პაპიზმის მეტასტაზები მართლმადიდებლობაში
და ეკლესიის კრებითობაბიზანტიური პატრიარქიზმი, პენტარქიული მწვალებლობა, ბერძნული ეთნოფილეტიზმი, რუსული ნიკონიანელობა, სინოდალური ოლიგარქიზმი, სერგიანელობა
ნაწილი III
1. კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს აღზევება
ჩვეულებისამებრ მიღებულია პაპიზმის გამოგონებისთვის კიცხონ რომის ეკლესია, მაგრამ ასეთი ბრალდება არცთუ უადგილოა კონსტანტინოპოლის ეკლესიისთვისაც. პაპიზმის მწვალებლობა პირველად სწორედ დასავლეთის წარმომადგენლის - წმ. გრიგოლ დიალოგოსის (590-604) მიერ იქნა მხილებული - პაპიზმის ამ უდიდესი მტრის მიერ, რომელიც, როგორც ამას ვნახავთ, აღმოსავლეთში ჩამოყალიბდა.
"მკაცრად იცავდა რა თავისი კათედრის მორალურ ავტორიტეტს, პაპს თავისი მწყემსობა ესმოდა, უფრო როგორც მსახურება, ვიდრე ძალაუფლება. წერილებში, რომელიც მიმართულია კართაგენის არქიეპისკოპოს დომინიკესადმი, ის ოფიციალურად აღიარებს მის უფლებებს, ანუ აფრიკის ეკლესიის სრული დამოუკიდებლობის კანონიკურობას... მაგრამ გრიგოლსა და კონსტანტინოპოლის ეკლესიებს შორის გარკვეული პრობლემები აღმოცენდა.
595 წელს პაპმა ოფიციალურად გააუქმა პატრ. იოანე მმარხველის მიერ ბერძენ კლირიკოსთა იოანეს და ათანასეს მსჯავრი, რომლებსაც ბრალად მწვალებლობა ედებოდათ და, რომლებიც უშუალოდ აპელირებდნენ პაპისადმი... მაგრამ, ნიშანდობლივია, რომ ის არ უარყოფდა კონსტანტინოპოლის ეპისკოპოსის კათედრის ადგილს მთავარ კათედრებს შორის - მეორეს რომის შემდეგ, ალექსანდრიაზე მაღლა... თუმცა პაპის ამ რეალიზმს "ახალი რომის" მდგომარეობასთან მიმართებაში ხელი არ შეუშლია წმ. გრიგოლისთვის გაეპროტესტებინა "საყოველთაო პატრიარქის" (კათალიკოს-პატრიარქის - "აპოკ." რედ.) ტიტული, რომელსაც იყენებდა იოანე მმარხველი.
გრიგოლ დიდის წინამორბედის, პელაგიოს II-ის მიერ 588 წელს უკვე გაპროტესტებული ეს ტიტული კვლავ გაიმეორა პატრ. იოანემ... გრიგოლმა ამ საკითხს მიანიჭა ეკლესიოლოგიური განზომილება, და ეს, ერთი მხრივ, აჩვენებს, რომ კონსტანტინოპოლში ხანგრძლივი ყოფნისდა მიუხედავად მისი პირდაპირი ლათინური გონებისთვის უცხო იყო ბიზანტიელთა მიერ ტიტულების გადაჭარბებული გამოყენება, მეორე მხრივ, - მას ესმოდა ყოველგვარი პირველობა, მათ შორის საკუთარიც, რომელიც, ამ აზრით გამორიცხავდა სხვა "საყოველთაო" (კათოლიკე - "აპოკ." რედ.) ეპისკოპოსის არსებობას...
