრით, რომ ეს არის საღმრთო გამოცხადების საერთო მიზანი, - ადამიანის სულის ცხოვნება. ამიტომაც უნდა ვთქვათ, რომ აპოკალიფსისსაც მიზნად აქვს მისცეს ქრისტეანებს სახელმძღვანელო ამ უდიდესი და სანუკვარი მიზნის მისაღწევად.

ამ მიზანზე მითითებას ვხვდებით თვით აპოკალიფსისის ტექსტში. კომენტარებიდან კი ყველაზე მკაფიოდ ის გამოხატულია ანდრია კესარიელის მიერ, თავისი განმარტებების ბოლოში, სადაც ის წერს: "ნათქვამიდან (ანუ აპოკალიფსისის წინასწარმეტყველებებიდან - მთარგმნ.) ვსწავლობთ სასჯელის დათმენას, სათნოებათა სიყვარულსა და ღმრთის მზრუნველობას, ჩვენი სულების საცხოვნებლად".

აპოკალიფსისის, როგორც და ღმრთივსულიერი წიგნის უდიდეს თეორიულ და პრაქტიკულ მნიშვნელობაზე, ლაპარაკია თვით აპოკალიფსისში: "ნეტარია, ვინც კითხულობს და ისმენს ამ წინასწარმეტყველების სიტყვებს და იმარხავს მასში დაწერილს, რადგანაც ახლოა ჟამი" (გამოცხ. 1:3). აღთქმულია ჯილდოც; მაგრამ რადგან ჯილდო ადამიანს ეძლევა ღვაწლისთვის, აპოკალიფსისი მოგვიწოდებს კიდევაც ამ ღვაწლისკენ და სულის ცხოვნების მისაღწევ საშუალებებსაც გვამცნებს. ამიტომაც, არა ოდენ უნდა ვიკითხვიდეთ და ვისმენდეთ აპოკალიფსისს, არამედ უნდა ვასრულებდეთ იმას, რაც მასშია ნათქვამი.

აპოკალიფსისი არ არის გასართობად დაწერილი ფანტაზია ან პოეტურ-ლიტერატურული ნაშრომი. მასში სრულად და მკაფიოდ არის გახსნილი აზრი ღმრთის ყოვლიშემძლე და ყოველგან მოქმედ განგებულებაზე, რომლის გარეშეც არაფერი ხდება არც ცაში და არც მიწაზე. სამყაროს სიცოცხლე, ქრისტეს ეკლესიის ცხოვრება მიმდინარეობს მისი უშუალო ხელმძღვანელობით, მის წმიდა ანგელოზთა და წმინდანთა მონაწილეობით; მრავალი უბედურებაც ღმრთის ნების გარეშე როდი ხდება, რომელიც დაუშვებს ეშმაკის მოქმედებას დედამიწაზე, თუმცა მხოლოდ დროებით, რადგან დადგება ისეთი დრო, ისეთი ზღვარი, როდესაც დამთავრდება ეშმაკის ეს ბოროტება და ყველა ღირსეული მიიღებს თავის ჯილდოს: "უსამართლო კვლავ უსამართლობდეს, ბილწი კვლავინდებურად ბილწობდეს, მართალი კვლავ მართლობდეს და წმიდა კვლავაც წმიდობდეს. აჰა, მოვალ მალე. ჩემთანაა ნაცვლისგება ჩემი, და მისი საქმისამებრ მივაგებ ყოველს" (გამოცხ. 22:11-12).

