სწავლანი > ღვთისმეტყველება
დოგმატური ღვთისმეტყველება
ავტორები: არქიმანდრიტი ალიმპი (კასტალსკი-ბოროზდინი), არქიმანდრიტი ისაია (ბელოვი).
ნაწილი პირველი
ღვთისმეტყველების შესავალი
VII. დოგმატური მეცნიერების ისტორიის მოკლე მომოხილვა
მართლმადიდებლური დოგმატიკის ისტორია შეიძლება დავყოთ სამ ეპოქად.
1. ეპოქა მსოფლიო საეკლესიო კრებებამდე.
2. მსოფლიო საეკლესიო კრებათა ეპოქა.
3. მსოფლიო საეკლესიო კრებათა შემდგომი ეპოქა.
1. ეპოქა მსოფლიო საეკლესიო კრებებამდე
უფალი იესუ ქრისტე და მოციქულები სახარებას ქადაგებდნენ არა ფილოსოფიურ ცნებებში, არა მოხდენილი სიტყვებით, არამედ თავისი ხალხის საზოგადოდ მისაწვდომ და სიმბოლურ ენაზე. მაგრამ "სიშლეგე ღვთისა კაცთა სიბრძნეზე უფრო ბრძნულია" (1 კორ. 1:25). წერილის უბრალო სიტყვებში დაფარულია საღმრთო სიბრძნის სიღრმე. რადგან იმისთვის, რათა იუდეველები და წარმართები რწმენისკენ მოქცეულიყვნენ საჭირო იყო არა იმდენად სიტყვებში დამაჯერებლობა, რამდენადაც სულისა და ძალის გამოვლენა სასწაულებში, რომელსაც ქრისტეს სახელით აღასრულებდნენ (1 კორ. 2:4-5), ქრისტიანთა შორის მოციქულები გამოცხადების ურღმეს ჭეშმარიტებებს ქადაგებდნენ, რომელსაც წერილში ვპოულობთ. "სიბრძნეს კი ჩვენ ვქადაგებთ სულიერად მოწიფულთა შორის, მაგრამ არა ამქვეყნიურსა თუ ამა ქვეყნის წარმავალ მთავართა სიბრძნეს, არამედ სიბრძნეს ღვთისას, საიდუმლოსა და დაფარულს, საუკუნეთა უწინარეს, ჩვენდა სადიდებლად რომ განაწესა ღმერთმა" (1 კორინთ. 2:6-7).
ადრინდელი ეკლესია - ეს იყო მორწმუნე ქარიზმატთა თემი, რომლებიც დაჯილდოებულნი იყვნენ მადლის "განსაკუთრებული" ნიჭებით და გამოცხადებისეულ ჭეშმარიტებათა შესაბამისი სიღრმის ცოდნით. მაგრამ, რადგან ისინი უბრალო და განუსწავლელი ადამიანები იყვნენ (იხ. 1 კორ. 1:26-30), პირველდაწყებითი ეკლესიის ქრისტიანებს არ ჰქონდათ შინაგანი საჭიროება განსაზღვრულ საღვთისმეტყველო ცნებებსა ან რაიმე მეცნიერულ სისტემებში გამოეხატათ თავიანთი სარწმუნოება. პროფ. ვ. ვ. ბოლოტოვი წერს: "მოციქულებსა და მათთან დაახლოებულ პირებს არ ჰქონდათ იმის საჭიროება, რომ ეღვთისმეტყველათ, მიუხედავად ამისა, მათ ნაწერებში აღწერილია ცალკეული მოვლენები, რაც საშუალებას გვაძლევს გავერკვეთ, თუ როგორ აღესრულებოდა, მაგალითად, ნათლობის საიდუმლო კათაკმევლობის პერიოდის გაჭიანურების გარეშე... ხოლო ქრისტეს მოძღვრებას ნათლობის შემდეგ ასწავლიდნენ" (Проф. В. В. Болотов. Цит. соч. СПб., 1910. Т. 2. С. 302 // ქართ. თარგმ.: ვ. ვ. ბოლოტოვი. ლექციები უძველესი ეკლესიის ისტორიიდან. ტომი II. თბილისი 2023. გვ. 357).
წმიდა მახარობელი ლუკა გვაუწყებს, რომ მორწმუნეთა უმრავლესობას ჰქონდა ერთი გული და ერთი სული (საქმე 4:32). მაგრამ ქრისტიანული ეპოქის ეს "ოქროს საუკუნე" უშფოთველი არ ყოფილა. ჯერ კიდევ მოციქულთა სიცოცხლეშივე საეკლესიო გარემოში ჩნდებიან იუდაური და წარმართული ხასიათის მწვალებლობები. მაგალითად, მოციქული იოანე ლაპარაკობს ნიკოლაიტთა და სხვა მრავალრიცხოვან "ანტიქრისტეთა" მწვალებლობებზე (გამოცხ. 2:14; 1 ინ. 2:15), ხოლო მოციქული პავლე არაერთხელ აფრთხილებს ქრისტიანებას განეშორონ მათ, ვინც "იუდაურ იგავ-არაკებს" ავრცელებს (1 ტიმ. 1:4; ტიტ. 1:14; შეად. 2 პეტ. 2). თავის მხრივ, ლუკა მახარობელი გვამცნობს, რომ მრავალმა დაიწყო მაცხოვრის ცხოვრებისა და სწავლებების აღწერა, რომელთაც აშკარად გააჩნდათ აპოკრიფული ხასიათი (ლკ. 1:1-4) (1). განსხვავებული აზრების წარმოშობამ აიძულა ეკლესია უფრო ღრმად ჩაწვდომოდა თავისი რწმენის საფუძვლებს, რათა ჯეროვანი პასუხი მიეცა ყველასთვის თავისი სასოების შესახებ (1 პეტ. 3:15).
________________
1. აპოკრიფებს მკითხველთა ფართო წრე ჰყავდა, რაზეც ძველი ძეგლებიც მოწმობენ. იხ.: Раннехристианские отцы Церкви. Брюссель, 1978. С. 8.
________________
ქრისტიანობის პირველი მტრები იუდეველები და გნოსტიკოსები იყვნენ. პირველი ცდილობდნენ ქრისტიანთათვის თავს მოეხვიათ ის აზრი, რომ ქრისტიანობას არსებითად არაფერი ახალი არ მოუტანია სამყაროში იუდაურთან შედარებით; მეორენი კი უარყოფდნენ ქრისტეს განკაცების რეალურობას. იმ დროს მწვალებლობებთან ეკლესიის ბრძოლის ერთადერთი მეთოდი იყო მათი მხილება ახალაღთქმისეული წერილისა და საეკლესიო ტრადიციების საფუძველზე. მოციქულებრივ კაცთა თხზულებები ფორმითა და შინაარსით ჯერაც ძალიან ახლოსაა ახალი აღთქმის წიგნებთან, განსაკუთრებით მოციქულთა ეპისტოლეებთან. მაგრამ მოციქულებრივ კაცთა ეპისტოლეებიდან განსაკუთრებულად მნიშვნელოვანი მოღვაწის, წმიდა ეგნატე ანტიოქიელის თხზულებებში უკვე მუშავდება ქრისტოლოგიური და ეკლესიოლოგიური თემები.
ღვთისმეტყველების, როგორც მეცნიერების განვითარება იწყება დაახლოებით II ს-ის მეორე ნახევრიდან, როდესაც რომის ხელისუფლების მხრიდან ეკლესიის დევნის დროს ქრისტიანი აპოლოგეტები ადგენდნენ ტრაქტატებს, სადაც უარყოფდნენ წარმართობას და მის მტრულ და ანტიქრისტიანულ ფილოსოფიას. ფილოსოფოსებთან პოლემიკის წარმოება საჭირო იყო ფილოსოფოსთან ენაზე. აუცილებელი გახლდათ თავიანთი დროის "სამეცნიერო" ენაზე ყოფილიყო გადმოცემული ქრისტიანული სწავლება და ეჩვენებინათ მისი უპირატესობა წარმართული ფილოსოფიის წინაშე.
ქრისტიანული რწმენის გააზრების მოთხოვნა აღმოცენდა ეკლესიის შიგნითაც, რომელიც თანდათანობით ივსებოდა საზოგადოების განათლებული წრეებიდან. ასეთი ტიპის ადამიანები, აღზრდილნი იყვნენ რა კლასიკურ ფილოსოფიაზე, ვერ კმაყოფილდებოდნენ მხოლოდ რელიგიური გრძნობით და მარტივი რწმენით, არამედ სურდათ თავიანთი გონებაც დაერწყულებინათ ქრისტიანული ჭეშმარიტებით. ქრისტიანობაში მათ სურდათ ეხილათ სწავლა-მოძღვრების მწყობრი სამეცნიერო სისტემა უკვე არსებული ფილოსოფიური სისტემის მსგავსად.