ის პატრ. იოანეს ბრალს დებდა მიუტევებელ სიამაყესა და ძალაუფლების მოყვარეობაში: "გთხოვ განსაჯო იმის შესხებ, რომ ამ უგუნური მედიდურობით დარღვეულია მთელი ეკლესიის მშვიდობა და, რომ შენ კადნიერად ხელყოფ მადლს, რომელიც საზოგადოდ ყველაზეა გადმოღვრილი. ამ მადლში წარმატება შენ შეგიძლია მხოლოდ იმ ზომით, რა ზომითად დაიმდაბლებ თავს საკუთარ თავში; შენ მით უფრო დიდი იქნებ, რაც უფრო შორს დადგები აზრისგან მიიტაცო ეს მედიდური და უგუნური ტიტული. თუკი წმ. მოციქულ პავლეს არ სურდა, რათა უფლის სხეულის წევრები ქრისტეს გარდა კიდევ დაქვემდებარებოდნენ რომელიმე კერძო თავებს, თუნდაც ისინი მოციქულები ყოფილიყვნენ, რაღას ეტყვი ქრისტეს, ანუ საყოველთაო ეკლესიის თავს, რას ეტყვი მას უკანასკნელ სამსჯავროზე შენ, რომელიც საყოველთაოს (კათალიკოსის - "აპოკ." რედ.) სახელწოდებით ცდილობ დაიქვემდებარო მისი სხეულის ყველა წევრი? ამ უკეთური და ქედმაღლური ტიტულით, რომლის მიღებასაც გირჩევენ, - ვისი მიბაძვა გნებავს, თუ არა იმისა, ვინც, უგულებელყო რა ანგელოზთა ყველა დასი, რომელთაც ერთი და იგივე ბუნება მიეღოთ მასთან ერთად, მარტომ ისურვა ასულიყო პატივის ყველაზე უმაღლეს მწვერვალზე და ამაყად განაცხადა: "ცად ავხდები, ღვთის ვარსკვლავთა ზემოთ ტახტს დავიდგამ და დავჯდები საკრებულო მთაზე, ჩრდილო კალთებზე. მაღლა ღრუბლებში ავიჭრები, უზენაესს გავუტოლდებიო" (ეს. 14:13-14)? მართლაც, რას წარმოადგენენ, ძმებო, საყოველთაო ეკლესიის ეპისკოპოსები, თუ არა ზეციურ ვარსკვლავებს? და როდესაც შენ ცდილობ ამაღლდე მათზე უფრო ამ ესოდენ ქედმაღლური სახელწოდებით და საკუთარით დაფარო მათი ტიტულები, ასეთ შემთხვევაში - სხვას რას ამბობ შენ თუ არა იმავე სიტყვებს: "ცად ავხდები, ღვთის ვარსკვლავთა ზემოთ ტახტს დავიდგამ..." (ეს. 14:13-14)?
შემდეგ წმიდა პაპი წერს: "ჭეშმარიტად მოციქული პეტრე პირველი წევრია საყოველთაო ეკლესიის, ხოლო პავლე, ანდრია და იოანე სხვა ვინღა არიან თუ არა კერძო ხალხთა მეთაურები? თუმცა, ისინი ერთი თავის (ანუ იესუ ქრისტეს) ქვეშ ყველანი ეკლესიის წევრები არიან" (ციტ.: К. О. Де-Скроховский. მითითებული თხზულება გვ. 137-138).
"ყოველი, - წერდა ის იმპერატორს, - ვისაც საყოველთაო "უნივერსალური ეპისკოპოსობა" სურს, ანტიქრისტეს როლს თამაშობს, რადგან თვით მოციქულმა პეტრემაც კი, რომელსაც ქრისტემ მიანდო თავისი ცხვრები, არასოდეს უწოდებდა თავს "საყოველთაო უნივერსალურ მოციქულს"... არსებობს ამაო საგნები, მაგრამ უვნებელნი, და არსებობენ საგნები, საკმაოდ მავნენი: ასე, მაგალითდ, როდესაც ანტიქრისტე მოვა და თავს ღმერთად გამოაცხადებს, ეს ამაო ქმედება იქნება, მაგრამ ყველაზე დამღუპველი. ხოლო ის, ვინც თვითონ უწოდებს თავს ან ისურვებს, რათა სხვებმა უწოდონ მას საყოველთაო ეპისკოპოსი, ამგვარი მედიდურობის მეშვეობით, - და თამამად ვიტყვი ამას, - თვითონვე ხდება ანტიქრისტეს წინამორბედი, რადგან გაბედა და საკუთარი თავი დააყენა სხვებზე მარლა". თუკი ერთი ეპისკოპოსი უნივერსალურია, მაშინ სხვები არც კი არიან ეპისკოპოსები.