დ) აპოკალიფსისის განმარტების მიზანი და მეთოდი

ძველი კომენტატორები ამბოდნენ, რომ აპოკალიფსისში იმდენივე საიდუმლოა, რამდენი სიტყვაც. აპოკალიფსისის განმარტების მეთოდი ისევე თავისებურია, როგორც მისი შინაარსი. უკვე ეს ვითარება განაპირობებს იმას, რომ აპოკალიფსისს ყველა სხვადასხვაგვარად განმარტავდა და განმარტავს. არსებობდა და არსებობენ სკოლები, რომლებიც ერთმანეთისგან განსხვავდებიან თვით განმარტების მეთოდში. ზოგიერთი მკვლევარი გამოყოფდა სამ ძირითად სკოლას: 1) პრეტერისტთა სკოლა, რომლებიც ფიქრობენ, რომ აპოკალიფსისის წინასწარმეტყველებანი უკვე აღსრულდა; 2) ფუტურისტთა სკოლა, რომლებიც აპოკალიფსურ მოვლენებს განაკუთვნებენ მომავალს და 3) განუწყვეტელ-ისტორიული განმარტების სკოლა, რომლებიც აპოკალიფსისში ხედავენ ქრისტეანული ისტორიის მიმოხილვას წმ. იოანეს დღეებიდან სამყაროს აღსასრულამდე.

სხვა მკვლევარები გამოყოფენ ოთხ სკოლას. ზოგიერთის დახარისხებით აპოკალიფსის კომენტატორთა მიმართულებები დაიყოფა სამ: 1)საეკლესიო-ისტორიულ; 2) ისტორიულ და 3) სახელმწიფო-ისტორიულ კატეგორიებად.

რომელ სკოლას უნდა მიემხროს მართლმადიდებელი ეგზეგეტი? მართლმადიდებლური ეკლესიის გადმოცემით დადგენილია, რომ წმ. იოანე ღვთისმეტყველის აპოკალიფსისი ეს არის წინასწარმეტყველება სამყაროსა და ეკლესიის მომავლის შესახებ. მოვლენები და ნიშები, რომლებიც მასშია აღწერილი, ისტორიის წარსული პერიპეტიების დაფარული აღწერა, ან საეკლესიო ისტორიისა თუ პიროვნების ამა თუ იმ ეპოქის წინასწარუწყება კი არ არის. არა, აპოკალიპსისი და მისი ხილვები (პირველი სამი თავის გამოკლებით) საკუთრივი აზრით არის ესქატოლოგია, - ანუ სამყაროსა და ეკლესიის უკანასკნელი ბედ-იღბლისა და იმ მოვლენათა გამოსახვაა, რომლებიც წინ უსწრებენ და ამზადებენ ამ აღსასრულს.

ამიტომაც, აპოკალიფსისის საიდუმლოთა წვდომას მართლმადიდებელი ღვთისმეტყველი უნდა ცდილობდეს, ერთის მხრივ, ძველი აღთქმის წინასწარმეტყველურ წიგნებში, სადაც დაფარულად მინიშნებულია ძველაღთქმისეული და ახალაღთქმისეული ეკლესიების მომავალი (დანიელი, ეზეკიელი, იოველი), მეორეს მხრივ კი - რაც ყველაზე მნიშვნელოვანია - მაცხოვრის ესქატოლოგიურ ქადაგებაში (მათე. თ. 24).

აპოკალიფსისის გასაგებად და განმარტებისთვის უნდა ვხელმძღვანელობდეთ იმით, რაც გვიწინასწარმეტყველა მაცხოვარმა სამყაროს აღსასრულისა და მის უწინარეს მოსახდენ მოვლენებზე. ასევე ყოველივე იმით, რაც ატარებს ესქატოლოგიურ ხასიათს წმ. მოციქულ პავლეს, იუდას და პეტრეს ეპისტოლეებში.

ერთი სიტყვით, მთელი წმიდა წერილი, რომელიც არის ერთი და იგივე სულიწმიდის სიტყვა, გამოყენებულ უნდა იქნას აპოკალიფსისის განმარტებაში, რადგან ის არის ამ მთლიანობის ნაწილი. მხოლოდ ამ შემთხვევაში იდგება მართლმადიდებელი ეგზეგეტი მყარად სწორ და ჭეშმარიტ გზაზე, მხოლოდ ამ შემთხვევაში შეეძლება მას მოუტანოს სარგებლობა მართლმადიდებლურ საზოგადოებას, შეეწიოს მას საღმრთო ჭეშმარიტებათა ათვისებაში, რომელიც წმიდა წერილის წიგნებშია განფენილი, ვითარც ჰაერი მთელს ქვეყნერებაზე.