მრავალი წმიდა მამა და ეკლესიის მოძღვარი, რომელთაც მიღებული ჰქონდათ კლასიკური განათლება, პატივისცემით ეპყრობოდნენ მეცნიერებას და ფილოსოფიას, და მათ სასარგებლო საშუალებად მიიჩნევდნენ საღმრთო სიბრძნის გულისხმისსაყოფად. მაგალითად, კლიმენტ ალექსანდრიელი მიიჩნევდა, რომ ფილოსოფია უნდა გამხდარიყო რწმენის "მოახლე": "ფილოსოფია ბერძნებს სჭირდებოდათ სამართლიანობისთვის, უფლის მოსვლამდე, და ახლაც კი ის სასარგებლოა ჭეშმარიტი რელიგიის განვითარებისთვის, როგორც მოსამზადებელი დისციპლინა ამთთვის, ვინც რწმენასთან თვალსაჩინო დემონსტრაციის მეშვეობით მოდის... ის იყო ელინიზმის "აღმზრდელი" (შეად. გალატ. 3:24) და მიმყვანი ქრისტესთან - ანუ იგივე, რაც რჯული იყო ებრაელთათვის" (Климент Александрийский. Строматы, 1, 5. Цит. по: прот. И. Мейендорф. Введение в святоотеческое богословие. Нью-Йорк, 1988. С. 83). ასეთივე შეხედულებებს იზიარებდა წმიდა მოწამე იუსტინე ფილოსოფოსი, რომელიც მიიჩნევდა, რომ გონება და გამოცხადება არ ეწინააღმდეგებიან ერთურთს: "ჩვენ ზოგიერთ რამეს თქვენ მიერ პატივდებული მგოსნებისა და ფილოსოფოსების მსგავსად ვასწავლით, ზოგიერთს კი - უფრო აღმატებულად და ღვთისთვის შესაფერისად" (Св. Иустин Философ. Апология, 1, гл. 20. Цит. по: еп. Сильвестр. Указ. соч. С. 80 // ქართ. თარგმ.: წმიდა იიუსტინე ფილოსოფოსისა და მარტვილის პირველი და მეორე აპოლოგია. 1-ლი აპოლოგია, თ. 20. § 3. თბილისი 2022, გვ. 38-39).
წმ. იუსტინემ ქრისტიან მოაზროვნეთაგან პირველმა გამოიყენა ფილოსოფია, როგორც სამეცნიერო მეთოდი და აპოლოგიის ენა ქრისტიანული ჭეშმარიტებების დასაცავად. ამ დროის საეკლესიო მწერლები ამბობდნენ, რომ კლასიკურ ფილოსოფიაში მრავალ ცდომილებასთან ერთად გამოკრთებოდნენ ხოლმე ჭეშმარიტების გამონათებები, ამიტომაც ფილსოფია მხოლოდ დამხმარე საშუალება უნდა გამხდარიყო საღმრთო ჭეშმარიტების შემეცნების საქმეში. მაგალითად, ორიგენე თავის მოწაფე გრიგოლს (ნეოკესარიის მომავალ ეპისკოპოსს) ურჩევს საერო მეცნიერებებისა და ფილოსოფიის გაცნობასთან ერთად მოუკლებლად, ღრმა რწმენითა და ყურადღებით შეისწავლოს წმიდა წერილი. მაშინ გაიხსნება მის წინაშე უღრმესი და მრავალთათვის დაფარული მისი აზრი (Еп. Сильвестр. Цит. соч. Т. 1. С. 99).
II ს-ის მიწურულს ალექსანდრიასა და კართაგენში, ხოლო III ს-ში ანტიოქიაში და ედესში ჩნდება ქრისტიანული კატექეტური სკოლები, რომლებიც მალევე საღვთისმეტყველო ცენტრებად გარდაიქმნებიან. ამ სკოლებში ქრისტიანულ სწავლა-მოძღვრებასთან ერთად, როგორც შესავალი კურსი, ისწავლებოდა წარმართული ფილოსოფიის საუკეთესო ნიმუშები. ფილოსოფიური ცოდნა და მეთოდები გამოიყენებოდა ქრისტიანული ჭეშმარიტებების შესამეცნებლად, რაც მთლიანობაში ხელს უწყობდა დოგმატური მეცნიერების განვითარებას. მაგრამ ადგილი ჰქონდა უკიდურესობებსაც. ღვთისმეტყველთა მისწრაფება გონებისთვის სრული სიცხადით გადმოეცათ საიდუმლო და მიუწვდომელი გამოცხადებანი, არც თუ იშვიათად იწვევდა რწმენის საიდუმლოს დაკნინებას და წერილის თვითნებურ განმარტებებს საღვთისმეტყველო ტრაქტატებში. ზოგიერთი ქრისტიანი მოაზროვნე (კლიმენტ ალექსანდრიელი, ორიგენე, ნაწილობრივ ნეტ. ავგუსტინე) წარმართული ფილოსოფიის ძლიერი გავლენის ქვეშ იყვნენ, რაც მათ მიერ ცალკეული ქრისტიანული სწავლა-მოძღვრებითი ჭეშმარიტების დამახინჯების მიზეზი ხდებოდა.
ამრიგად, 1-ლი პერიოდი - ეს არის ღვთისმეტყველების, როგორც მეცნიერების ჩამოყალიბება, როდესაც ქრისტიანები იყენებდნენ ფილოსოფიურ ტერმინოლოგიას და სამეცნიერო მეთოდს თავიანთი სწავლა-მოძღვრების დასაცავად. ამ პერიოდში ქრისტიანმა აპოლოგეტებმა შიმუშავეს მთელი რიგი საღვთისმეტყველო თემები. მაგალითად, წმ. იუსტინე ფილოსოფოსმა და კლიმენტ ალექსანდრიელმა - ღმრთისშემეცნებაში გონების მნიშვნელობის შესახებ; წმ. ირინეოს ლიოჰნელმა და ტერტულიანემ - წმიდა გადმოცემისა და წმიდა სამების შესახებ; წმ. კვიპრიანე კართაგენელმა - ეკლესიის ერთობის შესახებ; ორიგენემ კი მთელი საღვთისმეტყველო სისტემა შემოგვთავაზა.
ამ პერიოდის დოგმატურ თხზულებათაგან გამოვყოფთ მხოლოდ ორს.
1. კლიმენტი ალექსანდრიელის "სტრომატები". აქ ავტორი ცდილობს ქრისტიანული ჭეშმარიტება წარმოადგინოს მისთვის ცნობილი ყველა ფილოსოფიური სწავლებების საფუძვლად და ფილოსოფიური ცოდნის "ქსოვილით" (ბერძნ. - ta stromata ქსოვილი, ხალიჩები) გახსნას თვით ქრისტიანული ჭეშმარიტების სიმდიდრე. საბოლოო ჯამში ის აღწევს დასახულ მიზანს, მაგრამ ზოგჯერ ფილოსოფიური ელემენტი მის თხზულებაში ჭარბობს რწმენის საზიანოდ (Еп. Сильвестр. Указ. соч. С. 93).
აქ ჩვენ ჯერ კიდევ ვერ ვიპოვით დოგმატების სისტემატურ გადმოცემას. თხზულებაში ერთმანეთს ენაცვლებიან დოგმატური, ზნეობრივი, ფილოსოფიური და ისტორიული ჭეშმარიტებები. თხზულების ღირსება იმაშია, რომ ეს არის დოგმატეთა შეკრების საკმაოდ სრული და, რაც ყველაზე მნიშვნელოვანია, მათი სამეცნიერო კვლევისა და განმარტების მცდელობა.
2. ორიგენეს ტრაქტატი "საწყისთა შესახებ" დოგმატების სისტემატური გადმოცემის პირველი და ყველაზე თვალსაჩინო მცდელობაა (აქ არის სწავლებანი წმ. სამებაზე, შესაქმეზე, განკაცებაზე, მადლზე, სამსჯავროსა და მისაგებელზე), რომელიც მრავალ საკითხში პასუხობს სამეცნიერო მოთხოვნებს. მაგრამ, ნეოპლატონიზმის გავლენის გამო, ორიგენე მრავალ დოგმატურ საკითხში აშკარა წინააღმდეგობაში შედის გამოცხადებასთან, რამაც უფრო გვიანდელ დროში დასაბამი მისცა მრავალ მწვალებლურ მიმართულებას. ორიგენე და მისი თხზულებები დაგმეს მთელმა რიგმა კრებებმა, საბოლოოდ კი - 553 წლის მეხუთე მსოფლიო კრებამ. მიუხედავად ამისა, მისი სისტემის გავლენა მთელი შემდგომდროინდელი ღვთისმეტყველებისთვის საკმაოდ მნიშვნელოვანი იყო.
2. მსოფლიო კრებათა ეპოქა
ეს არის აღმოსავლეთის ეკლესიის ყველაზე გაცხოველებული დოგმატური საქმიანობის პერიოდი. დოგმატური დავები ძირითადად ქრისტეს პიროვნების გარშემო წარმოებდა. ვინ არის ის, განკაცებული ღმერთი თუ მხოლოდ სულიერი ადამიანი, და როგორ არის მასში შეერთებული ორი ბუნება - ღვთაებრივი და კაცობრივი.
