იუდეველი მწვალებლები დიდი თავადის კარზე
სქარია. მწვალებლობის დასაწყისი
მწვალებლური მიმდინარეობის ისტორია, რომელმაც შემდეგ თვით დიდი თავადის ივანე III-ის კარშიც შეაღწია, 1470 წელს დიდ ნოვგოროდში დაიწყო. მაშინ ნოვგოროდისა და მოსკოვის სათავადოების ურთიერთდაპირისპირება თავის ლოგიკურ დასასრულს უახლოვდებოდა. ოლიგარქიული რესპუბლიკის ბოიარების ნაწილი სამხრეთელ მეზობელთან შეერთების აცილებას ცდილობდა. მოსკოვის პოლიტიკით უკმაყოფილოებმა მოიწვიეს თავადი მიხაილ ოლელკოვიჩი, ცნობილი ლიტველი თავადის ოლგერდის შვილთაშვილი. ქალაქში მისმა მმართველობამ ღირსშესანიშნავი ვერაფერი დატოვა, გარდა ერთი, თითქოსდა შეუმჩნეველი მომენტისა.
უცხოეთიდან მოწვეული თავადის ამალაში აღმოჩნდა ვინმე "იუდეველი" სხარია. შემდეგში, პოლემიკურ ლიტერატურაში, რომელიც იუდეველობის მიმდევართა ოპონენტებმა დაწერეს, ის მოხსენიებულია, როგორც ცნობილი მოგვი და ასტროლოგი. არატრივიალურ მეცნიერებებში მისმა ცოდნამ მრავალი ნოვგოროდელი კლერიკოსი დააინტერესა. მალე ნოვგოროდში სხვა ებრაელებიც გაჩნდნენ. XV ს-ის ცნობილი მოღვაწე იოსებ ვოლოკოლამელი მათ სახელებსაც ჩამოთვლის: იოსები, შმოილო, სკარიავეი, მოშე და ხანუში.
იუდეველური სწავლებით დაინტერესბულთა რიცხვი სულ უფრო და უფრო მრავლდებოდა. მათ შორის, მღვდელმსახურთა გარდა, ცნობილი ბოიარული გვარის წარმომადგენელი ერისკაცი გრიგოლ ტუჩინიც აღმოჩნდა. ნოვგოროდული დამოუკიდებლობის განადგურების შემდეგ ის ივანე III-ის კარის სამსახურზე მოეწყო და რეკომენდაცია გაუწია ლოიალურ სამღვდელოებას, ვინმე ალექსისა და დენისს, რომლებიც უკვე "იუდეველური მწვალებლობის" სენით იყვნენ მოწყლულნი.
ებრაელები რუსეთში
იმ ეპოქის ევროპაში კონტაქტები ებრაელებსა და ქრისტიანებს შორის ჩვეულებრივი საქმე გახლდათ. რუსეთის მიწა გამონაკლისი არ ყოფილა - იუდეველთა თემები არსებობდნენ მსხვილ სავაჭრო ცენტრებში, როგორსაც წარმოადგენდა, მაგალითად, ნოვგოროდი. მაგრამ დასავლეთ ევროპისგან განსხვავებით, სადაც XV-XVI საუკუნეებში ებრაელებს სასტიკად დევნიდნენ და ეს დევნა სულ უფრო და უფრო ძლიერდებოდა, რუსეთის სამთავროში ამგვარი რამ არ ხდებოდა.
თუმცა სწორედ ამ პერიოდში ჩნდება რუსეთში დასავლელ ღვთისმეტყველთა ნათარგმნი თხზულებები, რომლებშიც მკაფიოდ იყო გამოხატული იუდაიზმის გავლენისადმი წინააღმდეგობა. ეს ლიტერატურული ძეგლები ნასესხებ იქნა ბიზანტიიდან, რომელიც 1453 წელს ოსმან დამპყრობელთა დარტყმების გამო გაქრა. მიუხედავად ამისა, მათში რეალური ისტორიული პერიპეტიების ძიება არ ღირს. უფრო სავარაუდოა, რომ რუსი მწიგნობრები უბრალოდ ამუშავებდნენ კათოლიკეთა მდიდარ თეოსოფიურ მემკვიდრეობას. რეალური ანტისემიტური განწყობები არც მოსკოვში და არც ნოვგოროდში არ შეიმჩნეოდა.