ბუნებრივია, რომ ესა თუ ის შეხედულება აპოკალიფსისის შინაარსზე და მის წინასწარმეტყველურ ხილვათა აზრზე უნდა გახდეს აპოკალიფსისის ნაწილებად დაყოფის საფუძველი, მისი უკეთ გამოკვლევის მიზნით.

ძირითადად აპოკალიფსისს ყოფენ ოთხ ნაწილად, კერძოდ: შესავალი (1:1 - 8); პირველი ნაწილი (1:9 - 3:22); მეორე ნაწილი (4 - 22:5) დადასკვნა (22:6 - 21).

შესავალი სხვა არაფერია თუ არა წინათქმა, რომელიც შეიცავს წიგნის სახელწოდების განმარტებას (1:1-2), მისი დაწერის მიზანს (1:3), მითითებას იმ პირებისა ვისაც მიმართავენ (1:4), მათდმი ღმრთის კეთილგანწყობას (1:4-5), იესუ ქრისტეს დოქსოლოგიას (1:5-6) და მის ავტორიზაციას (1:7-9).

პირველი ნაწილი (1:9-3:22). შეცავს მცირე აზიის შვიდი ეკლესიისადმი მიმართვას, კერძოდ: ეფესოს, სმირნის, პერგამოსის, თიატირის, სარდეს, ფილადელფიის და ლაოდიკიის ეკლესიებს, სადაც მითითებულია მათი ღირსებები და ნაკლოვანებები, ნაწინასწარმეტყველევია მათი მომავალი, მიცემულია გაფრთხილებები, გამოთქმულია მუქარები და აღთქმულია ჯილდო ღვაწლისთვის. კომენტატორთა უმეტესობა მიმართვას აზიის შვიდი ეკლესიისადმი განაკუთვნებს ზოგადად მთელს ეკლესიას. მაგრამ ამის თქმა შეიძლება მხოლოდ საერთო შინაართან მიმართებაში, თანაც იმდენად, რამდენადაც თითოეული ეკლესია შეიცავს ზოგადსაკაცობრიოდა ზოგადქრისტეანულ თავისებურებებსა და თვისებებს. ყველაზე დიდი რაც შეიძლება ამ მიმართებით ითქვას არის ის, რომ ეს შვიდი ეკლესია წარმოადგენს საყოველთაო ეკლესიისა და მის მიმდევართა მდგომარების ტიპებს.

ამგვარი შეხედულებაა გადმოცემული მურატორის კანონში (VII-VIII სს.), სადაც აღნიშნულია, რომ მართალია იოანე "წერდა შვიდ ეკლესიას, მაგრამ აფრთხილებდა ყველას". პრიმაზიუსი ასევე შენიშნავს, რომ მიმართვა შვიდი ეკლესიისადმი განეკუთვნება ერთ ეკლესიას, რადგან რიცხვი შვიდი, რომელიც შედგება ლუწი და კენტი რიცხვებისგან, საყოველთაოობას აღნიშნავს". არსებობს ა. ჟდანოვის ნაშრომი, სადაც საინტერესოდ არის განმარტებული აპოკალიფსისის ეს პირველი სამი თავი.

აპოკალიფსისის მეორე ნაწილი (4-22:5) შეიძლება იწოდოს აპოკალიპტურ-ესქატოლოგიურ ნაწილად. ამ ნაწილშია გადმოცემული აპოკალიფსისის ესქატოლოგიური ჭეშმარიტებანი, რომელიც ნაწილობრივ ეხმიანება ძველი და ახალი აღთქმის ესქატოლოგიურ ნაწილებს (განსაკუთრებით დანიელის წინასწარმეტყველებას და სახარებებს, ასევე მოციქულთა პავლეს და პეტრეს ეპისტოლეთა ესქატოლოგიურ მომენტებს).