მსოფლიო კრებებზე ჩამოყალიბებულ იქნა დოგმატური განსაზღვრება ღმერთში ერთი არსისა და პირთა სამებობის შესახებ, და ასევე ქრისტე მაცხოვრის, როგორც ჭეშმარიტი ღმრთისა და ერთდროულად ჭეშმარიტი ადამიანის შესახებ. VIII ს-ის ნახევარსა და IX ს-ის ნახევრამდე პერიოდში არანაკლები სიმძაფრით დადგა საკითხი ხატების თაყვანისცემის შესახებ, რომელმაც დადებითი გადაწყვეტა მეშვიდე მსოფლიო კრებაზე მიიღო.
დოგმატური ბრძოლის პროცესში იხვეწებოდა ერთიანი საღვთისმეტყველო ტერმინოლოგია, რომელიც შესაძლებლობას აძლევდა სხვადასხვა საღვთისმეტყველო სკოლის წარმომადგენლებს ესაუბრათ ერთ ენაზე. ამაში უდიდესი დამსახურება მიუძღვით კაპადოკიელმამებს: წმიდა ბასილი დიდს, წმიდა გრიგოლ ღვთისმეტყველს და წმიდა გრიგოლ ნოსელს, მოგვიანებით კი - ლეონტი ბიზანტიელს და წმიდა მაქსიმე აღმსარებელს.
ამ პერიოდის მნიშვნელოვანი საღვთისმეტყველო ტრაქტატებია:
წმ. გრიგოლ ნაზიანზელის "ხუთი სიტყვა ღვთისმეტყველების შესახებ", სადაც გადმოცემულია სწავლება წმიდა სამებაზე.
წმიდა ბასილი დიდის "ექვსთა დღეთათვის" და წმ. გრიგოლ ნოსელის "შესაქმისათვის კაცისა", სადაც მოცემულია სწავლება ღმრთის მიერ სამყაროს შექმნისა და ადამიანის ბუნების შესახებ.
წმ. გრიგოლ ნოსელის "მოსე სჯულმლდებელის ცხოვრება" და "ქებათა ქების" განმარტებანი, ასევე "არეოპაგიტიკები" და მათზე წმ. მაქსიმე აღმსარებლის კომენტარები, რომლებიც განგვიმარტავენ თემას ღმრთიშემეცნების შესახებ.
წმ. ათანასე დიდის "ღმერთ სიტყვის განკაცების შესახებ" და წმ. გრიგოლ ნაზიანზელის სამი ეპისტოლე აპოლინარის წინააღმდეგ, რომლებიც ეხება ქრისტეს ორ ბუნებას და ადამიანის ცხონებას, რომელიც გაიგება, როგორც მისი განღმრთობა.
წმ. მაქსიმე აღმსარებლის "დისპუტი პიროსთან", "ქრისტეს, ჩვენი უფლის, ორი ნების შესახებ" და მთელი რიგი წერილები - სადაც განმარტებულია თემა ღმერთკაც იესუ ქრისტეში ორი ნებისა და ორი მოქმედების შესახებ.
წმ. იოანე დამასკელის "სამი სიტყვა ხატების უარმყოფელთა წინააღმდეგ" და ღირ. თევდორე სტოდიელის "უარყოფათა" სამი წიგნი, ასევე ხატთაყვანისცემის და მისი აპოლოგიის შესახებ.
ა) სისტემატური შრომები
ამ ეპოქის ზოგიერთმა წმიდა მამამ დაგვიტოვა სისტემატური საღვთისმეტყველო თხზულება, რომელთაც დოგმატიკის, როგორც სამეცნიერო დისციპლინის განვითარებისთვის დიდი მნიშვნელობა ჰქონდათ. მათ უნდა განვაკუთვნოთ:
1. წმ. კირილე იერუსალიმელის კატეხიზმური სწავლებანი. მათში, არა სამეცნიერო ან სისტემატურ, არამედ უფრო ქადაგებით სტილში, გადმოცემულია დოგმატები, რომლებსაც შეიცავენ იერუსალიმის ეკლესიის სარწმუნოების სიმბოლოს თითოეული წევრები. ასევე სწავლებანი წმიდა ნათლისღების, მირონცხების და ევქარისტიის საიდუმლოებებზე.
2. წმ. გრიგოლ ნოსელის "დიდი კატექეტური სიტყვა", რომელიც შეიცავს დოგმატების ღრმა გადმოცემას. აქ არის სწავლებანი: წმიდა სამებაზე, განკაცებაზე, ნათლისღებაზე, ევქარისტიაზე და ადამიანის მოწოდებაზე.
3. ნეტ. თეოდორიტეს "საღვთო დოგმატების შემოკლება" - ქრისტიანული დოგმატიკის მოკლე მიმოხილვა, რომელიც უპირატესად ბიბლიური ტექსტებითაა შემაგრებული. კვირელი ეპისკოპოსი თავის თხზულებაში მრავალ დოგმატურ საკითხს არ ეხება.
4. წმ. იოანე დამასკელის "მართლმადიდებლური სარწმუნოების ზუსტი გადმოცემა". ეს ნაშრომი განსაზღვრული მწვერვალია სისტემატური სწავლა-მოძღვრების გადმოცემის სფეროში. წმ. იოანე ისწრაფოდა გადმოეცა ადრე მცხოვრებ მამათა (8) სწავლება და ეს მან შემოქმედებითად გააკეთა. მაგრამ მთელი მასალა ძალიან არათანაბრად არის შეკრებილი, ძირითადი ყურადღება ეთმობა სწავლებას ქრისტეს შესახებ, განიხილება მხოლოდ ორი საიდუმლო - ნათლობა და ევქარისტია, თითქმის არაფერია ნათქვამი ეკლესიაზე, არ არსებობს თხრობის მკაცრი თანმიმდევრობა. წმიდა იოანეს სისტემამ უდიდესი გავლენა მოახდინა მთელ ქრისტიანულ სამყაროზე.
_____________________
8. მაგალითად, წმიდა სამების შესახებ სწავლებაში ის ეყრდნობოდა წმ. ათანასე დიდისა და კაპადოკიელი მამების სწავლებას, ხოლო ქრისტოლოგიაში, - უპირატესად, - მაქსიმე აღმსარებელს.
_____________________
3. მსოფლიო კრებათა შემდგომი ეპოქა
მსოფლიო კრებათა შემდგომ დოგმატური მოღვაწეობა ბიზანტიაში არ ჩამქრალა (იხ. სტატია: П.А. Черемухин. Учение о Домостроительстве спасения в византийском богословии // БТ. М., 1963. Сб. 3. С. 146). ამ პერიოდში მართლმადიდებლურ აზროვნებას ძირითადად შემდგომი პრობლემები აწუხებდა:
1. საკითხი ევქარისტიის შესახებ, რომელიც კონსტანტინოპოლის 1156-1157 წლების კრებებზე გადაწყდა. უმთავრესი მოღვაწე, რომელმაც გადაწყვეტილებები მოამზადა, იყო წმიდა ნიკოლოზ მეთონელი. კრებებმა დაადგინეს, რომ ევქარისტია - ეს არის უსისხლო, მაგრამ რეალური მსხვერპლი, რომელიც გოლგოთაზე შეიწირა. ევქარისტიაში ღმერთკაცი იესუ ქრისტე ერთდროულად წარმოადგენს მღვდელმთავარს, რომელმაც თავისი კაცობრივი ბუნება მსხვერპლად შეწირა მთელ წმიდა სამებას, და მსხვერპლს, რომელიც შეესაბამება ლოცვის სიტყვებს, რომელსაც მღვდელი კითხულობს ქერუბიმთა გალობის წინ: "შენ ხარ შეწირული და ... "«Ты бо еси Приносяй и Приносимый» (იქვე. გვ. 148).
2. საკითხი მადლის ბუნებაზე, რომელიც განწმენდს ყოველ ადამიანს. ეს საკითხი განხილულ იქნა XIV ს-ის შუაწლების კონსტანტინოპოლის კრებებზე. მათზე მართლმადიდებლობის უმთავრესი დამცველი იყო გრიგოლ პალამა, მოძღვარი, რომელიც ადამიანის განღმრთობაზე ასწავლიდა. წმ. გრიგოლის უმთავრესი შრომაა - "ტრიადები". წმ. გრიგოლის წინამორბედი, რომელიც ღმერთის ადამიანთა შეერთებას და ადამიანის უქმნელი საღმრთო ნათლით გაბრწყინებას უგალობდა, იყო წმ. სიმეონ ახალი ღვთისმეტყველი. მან დაწერა "ღვთაებრივი ჰიმნები" და "სიტყვები".