იმ დროის იუდეველთა თემებისთვის თავიანთი რელიგიის ახალი მიმდევრების მოპოვება ასევე ჩვეულებრივი მოვლენა გახლდათ. ამგვარი რამ მხარდაჭერასაც პულობდა - მათი მეშვეობით არსებობდნენ დახურული იუდაური კორპორაციები. ქრისტიანთა გადასვლა იუდაიზმში არ წარმოადგენდა რაიმე განსაკუთრებულ მოვლენას. მიუხედავად ამისა, "იუდეველობით" გატაცებულთა შემთხვევაში დაუშვებელია ლაპარაკი ერთი რწმენიდან მეორეში გადასვლაზე - ნოვგოროდელი კლერიკოსები მხოლოდ უფრო ახლოს გაეცნენ თავიანთი სარწმუნოების პირველწყაროებს.
1488 წლის საეკლესიო კრება. მწვალებელთა პირველი გასამართლება
ეს მწვალებლობა სრულიად შემთხვევით აღმოაჩინეს. ნოვგოროდის ახალმა არქიეპისკოპოსმა გენადიმ მასთან სათხოვნელად მისული ერთი მონანული მღვდლისგან შეიტყო იუდეველთა მიერ ჩადენილ უმსგავსობათა შესახებ. სხვათა შორის, ამ კლირიკოსმა გენადის მოუთხრო ასეთი ეპიზოდი: მწვალებელთა მორიგ საქმისაღამოზე, როდესაც ისინი ზომაზე მეტად დათვრნენ, რაც ხშირად ხდება ასეთ ვითარებებში, გაჩნდა საღვთისმეტყველო დავა. მღვდელი ნაუმი ამ პოლემიკის მოწმე გახდა. სწორედ მაშინ შეიტყო მან ნოვგოროდელ მღვდელთა მკრეხელობების შესახებ. კერძოდ: ხატების შებილწვა, წმიდა სამების უარყოფა და იესუ ქრისტეს ღვთაებრიობის უარყოფა.
გენადიმ დაუყოვნებლივ დაიწყო გამოძიება. მან მოწმეთა ჩვენებებზე დაყრდნობით შეძლო გამოეაშკარავებინა მწვალებელთა ფართო ქსელი. მიღებული მტკიცებულებები მან მოსკოვში გადაუგზავნა მეფე ივანე III-ს და საეკლესიო კრების მოწვევა შესთავაზა. ეს კრება შედგა 1488 წელს, მწვალებლები მხილებულ იქნენ, მაგრამ სასჯელი იმ დროის საზომებით საკმაოდ მსუბუქი გამოდგა - დამნაშავენი გაროზგეს და სხვა "სამოქალაქო სასჯელებს" დაუქვემდებარეს ისე, რომ სიკვდილით არავინ დაუსჯიათ.
მაგრამ არქიეპისკოპოს გენადის ძალისხმევამ ჯეროვანი ეფექტი ვერ გამოიღო. მწვალებელთა მოსკოვური ნაწილი ფაქტობრივად უვნებელი დარჩა. პირიქით, ის გაძლიერდა და დიდი თავადთან დაახლოებულ წარჩინებულთა წრეში მაღალი დონის მფარველებიც კი მოიპოვა.
გაიუდეველებულთა მოსკოვური უჯრედი
დედაქალაქში გაიუდეველებულ ერეტიკოსთა მწვალებლურ სწავლებას მრავალი საერო და სასულიერო პირი მფარველობდა. მათ შორის განსაკუთრებულად გამოირჩეოდნენ თავადები თევდორე და ივან კურიცინები და სიმონის მონასტრის არქიმანდრიტი ზოსიმე. ამ უკანასკნელმა 1490 წელს მოსკოვის მიტროპოლიტის ვაკანტური ადგილიც დაიკავა, რის შემდეგაც არქიეპისკოპოს გენადის საწინააღმდეგო აქტიურუ კამპანია წამოიწყოს. რუსეთის ეკლესიის მეთაური დაეჭვდა თავისი ქვეშევრომის ლოიალურობაში. ხოლო გენადი, თავის მხრივ, ითხოვდა მორიგი კრების მოწვევას, რათა ერთხელ და სამუდამოდ გაერკვიათ იუდეველ-მწვალებელთა საქმე, რომლებიც მოსკოვში თავს არხეინად გრძნობდნენ.
კრებამ კვლავ ამხილად და დასაჯა მწვალებლები, მაგრამ ამჯერადაც სასჯელი ყველას როდი მიეგო. კვლავ ამხილეს ნოვგოროდელი კლირიკოსები - ისინი სამოქალაქო სასჯელებით დაისაჯნენ. სულ დაისაჯა 9 ადამიანი. და კვლავ, როგორც რამოდენიმე წლის წინ, განაჩენი საკმაოდ მსუბუქი გამოდგა, ხოლო "იუდეველთა" საერო მიმდევრები ოდნავ შეშინდნენ. მკვლევრები იმისკენ იხრებიან, რომ ამგვარ ჰუმანურ გადაწყვეტილებებზე გარკვეული გავლენა მოახდინა თვით დიდმა თავადმა ივანე III-მ. მოსკოვის დაჯგუფება კვლავ უვნებელი დარჩა, მაგრამ უკვე მომდევნო კრებამ "გაიუდეველებული" მწვალებლები აიძულა გულმოდგინედ დაეფარათ თავიანთი შეკრებები.