აპოკალიფსისის შინაარსი და მისი გადმოცემის ფორმა იმდენად ორიგინალური და თავისებურია, რომ თუ მისი განმარტების დროს განსაკუთრებულ ყურადღებას გადავიტანთ თვით ტექსტზე და მის კერძო ადგილებზე, შეიძლება მხედველობიდან გამოგვრჩეს სულიწმიდის ამ ქმნილების სარგებლიანობა. ამიტომაც აუცილებელია აპოკალიფისისის განმარტებისას გონება მივაპყროთ ხილვებისა და სიმბოლოების საზოგადო მნიშვნელობას, როგორც საკუთრივი მნიშვნელობით, ასევე სხვა ხილვებთან და სიმბოლებთან კავშირში.

აპოკალიფსისის ხილვები და სურათები იმდენად მრავალგვაროვანი და მრავალრიცხოვანია, რომ ადამიანთა გონების მრავალგვარობის გათვალისწინებით, ყოველთვის შეიძლება აღმოცენდეს ახალი თვალსაზრისი, რომელიც შეიძლება წინააღმდეგობაში იყოს (თუმცა უმნიშვნელოდ) ყველა ადრე არსებულ განმარტებასთან.

არ არის მიზანშეწონილი აპოკალიფსისის ხილვები და მოვლენები განხილულ იქნას როგორც ერთმანეთ მიყოლებული თანამიმდევრობა. ასე წარმოედგინა აპოკალიფსისი კომენტატორ კლიფოტს (ლუთერანელი ღვთისმეტყველი 1810 – 1895), სადაც მომდევნო მოვლენა გამომდინარეობდა წინამორბედი მოვლენისგან, როგორც თავისი საწყისისგან. მაგრამ სხვა შემთხვევაში სასარგებლო ასეთი მიდგომა, მიუღებელია აპოკალიფსისის განმარტებისას. ასეთმა მიდგომამ, მაგალითად, კლიფოტი მიიყვანა იმ დასკვნამდე, რომ უნდა ყოფილიყო ორი მკვდრეთით აღდგომა, რომელთაც ერთმანეთისგან საკმაოდ დიდი დრო ჰყოფდა.

ორიგინალურობის გამო ასეთ არასწორ დასკვნებში რომ არ ჩავვარდეთ, საჭიროა მივსდევდეთ საზოგადო მტკიცებას, რომ აპოკალიფსისი წარმოადგენს ხილვათა რამოდენიმე ჯგუფს, რომლებიდან ზოგიერთი პარალელურად ვითარდება. ეს ზოგადი წესი, რომელიც გამოიყენება აპოკალიფსისის განმარტებისას, ასე ვთქვათ, ნაკურთხია ძველი კომენტატორების მიერაც და უეჭველად აისახა ის წმ. ანდრია კესარიელის განმარტებებზეც. განსაკუთრებულად ზუსტად და მკაფიოდ ამის შესახებ თავისი აზრი გამოთქვა ნეტ. ავგუსტინემ:

"მართალია, - წერს იგი, - ამ წიგნში, რომელიც აპოკალიფსისად იწოდება, მრავალი რამ დაფარულად არის ნათქვამი, მკითხველის გონების გასაწვრთნელად, ბევრია ისეთი რამეც, რაც თავისი სიცხადით შესაძლებლობას იძლევა თუმც ძნელად, მაგრამ მაინც, დანარჩენის გულისხმისყოფისა, განსაკუთრებით იმიტომ, რომ წიგნი ერთსა და იმავეს იმდენად მრავალჯერ იმეორებს, რომ გეჩვენება, თითქოსდა სხვა და სხვა მოვლენებზე ლაპარაკობდეს, არადა მიმოწვლილვითი გამოკვლევა აჩვენებს, რომ ერთსა და იმავეზე ლაპარაკობს სხვადასხვაგვარად" (Блаж. Авгучтин. О граде Божием. Кн. 20, гл. 7).

აპოკალიფსისის კომენტატორთა აზრით მისი მეორე, ესქატოლოგიური ნაწილი შეიძლება დავყოთ ხუთ განყოფილებად (დაჯგუფებად). თითოეული განყოფილება წარმოადგენს მოვლენათა დამოუკიდებელ თანამიმდევრობას, რომელიც ემსახურება საღმრთო განგებულების გაცხადებას. ეს თანამიმდევრობა, რომელიც იწყება ქრისტეანული ისტორიის ამა თუ იმ პუნქტში, მიდის თავის ბოლო წერტილამდე, სამყაროს აღსასრულის უკანასკნელ მოვლენებამდე. მოდი, მივუთითოთ ეს ხუთი თანამიმდევრობა.