1054 წელს მოხდა დასავლეთის ეკლესიის გამოყოფა აღმოსავლეთის ეკლესიისგან, რის შედეგადაც გამძაფრდა ბიზანტიელი ღვთისმეტყველების პოლემიკა რომაელ-კათოლიკეებთან. ბერძენ მამათა პოლემიკური თხზულებებიდან უმნიშვნელოვანესია შემდეგი: წმ. პატრიარქ ფოტიოსის "მისტაგოგია", წმ. გრიგოლ პალამას - "ტრიადები" და წმ. მარკოზ ეფესელის თხზულებები. მთელი რიგი კრებების მიერ დაიგმო რომთან უნიონალური შეთანხმება. 1453 წელს, თურქების მიერ კონსტანტინოპოლის დაპყრობამ ბიზანტიის საბოლოო დაცემაზე მიანიშნა და ბერძნულ საღვთისმეტყველო სკოლათა მდგომარეობაზე დამღუპველად აისახა. განათლებისა და შემოქმედებითი აქტიურობის დონე ბერძენ ღვთისმეტყველებში მკვეთრად დაეცა.
1517 წელს დასავლური ქრისტიანობა კიდევ ორ მტრულ ბანაკად დაიყო: კათოლიკეებად და პროტესტანტებად. საღვთისმეტყველო განათლების დაცემამ აღმოსავლეთში ხელი შეუწყო აქ დასავლურ სქოლასტიკურ იდეათა დამკვიდრებას. მკვლევართა აზრით, "ეს იყო ღვთისმეტყველებაში წმიდა მამათა გადმოცემისგან ღრმა მოწყვეტის პერიოდი (თუმცა ეს არ ეხება ეკლესიის ლიტურგიკულ ცხოვრებას), რაც ამასთანავე, საღვთისმეტყველო მეცნიერებისა და ცოდნის დაკნინებით აღინიშნა (Архиеп. Василий. Цит. соч. С. 18).
ამ დროს აღმოსავლეთსა და რუსეთში ღვთისმეტყველები ადგენენ მრავალრიცხოვან სარწმუნოებრივ სიმბოლოებს, რომლებზეც ამა თუ იმ დონით უცხო სარწმუნოებრივი გავლენები აისახა (იხ. დამატება 1). მხოლოდ XIX ს-დან იწყება აღმოსავლეთის საღვთისმეტყველო აზროვნების თანდათანობითი გათავისუფლება დასავლური გავლენისგან და მამათა გადმოცემებთან დაბრუნება.
ბერძენ ავტორთა თანამედროვე დოგმატურ თხზულებათაგან ცნობილია შემდეგი:
იოანე კარამირისი. მართლმადიდებლური კათოლიკე ეკლესიის დოგმატური და სიმბოლური ძეგლები, I-II ტომი. ათენი, 1952-1953 წწ.
მართლმადიდებლური კათოლიკე ეკლესიის დოგმატური სწავლების სინოფსისი. ათენი, 1957წ.
პროფ. პ. ტრებელასი. მართლმადიდებლური კათოლიკე ეკლესიის დოგმატიკა, I-III ტომები. ათენი, 1959-1961 წწ.
პროფ. ანდრია თეოდორუ. დოგმატების ისტორია. ათენი, 1963 წ.
პროფ. კონსტანტინე სკუტერისი. ქრისტოლოგია კრებათა გადმოცემებში. ლევანი (Леван), 1987 წ.
დოქტორი არქიმანდრიტი იუსტინე პოპოვიჩი (სერბეთის მართლმადიდებლური ეკლესია), რომელმაც დაწერა დოგმატიკის სამი ტომი (Белград, 1978–1980 гг.). ეს თხზულება დიდად არის დამოკიდებული რუს ავტორთა ადრინდელ დოგმატურ თხზულებებზე. კერძოდ: მოსკოვის მიტროპოლიტ მაკარიზე და კანევის ეპისკოპოს სილიბისტროზე (სილვესტრზე).
VIII. ღმრთისშემეცნების შესახებ
1. ღმრთისშემეცნების ბუნებრივი და ზებუნებრივი გზები
ადამიანი შექმნილია ღმერთთან ურთიერთობისა და ღმრთისშემეცნებისთვის. მოციქული გვაუწყებს, რომ ღმერთმა
"ერთი სისხლისაგან შექმნა მან კაცთა მთელი მოდგმა, … რათა ეძიათ ღმერთი, იქნებ როგორმე შევიგრძნოთ ან მივაკვლიოთო, თუმცა შორს როდია თვითეული ჩვენგანისაგან. ვინაიდან მასში ვცოცხლობთ, ვიძვრით და ვარსებობთ…" (საქმე 17:26-28).
ბიბლიის კონტექსტში რაიმეს შემეცნება - გამოცდილებით შეცნობას ნიშნავს. ასე შეიცნობა ტანჯვანი (ეს. 53:3) და ცოდვა (სიბრძნე 3:13), ომი (მსაჯ. 3:1) და მშვიდობა (ეს. 59:8), სიკეთე და ბოროტება (დაბ. 2:9, 17). ამ აზრით შემეცნებას ყოველთვის ახლავს ერთგვარი ღრმა ცვილებები შემმეცნებლის პიროვნებაში. რაიმეს შეცნობა - ნიშნავს პირად ურთიერთობაში შეხვიდა მასთან, ამა თუ იმ ზომით ეზიარო სხვა პიროვნების ცხოვრებას.
ღმრთის შეცნობა - ადამიანისკენ მიმართული საღმრთო მოწოდებაა, მისდამი გამოხმაურება - ნიშნავს თანაეზიარო თვით ღმერთის ცხოვრებას: "საუკუნო სიცოცხლე კი ის არის, რომ გიცნობდნენ შენ, ერთადერთ ჭეშმარიტ ღმერთს, და იმას, ვინც შენ მოავლინე - იესუ ქრისტეს" (ინ. 17:3). ღმრთისშემეცნება არ არის რაიმე ერთჯერადი აქტი, არამედ უსასრულო პროცესია ადამიანის ზრდისა მადლსა და ჭეშმარიტებაში, რადგან "ყველაზე სრულყოფილთა სრულყოფილებაც კი ... არასრულყოფილია" (Св. Исаак Сирин. Цит. соч. Слово 71. С. 336).
არსებობს ღმრთისშემეცნების ორი სახეობა: ბუნებრივი და ზებუნებრივი. ღირ. თეოდორე მათ ასეთ განსაზღვრებას აძლევს: "მიწიერ შემეცნებათაგან ერთნი ბუნებრივი სახისანი არიან, სხვები კი ზებუნებრივისანი. რა არის ეს მეორე, ნათელი გახდება პირველისგან. ბუნებრივ ცოდნას ჩვენ ვუწოდებთ იმას, რასაც სული იღებს კვლევისა და ძიების შედეგად, ბუნებრივად სარგებლობს იმ მეთოდებითა და ძალებით, რომლითაც წვდება ქმნილებას და მის შემოქმედს, ცხადია, რამდენადაც მისაწვდომია ეს სულისთვის.
ხოლო ზებუნებრივი ცოდნა არის ის, რომელიც გონებაში შემოდის გზით, რომელიც ბუნებრივ მეთოდებსა და ძალებს აღემატება ან, რომელშიც შესამეცნებელი საგანი აღემატება ხორცთან კავშირში მყოფ გონებას, ამგვარი შემეცნება კი ახასიათებს მხოლოდ უსხეულო გონებას; თავად ასეთი შემეცნება მომდინარეობს მხოლოდ ღმრთისგან, როდესაც ის ჰპოვებს გონებას განწმენდილად ყოველგვარი ნივთიერი მიდრეკილებისგან და მოცულს საღმრთო სიყვარულით" (Прп. Феодор. Слово умозрительное. Гл. 9–10 // Добротолюбие. ТСЛ, 1992. Т. 3. С. 349).
ბუნებრივ შემეცნება შეიძლება ქრისტეს რწმენით გაუნათლებელსაც ჰქონდეს, ხოლო ზებუნებრივი - გამონაკლის შემთხვევებში, - მხოლოდ ღმრთის განგებულებით მოიცემა. ამასთან ბუნებრივი ძალები განათლებულ და გაუნათლებელ პირებში განსხვავებულია: "განათლებულში ისინი უმჯობეს და უმაღლეს მდგომარეობაში იმყოფებიან, ვიდრე გაუნათლებელში" (იქვე. თ. 13).
ა. ღმრთის შემეცნების ბუნებრივი გზა
ღმრთისადმი სწრაფვა ადამიანის ბუნებაშივეა ჩადებული. ჯერ კიდევ ტერტულიანი ამბობდა, რომ "სული ბუნებით ქრისტიანია". "შემეცნება იმის შესახებ, რომ ღმერთი არსებობს, მან თვითონვე ჩარგო ყოველის ბუნებაში, - წერს იოანე დამასკელი, - და "ქმნილებათა სიდიადისა და მშვენების კვალზე მათი შემოქმედიც შეიცნობა" (სიბრძნე 13:5).