ელენა ვოლოშანკა სოფია პალეოლოგის წინააღმდეგ.
იუდეველური მწვალებლობის მიმდევრები და პოლიტიკური ინტრიგები
იუდეველური მწვალებლობის ისტორია მჭიდროდ დაკავშირებული აღმოჩნდა ივანე III-ის გარემოცვაში არსებულ პოლიტიკურ ბრძოლასთან. ფაქტობრივად მწვალებლები დაჯგუფდნენ დიდი თავადის რძლის, მოლდაველი თავადის სტეფანე III-ის ქალიშვილის ელენა ვოლოშანკას გარშემო. ბარიკადების მეორე მხარეს აღმოჩნდნენ სოფია პალეოლოგის მომხრეები, რომლებსაც მჭიდრო კავშირი ჰქონდათ რომთან.
1494 წელს ვოლოშანკას და თევდორე კურიცინის პარტიის მოწინააღმდეგეებმა შეძლეს სამიტროპოლიტო კათედრიდან ზოსიმეს გადაყენება, რომელსაც მწვალებლურ მიმართულებებთან კავშირში ამხელდნენ. ეს ნაბიჯი "ბიზანტიური პარტიის" ერთადერთი წარმატებული შიდაპოლიტიკური აქცია აღმოჩნდა. "გაიუდეველებულთა" გავლენა ივანე III-ზე იმდენად ძლიერი იყო, რომ, მათი წარმოდგენით მათი მდგომარეობის შერყევა არავის შეეძლო.
მაგრამ ძალიან მოკლე დროში ვითარება სრულიად საწინააღმდეგოდ შეიცვალა. ეს დაკავშირებული იყო ორ ვითარებასთან - ივანე III-ის წარუმატებელ მცდელობასთან შეეზღუდა რუსეთის მართლმადიდებელი ეკელსიის პრივილეგიები მიწებთან დაკავშირებით და თვით დიდი თავადის მძიმე სნეულებასთან. ქვეყნის მეთაური, გრძნობდა რა სიკვდილის მოახლოვებას, უეცრად განსაკუთრებულად ლოიალური გახდა კლირიკოსთა მიმართ. ამას უკავშირდება ცნობილი ღირსი მამის იოსებ ვოლოკოლამელის აღზევებაც.
1504 წელს შედგა მორიგი საეკლესიო კრება, რომელზეც იუდეველთა მწვალებლობა საბოლოოდ განადგურებულ იქნა. რუს კლირიკოსთა წინა გადაწყვეტილებებისგან განსხვავებით, ამჯერად სასჯელები მაქსიმალურად მკაცრი იყო. ფაქტობრივად ვოლოშანკას მთელი პარტია მოისპო, ძმები კურიცინები მოსკოვში სიკვდილით დასაჯეს, ხოლო მწვალებელთა უფრო გამოჩენილი წარმომადგენლები ნოვგოროდში დაწვეს.
რუსული საზოგადოება არაერთგვაროვნად შეხვდა მწვალებელთა წინააღმდეგ მიღებულ ასეთ სასტიკ ზომებს. იოსებ ვოლოკოლამელის პოლემიკურ თხზულებებში ვოლოცკელი წმიდა მამა ცდილობს დაამტკიცოს, რომ სწორედ ასეთი მეთოდებით არის საჭირო ბრძოლა სარწმუნოების წინააღმდეგ გამოსულ დამნაშავეებთან, მაგრამ მისი ოპონენტები, წმიდა წერილზე დაყრდნობით, მძაფრად გმობდნენ რადიკალურ ზომებს, რომელიც მიღებულ იქნა 1504 წელს.
იმდროინდელი რუსული კანონმდებლობა მწვალებელთა წინააღმდეგ სასიკვდილო განაჩენს არ ითვალისწინებდა. ასეთი სტატია გაჩნდა საუკუნენახევრის შემდეგ - მეფე ალექსი მიხეილის ძის კრებით განჩინებაში. XV ს-ში "გაიუდეველებულთა" ბედი დიდი თავადის ხელში აღმოჩნდა - და მწვალებელთა ხვედრი შიდასამეფო კარის დაჯგუფების შეცვლამ განაპირობა.
წყარო: https://diletant.media/articles/45268367/
საიტი "აპოკალიფსისი". 2021 წ. 8 ივნისი.