თანამიმდევრობა პირველი: ზეცაში საყდრისა და მასზე მჯდომარის ხილვა, რომელსაც ხელში შვიდი ბეჭდით დაბეჭდილი წიგნი უპყრია; კრავის გამოცხადება, რომელმაც ახსნა წიგნს ბეჭდები (გამოცხ. თთ. 4 – 5). თითოეული ბეჭდის ახსნას მოჰყვება ცხენების გამოჩენა: პირველი ბეჭდის ახსნის შემდეგ ჩნდება თეთრი ცხენი; მეორის შემდეგ -წითელი, მესამის შემდეგ - შავი, მეოთხის შემდეგ კი - ჩალისფერი (ფერმკრთალი) (6:1-8).. როდესაც ახსნა მეხუთე ბეჭედი - გამოჩნდა "მათი სულები, ვინც მოკლულ იქნენ ღვთის სიტყვისა და მოწმობისთვის, რომელიც ჰქონდათ" (6:9-12); ხოლო მეექვსე ბეჭდის მოხსნის შემდეგ - დაიწყო მსოფლიო გადატრიალება, რომლისგანაც შეძრწუნდნენ დედამიწის მკვიდრნი (6:13-17).

თანამიმდევრობა მეორე: დედამიწის ოთხივ კიდეში მდგომი ოთხი ანგელოზის ხილვა და ანგელოზი, რომელიც ზეციდან ჩამოდის ღმრთის ბეჭდით ხელში, რათა აღბეჭდოს ღმრთის 144 ათასი მონა (თ. 7). მეშვიდე ბეჭდის ახსნა და საყვირთა დაცემა, რომელთაც დიდი სასჯელები მოჰყვა (თთ. 8 – 9). ანგელოზი გახსნილი წიგნით ხელში. ტაძრის გაზომვა. ორი მოწმის გამოჩენა; მიწისძვრა და მათი ამაღლება ზეცად. მეშვიდე საყვირის დაცემა: გრგვინვა ცაში და დიდება უფლისა ჩვენისა იესუ ქრისტესი. ტაძარი ცაში და კიდობანი, რომლის გამოჩენას ახლდა ელვა და ქუხილი, გრგვინვა, მიწისძვრა და სასტიკი სეტყვა (თთ. 10 – 11).

თანამიმდევრობა მესამე: დიდი ნიშანი: დედაკაცი შემოსილი მზით, წითელი ურჩხული, მიქაელ მთავარანგელოზის ბრძოლა ურჩხულთან და ამ უკანასკნელის დედამიწაზე ჩამომხობა (თ. 13). ქალწულთ ხილვა, რომლებიც იდგნენ წმიდა მთა სიონზე; ანგელოზი, რომელიც დაფრინავდა ცაში მარადიული სახარებით; სხვა ანგელოზი, რომელიც იუწყება ბაბილონის დაცემას და მხეცის თაყვანისმცემელთ ემუქრება. ნათელ ღრუბელზე კაცის ძის მსგავსის ხილვა, რომელსაც ხელში ეპყრა ნამგალი დედამიწის მოსამკელად; ანგელოზი ნამგლით, რომელსაც ჰქონდა ხელმწიფება ყურძნის მტევანთა მოსაჭრელად, და მათ ჩასაყრელად ღმრთის რისხვის ვეება საწნახელში (თ. 14).

თანამიმდევრობა მეოთხე: შვიდი ანგელოზის ხილვა შვიდი თასით ხელში, რომელშიც შვიდი უკანასკნელი წყლულებაა და მხეცზე გამარჯვებულთა ხილვა (თ. 15). ექვსი თასის გადმოღვრა ერთი მეორის მიყოლებით და მათი გადმოღვრის შედეგად გამოწვეული ექვსი წყლულება. მიწისძვრა მეშვიდე თასის გადმოღვრის შემდეგ (თ. 17). ბაბილონის დაღუპვა და გოდება (თ. 18). სიხარული ცაში. ხილვა გახსნილი ცისა, თეთრი ცხენისა და მასზე მჯდომარე ღმრთის ერთგული და ჭეშმარიტი სიტყვისა, რომელიც თავისი მხედრიონით მხეცისა და ცრუწინასწარმეტყველის გასასამართლებლად მოემართება.