მეტიც, ღმერთმა, ჯერ რჯულისა და წინასწარმეტყველების მეშვეობით, შემდეგ კი თავისი მხოლოდშობილი ძის, ჩვენი უფლისა და მაცხოვრის, იესუ ქრისტეს მიერ, გვაუწყა შემეცნება საკუთარ თავზე იმ ზომით, რა ზომითაც ძალგვიძს ამის დატევნა... მან, როგორც ყოვლისმცოდნემ და ყოველი ქმნილების კეთილმყოფელმა, გვაუწყა ის, რისი ცოდნაც ჩვენთვის აუცილებელია, ხოლო რისი ტვირთვა არ ძალგვიძს, მასზე დაიდუმა" (Св. Иоанн Дамаскин. Точное изложение... Кн. 1. С. 157).
წმიდა წერილი და წმიდა მამათა ტრადიცია ამტკიცებენ, რომ ლტოლვა ღმერთისკენ და მასთან ერთობისკენ (მაშსადამე, ღმრთისშემეცნებისკენ) კაცისთვის ისევე ბუნებრივია, როგორც ბუნებრივია ირმის ლტოლვა სუფთა წყაროსკენ (ფსალმ. 41:2), ვინაიდან მხოლოდ "მასში ვცოცხლობთ, ვიძვრით და ვარსებობთ" (საქმე 17:28).
"მრავალი და დიდი ნიჭებიდან, რომლებიც ღმრთისგან მიგვიღია და კიდევ მივიღებთ, და რომლის გამოთქმა მათი სიმრავლის გამო არავის ძალუძს, უმცირესი ნიჭი, რომელიც ყველაზე მეტად მოწმობს ჩვენდამი ღმრთის კაცთმოყვარებას, ჩვენი მისდამი მისწრაფება და მასთან ნათესაობაა", - ამბობს წმ. გრიგოლ ღვთისმეტყველი
ხილული სამყაროსა და ადამიანის შექმნა ღმრთის მარადიული აზრის დროში განხორციელებაა. სამყარო მარადიულ საღმრთო იდეათა გამოცხადებაა. სიცოცხლის სილამაზე, მრავალფეროვნება და ჰარმონია, მიზანშეწონილობა და კანონზომიერება, რასაც ქვეყნიერებაში ვაკვირდებით, თითქოსდა კაცს შემოქმედის შემეცნებისკენ მოუწოდებს: "ცანი უთხრობენ დიდებასა ღმრთისასა და ქმნილსა ჴელთა მისთასა მიუთხრობს სამყარო. დღე დღესა აუწყებს სიტყუასა და ღამე ღამესა მიუთხრობს მეცნიერებასა" (ფსალმ. 18:2, 3).
არ არსებობს ენა, დიალექტი, სადაც "სადაც მათი ხმა არ ისმოდეს" (ფსალმ. 18:2-4). ასე მოწმობს წმიდა წერილი ბუნებითი გამოცხადების უნივერსალურობაზე. ყოველი კაცს შეუძლია მითითებული გზით მივიდეს აზრამდე ღმრთის არსებობის შესახებ, რადგან "მისი უხილავი სრულყოფილება, წარუვალი ძალა და ღვთაებრიობა, ქვეყნიერების დასაბამიდან მისსავ ქმნილებებში ცნაურდება და ხილული ხდება" (რომ. 1:20).
ჭეშმარიტად, "ამაონი არიან ბუნებით ყველანი, ღვთის უმეცრებაში მყოფნი" (სიბრძნე 13:1), - როგორც ეს არის ნათქვამი სოლომონის სიბრძნეში, - ზოგიერთს არ ჰქონდა ცოდნა ღმრთის შესახებ, არადა ხილული სრულყოფილებებისგან შეეძლოთ შეემეცნებინათ არსებული ღმერთი და, ამისდა მიუხედავად, არ შეიცნეს მათი შემოქმედი, ღმერთად კი ... ღმრთის ქმნილებები დასახეს.
თუკი, მათი სილამაზით მოხიბლულნი, მათ ღმერთებად მიიჩნევდნენ, მაშინ უნდა შეემეცნებიანთ, რაოდენ უფრო ლამაზი და უმჯობესი იქნებოდა მათი უფალი, რადგან მან, მიზეზმა ყოველგვარი სილამაზისა, შექმნა ისინი. ხოლო თუკი გაიკვირვებდნენ მათ ძალასა და მოქმედებას, მათგანვე უნდა ესწავლათ, რაოდენ ძლიერია მათი შემქმნელი, რადგან სილამაზის სიდიადისგან შეიმეცნება მათი ყოფიერების მიზეზი, მათ კი "ხილულ სიკეთეგან ვერ შეძლეს შემეცნება არსებულისა და ვერც საქმეთა მიხედვით გამოიცნეს ხელოვანი" (სიბრძნე 13:1-5). სამყარო წმიდა ბასილი დიდისთვის ერთგვარი სასწავლებელია, რომელშიც გონიერი სულები ღმრთისშემეცნებას სწავლობენ (Св. Василии Великий. Шестоднев. Беседа 1 // Творения, 4-е изд. ТСЛ, 1900. Т. 1. С. 11). სამყაროს ჭვრეტით ვერ შეიმეცნო შემოქმედი - ეს ნიშნავს ვერაფერს ხედავდე მზით გაჩახჩახებულ შუადღეს (Проф. И.В. Попов. Конспект лекций по Патрологии. С. 164).
წმიდა იოანე დამასკელი განმარტავს, თუ როგორ რწმუნდება ქვეყნიერების მჭვრეტელი ადამიანი ღმრთის არსებობაში: "თვით ეს შესაქმის თანაშემტკიცება, შენარჩუნება და წარმმართველობა გვასწავლის ჩვენ, რომ არის ღმერთი - ყოველივე ამის შემამყარებელი, შემამტკიცებელი, შემნარჩუნებელი და მარადჟამს წინაგანმგებელი. მართლაც, როგორ მოხდებოდა, რომ საწინააღმდეგო ბუნებანი (ვამბობ ცეცხლისას და წყლისას, ჰაერისას და მიწისას) ერთი ქვეყნიერების შესავსებად ურთიერთს შეუერთდებოდნენ და თან დაუშლელნიც დარჩებოდნენ, ყოვლადძლიერ რამ ძალას რომ არ შემოეკრიბა ისინი და არ დაეცვა მარადჟამს დაუშლელად?...
რა არის ის, რამაც განაწესა ციურნი და მიწიერნი, რაც კი რამ არის პაერში და წყალში, უფრო კი ამათზე უწინარესნი. ცა, მიწა, ჰაერი, და ბუნება ცეცხლისა და წყლისა? რამ შეაზავა და დაჰყო ესენი? რა არის ის, რამაც ესენი აამოძრავა და რაც წარმართავს დაუცხრომელ და დაუბრკოლებელ სვლას? განა არა ის, ვინც არის მათი მეხელოვნე, ვინც შთანერგა მათში ნიშატი, რითაც ყოველივე მიემართება და განიგება? მაგრამ ვინ არის მათი მეხელოვნე? განა არა ის, ვინც შექმნა და არსებობაში შემოიყვანა ისინი? შემთხვევითობას როდი განვუკუთვნებთ ამგვარ შემძლეობას. ვთქვათ, შემთხვევითია შექმნა. ვინღა არის განმაწესებელი? თუ გნებავს, ესეც დავუშვათ. მაშინ ვისმიერია იმ ნიშატთა შემნარჩუნებლობა და დამცველობა, რომელთა მიხედვითაც თავდაპირველად მოხდა დაარსება? ცხადია, - იმისმიერი, ვინც სხვა არის და არა შემთხვევითი, ხოლო ეს კი ვინღა იქნება, თუ არა ღმერთი?" (Св. Иоанн Дамаскин. Цит. соч. Кн. 1, гл. III. С. 160–161) (ქართ. წყარო: წმინდა იოანე დამასკელი. მართლმადიდებელი სარწმუნოების ზედმიწევნითი გადმოცემა. თავი მესამე. დასაბუთება, რომ არის ღმერთი. URL: https://www.orthodoxy.ge/gvtismetkveleba/damaskeli/3.htm – "აპოკ." რედ.). აი ასე, ხილულისგან ღმერთამდე აგვიყვანა ღმრთითმონიჭებულმა და ყველასთვის ბოძებულმა გონებამ - ჩვენში არსებულმა ამ პირველსაწყისმა და ყველასთვის ბოძებულმა რჯულმა" (Св. Григорий Богослов. Слово 28 // Творения. Ч. 3. М. 1889. С. 26).
კიდევ უფრო მეტად შეგვიძლია მივუახლოვდეთ საღმრთო ყოფიერების საიდუმლოს, თუკი შევჩერდებით და განვიხილავთ ადამიანის ბუნებას, რომელიც ღმრთის ხატად და მსგავსად არის შექმნილი. ადამიანი თავის თავში აერთებს სულიერ და ხორციელ საწყისებს, ხილულ და უხილავ სამყაროს.