ის ცდილობდა ეს უკანასკნელი აზრი შთაეგონებინა პატრიარქებისთვის ანასტასი ანტიოქიელისა და ევლოგი ალექსანდრიელისთვის" (Цит. по: Мейендорф И. Указ. соч., стр. 223-224; Де-Скроховский К. О. Указ. соч., стр. 138). "ამ სახელწოდების დაშვება (კათალიკოს-პატრიარქი, ანუ საყოველთაო პატრიარქი), ნიშნავს დაამდაბლო ყველა პატრიარქი, - წერს პაპი გრიგოლი ზემოთხსენებულ პატრიარქებს, - და თუკი ის, ვისაც საყოველთაო ეპისკოპოსს უწოდბენ, ჩავარდება ცდომილებაში, მაშინ, უკვე აღარ იქნება სხვა ეპისკოპოსი, რომელიც დარჩებოდა ჭეშმარიტებაში... ის ახლოს არის იმასთან, ვისზეც დაწერილია: "ის მეფობს სიამაყის ყველა შვილზე" (ანტიქრისტე). ძალიან ვწუხვარ, რომ იძულებული ვარ ეს სიტყვები გამოვიყენო იოანეს, ჩვენი ძმისა და თანაეპისკოპოსის მიმართ, რომელიც, უგულებელყოფს რა უფლის მცნებებს, მოციქულთა განკარგულებებს და მამათა კანონებს, უკანონოდ მისაკუთრებული ტიტულის მეშვეობით სიამაყით სხვებზე ამაღლებას ელტვის" (Цит. по: Де-Скроховский К. О. Указ. соч., стр. 138).
თუკი ანასტასი პასუხში კიცხავდა პაპს, და მიანიშნებდა, რომ ის მოქმედებს შურის გამო (ვისდამი?), ევლოგი, მისი გულის მოგების მიზნით, არა მარტო ჰპირდება უკვე აღარასოდეს გამოიყენოს საკუთარ თავთან მიმართებაში მსგავსი ტიტული, არამედ თვითონაც მიმართავს მას როგორც "საყოველთაო პაპს". მაგრამ, წმ. გრიგოლმა კვლავ გააპროტესტა: "მე გთხოვ, რათა აწ არასოდეს მოვისმინო ეს სიტყვა. რადგან ვიცი, ვინ ხარ შენ და ვინ ვარ მე. მდგომარეობით - შენ ძმა ხარ ჩემი, ხასიათით - მამა ჩემი. ამიტომაც მე როდი გიბრძანებ, არამედ მხოლოდ მიგითითებ იმაზე, რაც არასასურველია ჩემთვის... მე ვთქვი, რათა შენ არ გამოგეყენებინა ასეთი ტიტული, როდესაც მე მწერ რაიმეს ან ვინმე სხვას. თუმცა, ამ შენს ბოლო წერილში, მიუხედავად ჩემი აკრძალვისა, კვლავ მომმართავ საყოველთაო პაპის ამაყი ტიტულით. მე ვთხოვ შენს სიწმიდეს, რომელიც ასე მიყვარს, მომავალში ასე აღარ გააკეთო... მე პატივად არ მიმაჩნია არავისთვის, რაც ჩემს ზმებს მათთვის ღირსეულ პატივს ართმევს. ჩემი პატივი არის საყოველთაო ეკლესიის პატივი, ჩემი პატივი ეს ჩემს გაერთიანებულ ძმათა ძალაა. მხოლოდ და მხოლოდ მაშინ ვიქნები მე ჭეშმარიტად პატივდებული, როდესაც არავინ არის დამცირებული თავის პატივში, რომელიც მას სამართლიანად ეკუთვნის. მაგრამ თუკი შენი სიწმიდე მე უნივერსალურ (საყოველთაო) პაპს მიწოდებს, მაშინ გამოხვალ იმისვე უარმყოფელი, რასაც მომაწერ, - უნივერსალურობის. დაე ღმერთმა აკრძალოს იგი! დაე შორს იყოს ჩვენგან ტიტულები, რომლებიც ადიდგულებენ ადამიანის სიამაყეს და გულს სტკენენ სიყვარულს" (იქვე).