თანამიმდევრობა მეხუთე: ანგელოზი ჯაჭვითა და კლიტით ხელში, რათა ჩაამწყვდიოს ურჩხული უფსკრულში ათასი წლით. ქრისტესთვის მოკლულთა აღდგომა მკვდრეთით და მათი ათასწლოვანი მეუფება ქრისტესთან ერთად. სატანის გათავისუფლება, გოგისა და მაგოგის ხალხების გამოჩენა, მათი დამარცხება და სატანის ჩაგდება გეჰენაში. სპეტაკი საყდრის ხილვა, მკვდართა გასამართლება და სიკვდილისა და ჯოჯოხეთის ჩაგდება გეჰენაში (თ. 20). ახალი ცისა და ახალი მიწის, ასევე ახალი იერუსალემისა და მის ბინადართა ხილვა (თთ. 21 – 22:1-5).

ამ ხილვას უშუალოდ ერთვის აპოკალიფსისის დასკვნა, რომელიც იესუ ქრისტეს ავტორიტეტზე მითითების გარდა, რომელიც გამოცხადების ჭეშმარიტი ავტორია, შეიცავს მოწოდებას მთელი გულით მივიღოთ მასში ნაუწყები და მოთმინებით ველოდოთ უფლის მეორედ მოსვლას, რომელიც მალე იქნება (თ. 22:6-22).

ხუთი თანამიმდევრობის ამ მოკლე აღწერიდან შეიძლება დავინახოთ ის საერთო აზრი, რომ საღმრთო განგების გამორკვევა მიმართულია ზოგადიდან კერძოსკენ, რასაც თანდათანობით ახალი და ახლი დეტალები ემატება. ხოლო, რადგან ეს ცხოვრება საყოველთაო სამსჯავროთი უნდა დამთავრდეს, როდესაც ყველას მიეგება "საქმეთაებრ მათთა" და რომელთაც წინ უძღვის ღმრთის მოწოდება სინანულისკენ, ამ თანამიმდევრობებშიც გამოყენებულია ღმრთის რისხვათა და სასჯელთა ეტაპობრივი გაძლიერება უკეთურებზე.

პირველ თანამიმდევრობაში გამოსახულია მსოფლიოში ქრისტეანული ქადაგების მხოლოდ საზოგადო შედეგები: უბედურებები დედამიწაზე და ჯილდოები ცაში (პირველი ხუთი ბეჭედი). ეს თანამიმდევრობა მთავრდება მხოლოდ მითითებით მომავალი სამსჯავროსი, რომელსაც წინ უსწრებს მსოფლიო გადატრიალება.

მეორე თანამიმდევრობა იწყება ღმრთის რჩეულთა და ცოდვილთა განყოფით და შეიცავს უშუალოდ ამ ცოდვილებზე ღმრთის რისხვის მოვლენათა გახსნას, რომლებიც თვითონ სჯიან საკუთარ თავს. ეს სასჯელები გამოიწვევენ მართალთა და ცოდვილთა უკიდურეს გაუცხოებასა და დაშორიშორებას. ცოდვილები რჩეულთა ორ წარმომადგენელს გამოუცხადებენ საშინელ დევნას. მაგრამ ბოროტების ეს უკიდურესი განვითარება ამავდროულად გახდება მისი დაცემის წინაპირობას: ქუხილი და მიწისძვრანი იუწყებიან სამსჯავროს მოახლოვებას.