ადამიანის შესაქმეში ყველაზე მეტად გამოვლინდა შემოქმედის სიბრძნე და ყოვლადძლიერება: "თუ დააკვირდები და თავს შეაგონებ, - წერს წმ. ბასილი დიდი, - შენთვის საჭირო არ იქნება ეძებო შემოქმედი სამყაროს სიმწყობრეში, რადგან საკუთარ თავშივე, როგორც მცირე სამყაროში, იხილავ შენი შემოქმედის უდიადეს სიბრძნეს. შენში არსებული სულის უხორცობისგან გულისხმაყავ, რომ ღმერთიც უხორცოა. იცოდე, რომ ის შემოფარგლული არ არის ადგილით, რადგან არც შენი გონებაა რაიმეთი შემოსაზღვრული, არამედ მხოლოდ სხეულთან შეერთებით ამჟღავნებს მისთვის განკუთვნილ ადგილს. შენი სულის შემეცნებით გწამდეს, რომ ღმერთი უხილავია, რადგან ისიც მიუწვდომელია ხორციელი თვალებით" (Св. Василий Великий. Творения. Ч. 4. Сергиев Посад, 1892. С. 43–44).
ღმრთის შემეცნებას მის ქმნილებათაგან წმიდა მამები მიიჩნევდნენ საწყის და შეზღუდულ შემეცნებად, რომელსაც მივყავართ ყველაზე ზოგად წარმოდგენამდე ღმრთის, როგორც შემოქმედის შესახებ, რომელიც არის სამყაროს განმგებელი. კაცობრიობის ისტორია აჩვენებს, რომ მცირედმა თუ შეძლო ამ გზით მიეღწია ღმრთის შემეცნებისთვის.
გზა ღმრთისკენ ღვთითშექმნილ არსებათა ჭვრეტის გზით გართულებულია მით, რომ ადამიანის ცოდვით დაცემის შემდეგ ქვეყნიერება, რომელშიც ჩვენ ვცხოვრობთ, ადრინდელივით უკვე აღარ არის ჰარმონიული.
ცოდვამ დაარღვია სამყაროს ჰარმონიულობა, მან დისჰარმონია შეიტანა ადამიანის ბუნებაშიც. დღეს ჩვენ ვხედავთ არა მარტო ღვთიური სილამაზის ანარეკლებს, არამედ ქმნილების ურთიერთმტრობასაც, ცოდვას და ტანჯვას ადამიანთა საზოგადოებაში, ხრწნილების და ნგრევის ბეჭედი აზის ყოველივე არსებულს.
ცოდვით დაზიანებული ადამიანური გონება არა მარტო ნაკლებადუნარიანია ღმრთისშემეცნებისადმი, არამედ, როგორც უხეში გრძნობადობით დაბრმავებული, საკმაოდ მიდრეკადია ურწმუნოებისკენ. აუცილებელია ზეგარდმო განათლება, რათა შეიცნო შემოქმედი მის ქმნილებებში. წმ. გრიგოლ პალამა მიიჩნევს, რომ ღმრთის განკაცების მომენტიდან მისი გარეთ, ანუ ამ ქვეყნიერების მოვლენებში, საჭირო არ არის. ქრისტეში ჩვენ უკვე გვაქვს გამოცხადების სისავსე, რომელიც გამოხატულია წმიდა წერილში.
ამრიგად, ახალი, უფრო მაღალი საფეხური ღმრთისშემეცნებისა მიიღწევა ქრისტიანული ცხოვრებით, რომლის სახელმძღვანელო უნდა ვეძებოთ საღმრთო წერილის სიტყვებში და წმიდა მამათა თხზულებებში. "რადგან წმიდა წერილი გვიხსნის ღმრთის თვისებებს, მის წმიდა ნებას, მის წმიდა საქმეებს; ხოლო წმიდა მამები და ეკლესიის მოძღვრები წერილითა და ქადაგებებით განგვიმარტავენ და ასე მიგვიძღვიან ღმრთის შემეცნებისა და თაყვანისცემისკენ (Цит. по: В.Д. Сарычев. Святоотеческое учение о богопознании // БТ.М., 1963. Сб. 3. С. 43). მაგრამ, იმ ზომით, რა ზომითაც ადამიანი სწავლობს წერილს საკუთარი ძალებით, მის მიერ მოპოვებული ცოდნა ბუნებრივი და საკმაოდ შეზღუდული რჩება, ამიტომაც წმიდა სიმეონ ახალი ღვთისმეტყველი ამხელს მათ, "ვინც ამბობს და ფიქრობს, რომ იცის არსებითი ჭეშმარიტება, იცის თვით ღმერთი, რომელსაც გარეშეთა სიბრძნისა და წერილების მიხედვით სწავლობს, და რომ ამ საშუალებებით იხვეჭს ღმრთის დაფარულ საიდუმლოთა ცოდნას, რომელიც ადამიანს ეხსნება მხოლოდ სულიწმიდის მეშვეობით. რადგან "არავინ იცის ძე, გარდა მამისა; და არც მამა იცის ვინმემ, გარდა ძისა და იმისა, ვისთვისაც ძე ინებებს მის გამოცხადებას" (მთ. 11:27) იმდენად ღრმაა ეს საიდუმლო...
ბრძენთაგან, რიტორთაგან ან მეცნიერთაგან (იმათ გარდა, რომლებმაც, ამასთანავე, თავიანთი გონება განიწმინდეს უზენაესი ფილოსოფიით და მოსაგრეობით, და თავიანთი სულიერი თვისებები განსწავლეს ჭეშმარიტებით) ვის შეუძლია საღმრთო გამოცხადების გარეშე ოდენ გარეშეთა სიბრძნით შეიმეცნოს ღმრთის დაფარული საიდუმლონი?" (Там же. С. 47).
ღმრთის შესამეცნებლად საჭიროა გამოცხადება. ღმრთის სიტყვა ქადაგებს ღმერთს, მაგრამ ღმრთის გარეშე ღმრთის შეცნობა არ ძალგვიძს. ჩვენი გონება ბრმაა და ბნელი: ის ითხოვს განათლებას მისგან, ვინც ბნელში წარმოქმნის ნათელს.
საჭიროა ღმრთის სიტყვის სასანთლეთა მოსმენა და გულისხმისყოფა, მაგრამ ამავდროულად განათლება თვით ღმრთისგან უნდა ვითხოვოთ: საჭიროა ბნელი განიდევნოს ზებუნებრივი ნათლით. წმიდა წერილი სასანთლეა ჩვენთვის, მაგრამ საჭიროა გავხსნათ ჩვენი შინაგანი მზერა, რათა შევძლოთ მბრწყინავი სასანთლის დანახვა... საიდანაც ლოცულობდა წინასწარმეტყველი: "განანათლენ თუალნი ჩემნი, და განვიცადნე საკჳრველებანი შჯულისა შენისანი" (ფსალმ. 118:18). ვიცოდეთ ღმრთის შესახებ და ვიცოდეთ ღმერთი, როგორც ცნობილია - სხვადასხვა რამეა.
ბ. ღმრთის შემეცნების ზებუნებრივი გზა
ამგვარი შემეცნება ადამიანს უშუალო გამოცხადებით, სულიწმიდის მიერ ეძლევა. "ღმერთი მრავალჯერადად და მრავალგვაროვნად" ეხსნებოდა ძველაღთქმისეულ და ახალაღთქმისეულ წმინდანთ. გამოცხადებაში არსებობს განსხვავებული საფეხურები. ყველა ძველაღთქმისეული გამოცხადება, წმ. ისააკ ასურელის აზრით, ეკუთვნის პირველ საფეხურს: "საღმრთო გამოცხადებაში არსებობს ორი საფეხური. პირველი, - ხილვები - გამოცხადებანი ხატებებში. თვით გრძნობითი ხილვებიც კი, როგორიც იყო შეუწველი მაყვლოვანი; ან სულიერი ხილვები, როგორიც იყო იაკობის მიერ კიბის ხილვა. ზოგჯერ გამოცხადება არის სულის ატაცება. ასეთია წინასწარმეტყველთა ჭვრეტანი და ის სიბრძნე, რომელზეც ბრძანებს მოციქული პავლე (კოლ. 1:9; ეფეს. 1:17-19). და ბოლოს - ნივთიერი სიზმრები. ყველა ამგვარ გამოცხადებას აქვს პედაგოგიური აზრი (აღმზრდელობითიმნიშვნელობა). ესენი მხოლოდ ნიშნები და სიმბოლოებია...
მეორე სახის გამოცხადებანი გონებითი გამოცხადებანია. ისინი ხატებათა გარეშე ხდება და ყოველგვარ სახეზე თუ სიტყვაზე აღმატებულია. ის შეუფარდებელია გულისხმისყოფასთან. სწორედ ასეთია ლოცვითი ჭვრეტანი. "მომავალი საუკუნის საგანთათვის არ არსებობს პირდაპირი და საკუთარი სახელწოდებანი. მათ შესახებ შესაძლებელია მხოლოდ ერთგვარი უბრალო ცოდნა, რომელიც ყოველ სიტყვაზე, სტიქიაზე, ხატებაზე, ფერზე, მოხაზულობაზე და ყოველგვარ შედგენილ სახელზე აღმატებულია" (წმ. ისააკი აქ იმოწმებს არეოპაგიტიკებს)... ეს გამოცხადებანი სულს შიგნით ხდება, - არ გვეჩვენება, როგორც რაღაც უზენაესი, მაგრამ შეიგრზნობა და განიცდება თავისთავად. წარმატებულნი იწყებენ საკუთარი სულის სილამაზის ჭვრეტას, და ის მზეზე ასჯერ უფრო მბრწყინვალე ნათლის მქონეა... და მოსაგრემ არ იცის, ჯერაც ამ სამყაროში იმყოფება თუ არა... მასზე გადმოდის საღმრთო დიდების ღრუბელი... და ადამიანი ღმერთს ხედავს იმიტომ, რომ მასში უკვე მოქმედებს საღმრთო ძალა" (Цит. по: Г. Флоренский. Византийские отцы V–VIII вв. Париж, 1933. С. 192).
არსებითი განსხვავება ძველაღთქმისეულ და ახალაღთქმისეულ გამოცხადებებს შორის იმაშია, რომ ძველ აღთქმაში მადლი ადამიანზე მოქმედებდა გარედან, ძველაღთქმისეულ წმინდანებს მისი შეთვისება არ შეეძლოთ, რადგან მაცხოვრის მოსვლამდე ჩვენი ბუნება ჯერაც აუღორძინებელი იყო. ამაზრით სულიწმიდა ჯერ კიდევ არ იყო სამყაროში, რადგან იესუ ქრისტე ჯერაც არ განდიდებულიყო (ინ. 7:39). სულთმოფენობის შემდეგ ნუგეშისმცემელი უკვე ეკლესიაში იმყოფება და საღმრთო მადლის მოხვეჭა მისაწვდომია. ქრისტემ განწმინდა ჩვენი ბუნება, ამიტომაც კაცობრიობის წინაშე ღმრთისშემეცნების ახალი შესაძლებლობები გაჩნდა ვიდრე ეს ძველაღთქმაში იყო. იქ მხოლოდ ჭეშმარიტების ხატებანი და სიმბოლოები იხილვებოდა, აქ კი - თვით ჭეშმარიტება.
წმ. გრიგოლ სინელი წერს: "მართლმადიდებლობა ეს არის ხილულ და უხილავ საგანთა ჭეშმარიტი ცოდნა: ხილულთა, ანუ გრძნობისმიერთა; უხილავთა, ანუ - აზრობრივთა, საცნაურთა, სულიერთა და ღვთაებრივთა.
მართლმადიდებლობის ზღვარი ძევს სარწმუნოების ორი დოგმატის ცოდნაზე - სამებაზე და ორობაზე: სამებაა შეურევნელად და განუყოფლად არსად შევიმეცნებთ და ვჭვრეტთ, ხოლო ორობას, ანუ ქრისტეს ერთ იპოსტასში ორი ბუნების შეერთებას შევიმეცნებთ და აღვიარებთ..." (Св. Григории Синаит. Главы о заповедях, догматах... Гл. 25, 26 // Добротолюбие. Т. 5. С. 185).
სხვა თავში ის იმავე საგანზე უფრო დეტალურად ასწავლის: "არსებობს ჭვრეტის რვა უმთავრესი საგანი: პირველი - ღმერთი, უხილავი და ყოველგვარ გარეგნობას აღმატებული, დაუსაბამო და არაქმნილი, მიზეზი ყოველი არსებულისა, სამიპოსტასოვანი ერთობა და ყოველგვარ არსს აღმატებული ღვთაება; მეორე - გონიერ ძალთა წესი და მდგომარეობა; მესამე - ხილულ საგანთა შედგენილობა (ანუ საღმრთო იდეები და ნება ყოველ შექმნილთა მიმართ); მეოთხე - სიტყვის განგებულებითი გარდამოსვლა; მეხუთე - საყოველთაო აღდგომა; მეექვსე - ქრისტეს საშინელი მეორედ მოსვლა; მეშვიდე - მარადიული ტანჯვა; მერვე - ცათა სასუფეველი. პირველი ოთხი - წარსული და აღსრულებულია, ხოლო ბოლო ოთხი - მომავალი და ჯერაც გაუცხადებელი, მაგრამ ჭვრეტადი და მადლმოსილ მოღვაწეთა მიერ სრული გონებაგანწმენდილობით შემეცნებადი. ვინც ამ ყოველივეს მადლისმიერი განათლების გარეშე მიუდგება, უწყოდეს, რომ ოდენ ფანტაზიებს აგებს, არა აქვს ჭეშმარიტი ჭვრეტა, და მეოცნებე სულით ფანტაზიებითა და ოცნებებით იმოსება" (Цит. соч. Гл. 130. С. 153; о том же см.: св. Исаак Сирин. Слово 55. С. 264).
წმ. გრიგოლის ეს სიტყვა ნათლად მოწმობს იმის შესახებ, რომ ქრისტიანული რწმენის დოგმატები (წმიდა სამების, ანგელოზების, სამყროს ყოფიერების, ქრისტეს განკაცებისა და ჯვარცმის, აღდგომის, ქრისტეს მეორედ მოსვლის, მარადიული სატანჯველის და ზეციური სასუფევლის შესახებ), რომლებიც წარმოჩენილია წმიდა წერილში, სრულად მხოლოდ მადლისმიერი ცხოვრების გამოცდილებაში შეიმეცნება.
წმიდა მამები გვაფრთხილებენ, რომ დროზე ადრე არ უნდა ველტვოდეთ უმაღლეს ჭვრეტას. ისინი, ვინც ვნებათაგან სულის განწმენდამდე აჰყვნენ და მინებდნენ სულიერ ნიჭთა მეძიებლობას, მხოლოდ "სიამაყესა და დაცემას" ჰპოვებენ (Св. Исаак Сирин. Слово 55, С. 263).
2. ღმრთის შემეცნების ზნეობრივი პირობები
სახარებისეული ცნება: "ნეტარ არიან წმიდანი გულითა, ვინაიდან ისინი ღმერთს იხილავენ" (მთ. 5:8) - ნათლად მიუთითებს ღმრთითშემეცნებისა თუ ღმრთის ხედვის უნარის პირდაპირ დამოკიდებულებას ადამიანის ზნეობრივ მდგომარეობასთან. ღმრთისშემეცნება შესაძლებელია მხოლოდ ზნეობრივი სიწმიდის პირობებში, რადგან მზაკვარ სულში სიბრძნე არ შევა და არ დაისადგურებს სხეულში, რომელიც ცოდვას დამონებია (სიბრძნე 1:4). ღირ. იოანე კიბისაღმწერელი წერს, რომ "სიწმიდის სრულყოფილება ღვთისმეტყველების დასაბამია" (Преп. Иоанн, игум. Синайской горы. Лествица. Слово 30, 20. С. 248).
ქვეყნიერება მრავალფეროვანია. როდესაც ადამიანს იპყრობს წუთისოფელი, ის აღიქვამს მასში მოქმედ ვნებათა მთელ მრავალფეროვნებას და კარაგვს თავის უბიწობას: მისი გონება ყველგან დაეხეტება, ერთობა ყოველგვარი ფიქრებით, სული ირყევა მრავალრიცხოვან ვნებებს შორის, სხეული ეძლევა ზედმეტობას. მაგრამ ჯერ კიდევ ძველი მამები ამბობდნენ: "მსგავსი მსგავსის მიერ შეიმეცნება". ერთი ღმერთის შემეცნება მხოლოდ მასთან ერთობით არის შესაძლებელი. "როდესაც სული სრულიად მარტივია, ერთიანია და ღმრთის მსგავსია, ის პოულობს სიკეთეს - ჭეშმარიტად მარტივს და უსაზღვროს", - გვასწავლის წმ. გრიგოლ ნოსელი (Цит. по: С. Верховской. Бог и человек. Нью-Йорк, 1956. С. 186).
ვნებათა ქაოსისგან რომ გავთავისუფლდეთ, უპირველეს ყოვლისა საჭიროა შევიძულოთ ცოდვა ანუ შევიძინოთ სინანული (ბერძნ. metanoia - გონებისა და აზრების შეცვლა). შემთხვევით როდი დაიწყო მაცხოვარმა თავისი ქადაგება სინანულისკენ მოწოდებით (მთ. 4:17). ღირ. იოანე კიბისაღმწერელი სინანულს განსაზღვრავს, როგორც "ღმერთთან დადებულ აღთქმას ცხოვრების გამოსწორებაზე" (Преп. Иоанн, игум. Синайской горы. Лествица. Слово 5. С. 58). სინანულით, მოღვაწეობითი ცხოვრებით ადამიანი გაურბის ვნებებს და "ბუნების საწინააღმდეგო მდგომარეობიდან ბუნებრივ მდგომარეობას უბრუნდება" (Св. Иоанн Дамаскин. Цит. соч. С. 237), თანდათანობით აღადგენს თავისი ბუნების უბიწოებას და მთლიანობას. ღმერთთან მიახლოვებისდა კვალად უფრო ნათლად შეიგნებს ადამიანი საკუთარ არასრულყოფილებას, ამიტომაც "სინანული ყოველთვის კარგია ყოველი ცოდვილისთვის და მართლისთვისაც, რომელთაც სურთ ცხონების დამკვიდრება. და არა აქვს ზღვარი სრულყოფილებას..." (Св. Исаак Сирин. Слово 71. С. 366).