მესამე თანამიმდევრობის მოვლენები წარმოადგენენ ერთგვარ განმარტებას მათი წინამორბედი თანამიმდევრობებისა: მართალთა მიწიერი ტანჯვა-წამება, ცოდვილთა ბოროტმოქმედება და მათი მტრობა პირველთა წინააღმდეგ არის შედეგი იმ ბრძოლისა, რომელიც წარმოებდა დედამიწაზე სიკეთესა და ბოროტებას შორის, - კეთილ და ბოროტ ანგელოზთა შორის. ეშმაკი სამყაროში თავის წარმომადგენელს, ანტიქრისტეს (მხეცს) გამოაგზავნის. მაგრამ ბრძოლა სიკეთის გამარჯვებით დაგვირგვინდება; ანგელოზი უკვე იუწყება ამ გამარჯვებას და გამოჩნდება ქრისტე ნამგლით ხელში, რაიც მაცხოვრის იგავის მიხედვით სამყაროს აღსასრულს აღნიშნავს.

იმის შემდეგ, რაც მესამე თანმიმდევრობაში მითითებულ იქნა დედამიწაზე ბოროტების არსებობის უმთავრესი მიზეზი, მეოთხე თანამიმდევრობის მოვლენები ერთის მხრივ გვიხატავს სამართლიანი სასჯელების სურათს, რომელსაც ცოდვილი სამყარო დაექვემდებარება, მეორეს მხრივ კი ბოროტების აღზევება, რომელიც იქნება პირმშო სატანისა. საღმრთო განგებას როდი სძინავს: ცოდვილი სამყაროს სასჯელები მიაღწევს თავის დასასრულს და იმის შემდეგ, რაც ყველასთვის ცხადი გახდება, რომ კაცობრიობა რჩება სინანულის გარეშე, უფალი გამოცხადდება თავისი მხედრიონით და გაასამართლებს მთელს სამყაროს, რომლის დასჯას მისი უმთავრესი მაცდურებით - მხეცითა და ცრუწინასწარმეტყველით ანუ ანტიქრისტეთი და მისი თანაშემწით დაიწყებს.

მეხუთე თანამიმდევრობის მოვლენები თუმც კი წარმოადგენენ წინამსწრობი მოვლენების გაგრძელებას, სინამდვილეში ის არის პასუხი შესაძლო გაუგებრობებზე ადრე ხსენებულ თანამიმდევრობებთან დაკავშირებით. ქრისტესა და მოციქულთა სწავლებით, ეშმაკი უკვე დამარცხებულია. მაშ, რატომ მძლავრობს ის ასე სამყაროში? ამ კითხვაზე აპოკალიფსისი პასუხობს, რომ ეშმაკი ნამდვილად დამარცხებულია და ის შეკრულია უფლის გამომსყიდველი მსხვერპლით; მაგრამ ეს საკვრელები მოქმედებენ მხოლოდ იმ ადამიანებთან მიმართებაში, ვინც ქრისტეს ჭეშმარიტი მონაა, რომლებიც თანაჯვარსეცმებიან მას და მასთან ერთადვე აღსდგებიან სუფევად. ეშმაკი თავისუფალია მხოლოდ წინააღმდეგობის ძეთა მიმართ. თავის ადრინდელ სრულ თავისუფლებას ის მიიღებს მხოლოდ სამყაროს აღსასრულის წინ და ისიც მხოლოდ მცირე დროით (ანტიქრისტეს დროს). მაშინ ის მიიღებს ისეთ ძალაუფლებას, რომ შეძლებს შეებრძოლოს წმინდანებსაც კი. ეშმაკის ეს დროებითი თავისუფლება ამავე დროს იქნება მისი უკანასკნელი აღზევება, რომელსაც მოჰყვება მისი საბოლოო დაცემა და მისი საბოლოო დასჯა თავის მიმდევრებთან ერთად.

ის აღზევდება, მაგრამ არა იმისთვის, რათა სამუდამოდ დარჩეს იქ, არამედ იმისთვის, რათა ყველასთვის აშკარა გახდეს მისი დამხობა, მისი შთავარდნა უფსკრულში, გეჰენაში. სწორედ მაშინ, როდესაც ეშმაკის ეს დამხობა ყველას თვალწინ აღსრულდება, დაისადგურებს სამარადისო მშვიდობა და მართალთა ჭეშმარიტი ნეტარება და დაიწყება ცოდვილთა სამარადისო ტანჯვა.