რა თქმა უნდა, ღმერთთან შესაერთებლად ადამიანის ოდენ ბუნებრივი ძალები არასაკმარისია. "ადამიანი თავისი ცხონების საქმეს ღმრთის მადლის შეწევნით აღასრულებს" (Св. Феофан Затворник. Письма о духовной жизни. Цит. по: В. Лосский. Мистическое богословие. С. 104). მადლი ქრისტიანს მთელი თავისი ცხოვრებისეული გზის განმავლობაში მიჰყვება. ის განწმენდს ჩვენს ბუნებას ნათლისღების საიდუმლოში და შეგვაერთებს ერთ სხეულად მაცხოვრის განღმრთობილ სხეულთან ევქარისტიის საიდუმლოში. უსიტყვოდ, ღმერთთან ერთობაში შეუძლებელია რაიმე იყოს მექანიკური ან მაგიური. მადლის უდიდესი წყარო - ეკლესიის საიდუმლოებანი არა მარტო უნაყოფონი აღმოჩნდებიან, არამედ გახდებიან ჩვენდა "დასასჯელ", თუკი მათ რწმენის გარეშე და უღირსად მივიღებთ.
მადლი და ადამიანის თავისუფლება ერთდროულად ვლინდება, ურთიერთკავშირში. "როგორც ღმრთის მადლი, - წერს წმ. გრიგოლ ნოსელი, - არ შეიძლება ბინადრობდეს სულებში, რომლებიც გადაიხარნენ თავიანთი ცხონებისგან, ასევე ადამიანური სათნოება თავისთავად არასაკმარისია, რათა აამაღლოს სული სრულყოფილებამდე, თუკი ის მადლისთვის გაუცხოვებულია... საქმეთა სიმართლე და სულიწმიდის მადლი, შეერთებულნი, ნეტარი ცხოვრებით ავსებენ სულს, რომელშიც ისინი გაიგივებულნი არიან" (Цит. по: В. Лосский. Мистическое богословие... С. 103). მადლი გარდაქმნის დაცემულ ბუნებას, ადამიანს ანიჭებს ზებუნებრივ ძალებს "ზეცაში" ასასვლელად.
ერთ-ერთი ქმედითი საშუალება ღმრთის მადლის მოსახვეჭად, წმიდა მამათა აზრით, არის წმიდა წერილის შესწავლა. მათი თქმით ყველაზე უფრო უნდა ვმეცადინეობდეთ ახალი აღთქმისა და ფსალმუნის შესწავლაში... ამისგან განათლდება გონება, რომელიც ღვთაებრივისკენ შეიცვლება.
საჭიროა ისე განვისწავლოთ თავი, რათა გონება უფლის რჯულში დაცურავდეს, რომლის ხელმძღვანელობითაც უნდა ვაწესრიგებდეთ საკუთარ ცხოვრებას... ღმრთის სიტყვას განმარტოვებით უნდა ვკითხულობდეთ, რათა მთელი გონება მის ჭეშმარიტებაში ჩაეფლოს და ღმრთისგან მიიღოს ის სითბო, რომელსაც განმარტოვებაში ცრემლები წარმოშობენ; მათგან ადამიანი სრულიად განხურდება და სულიერ ნიჭთა მიღების შემძლებელი ხდება, გონება და გული ისე ტკბება, რომ ამისი სიტყვით გამოთქმა შეუძლებელია. მადლის მოხვეჭის სხვა საშუალებაა მარხვა, მღვიძარება, ლოცვა, მოწყალება და ქრისტეს სახელის სადიდებლად აღსრულებული ნებისმიერი სიკეთე, უფრო მეტად კი ლოცვა.
ლოცვა - ეს არის უშუალო და პირადი წარდგომა ღმრთის წინაშე. სწორედ ლოცვა გვეხმარება ადამიანის სულიერ ცენტრში სულის ძალთა შემოკრებაში, რომელსაც წმიდა წერილში გული ეწოდება. გულიდან გამოდიან კეთილი და ბოროტი ზრახვები (მთ. 12:34-35; 15:19; მკ. 7:21). ქრისტიანული აღმოსავლეთის მთელი ასკეტური გადმოცემა ამტკიცებს, რომ გული ეს არის ადამიანური არსების ცენტრი, ინტელექტისა და ნების ქმედით უნართა ფესვი, წერტილი, საიდანაც გამოდის და რომელთანაც ბრუნდება მთელი სულიერი ცხოვრება.
მადლი გულის მიერ გაივლის მთელ ადამიანურ არსებაში (В. Лосский. Цит. соч. С. 105). გულის მოძრაობებს უნდა მიაყურადოს გონებამ - ადამიანური ბუნების უმაღლესმა ელემენტმა, რომელიც არის სულის ის მჭვრეტელობითი უნარი, რომლითაც ადამიანი მიელტვის უფალს (იქვე). ლოცვითი ღვაწლის უმაღლეს საფეხურებზე ღმრთის მადლი მოსაგრის გონებას და მისი სულის სხვა ძალებს გაბნეულობის მდგომარეობიდან აბრუნებს და გულში შეჰკრებს. ეს არის სწორედ წმიდა მამებისეული ლოცვითი მოსაგრეობის ცნობილი გზა: "გონების ჩასვლა გულში", ანუ "გულის დაცვა გონებით", რომელსაც isicia-მდე (1), ანუ ღმრთის წინაშე სულის უსიტყვო წარდგომამდე მივყავართ.
__________________
1. Isicia – ბერძნ. "სიმშვიდე". ქრისტიანული გაგებით "ისიქია" ეს არის უვნებობა, ღმერთთან და სულის მოყვასებთან აბსოლუტური შერიგებულობა და დამშვიდებულობა.
В христианском понимании «исихия» – бесстрастие, абсолютная умиротворенность примиренной с Богом и ближними души.
__________________
ისიქასტთა სვეტი წმიდა გრიგოლ პალამა ამბობს, რომ "ისიქია ეს არის გონების შემოკრება საკუთარ თავში... ყველა სულიერი ძალის მოქცევა გონებისკენ და მათი მოქმედება გონებისა (მასთან თანხმიერებით) და ღმრთის მცნებების მიხედვით" (Цит. по: Архим. Киприан (Керн). Антропология святителя Григория Паламы. Париж, 1950. С. 325). როდესაც მოსაგრე სრულად ასე კონცენტრირდება ლოცვაში, მაშინ იღებს ის ზეგარდმო განწმენდას. "ლოცვის ძალა, - ამბობს წმ. გრიგოლ პალამა, - აღასრულებს ღმერთთან ჩვენი ერთობის საიდუმლოს, რადგან ლოცვა ეს არის გონიერი ქმნილების კავშირი თავის შემოქმედთან" (Цит. по: В. Лосский. Мистическое богословие. С. 108).
ლოცვა თან უნდა სდევდეს ღვაწლს სხვა სათნოებებში. ღმრთისშემეცნების გზა - ეს არის გზა, რომელიც აღსავსეა სახარებისეული მცნებებით. "ვისაც სურს აღასრულოს მისი (ღმერთის) ნება, შეიცნობს, ვისია ეს მოძღვრება", - გვასწავლის ქრისტე (ინ. 7:17). ამიტომაც, თუკი გსურს დროთა განმავლობაში გახდე ღვთისმეტყველი და ღირსი ღმრთისა, "დაიცავი მცნებები და ნუ გადახვალ განკარგულებებს. რადგან საქმეებს, როგორც კიბეს, ჭვრეტასთან მივყავართ" (Св. Григорий Богослов. Слово 20 // Творения. Ч. 2.С. 142).
ღმრთის უმაღლესი შემეცნება იხსნება მაშინ, როდესაც ადამიანი აღწევს სიყვარულს ღმრთისა და მოყვასის მიმართ, ვინაიდან სიყვარულის მქონე ყოველი ადამიანი შობილია ღმრთისგან და იცის ღმერთი... რადგან ღმერთი სიყვარულია (1 ინ. 4:7-8).
სიყვარული, წმიდა ისააკ ასურელის სწავლების თანახმად, ლოცვის ნაყოფია (Св. Григорий Богослов. Слово 20 // Творения. Ч. 2. С. 142). "სიყვარული არის სულიერის საცავი და სულის სიწმიდეში ისადგურებს. როდესაც გონება სიყვარულის სფეროში რჩება, მაშინ მოქმედებს მადლი, გონება იღებს სულიერ ჭვრეტას და დაფარულის მხილველი ხდება" (Там же. Слово 55. С. 269).
გაგრძელება იქნება.
წყარო: Догматическое богословие: курс лекций / архим. Алипий (Кастальский-Бороздин), архим. Исайя (Белов). - Сергиев Посад : Свято-Троицкая Лавра, 2014.
თარგმანი: საიტი "აპოკალიფსისი". თბილისი 2023 წ.