მაგრამ, კონსტანტინოპოლის ეკლესიაზე ამგვარმა შეგონებებმა სულაც არ იმოქმედა. იოანე მმარხველის მემკვიდრე კირიაკე (596-606) აგრძელებდა ტიტულ "საყოველთაო პატრიარქის" (ანუ "კათალიკოს პატრიარქის") გამოყენებას,ხოლო იმპ. მავრიკიუსმა განკარგულებით უბრძანა პაპს შეეწყვიტა დავა ამ საკითხზე. ასევე ყველა მომდევნო საუკუნეში კონსტანტინოპოლის პატრიარქებმა უფრო განიმტკიცეს "საყოველთაოს" ტიტული, მიუხედავად ამ წოდების აბსურდულობისა არა მარტო ყოველი ეპისკოპოსისთვის, არამედ თვით ცალკე აღებული პატრიარქისთვისაც კი.
წმ. პაპ გრიგოლის მსჯელობიდან გამომდინარე ნათელი ხდება, რომ ტიტულ პატრიარქს მის გაგებაში არ ჰქონდა იერარქიული განსხვავების მნიშვნელობა ეპისკოპოსებს შორის, არამედ აღნიშნავდა მხოლოდ პირველობის პატივს, მაშინ როდესაც თანამედროვე გაგებით პატრიარქს ენიჭება ზესრულუფლებიანობა და ძალაუფლება სხვა ეპისკოპოსებზე თვით კრების მოწვევის გარეშეც. წმ. პაპ გრიგოლის ეს სწავლება სამუდამოდ უნდა დამკვიდრდეს ღმრთის წმ. ეკლესიის დოგმატთა შორის. თუმცა, სანამ კონსტანტინოპოლის პატრიარქი საკუთარ თავს აღიარებდა "საყოველთაო" პატრიარქად, მას სჭირდებოდა დაეძლია ალექსანდრიის არქიეპისკოპოსის წინააღმდეგობა, ასევე რომისაც, რომლებიც "პაპის" ტიტულს ატარებდნენ. ალექსანდრიისა და კონსტანტინოპოლის წინამძღვართა პრეტენზიებმა სათავე დაუდო ბრძოლას აღმოსავლეთში პატრიარქთა შორის.
ალექსანდრიის არქიეპისკოპოსმა შორს გადაწია ყველა ნებადართული თუ ნებადაურთველი გადაჭარბებების ზღვარი საყოველთაო ეკლესიაში თავის ადგილთან მიმართებაში და ყოველგვარი მორიდებისა და შეზღუდვების გარეშე საკუთარ თავს უწოდა "მსოფლიოს მსაჯული" (κριτης της οικουμενος). "შეგნებული ჰქონდა რა, რომ ნიკეის კრებამ (მე-6 კანონით) "ძველ ჩვეულებზე" დაფუძნებით დააწესა განსაზღვრული პარალელი ალექსანდრიასა და რომს, როგორც განსაკუთრებულ "პრივილეგიათა" მფლობელებს შორის, ეგვიპტის დედაქალაქის არქიეპისკოპოსებმა თავიანთი ესეთი მდგომარეობა განმარტეს, როგორც ეგვიპტის კულტურული მემკვიდრეობა და თავიანთი უძველესი უფლება ყოველწლიურად დააწესონ პასექის თარიღი ყველა სხვა ეკლესიისთვის, ასევე ათანასესა და კირილეს გამარჯვებებით მათზე, ვისაც ისინი ქრისტიანობისთვის ყველაზე საშიშ მწვალებლობად მიიჩნევდნენ, კერძოდ: არიანელობასა და ნესტორიანელობაზე. ისინი პრეტენზიას აცხადებდნენ არა მარტო ეგვიპტეზე, ლიბიასა და პენტაპოლისზე (როგორც ეს ნიკეაში იყო განსაზღვრული), არამედ მთელ აფრიკაზე, ეთიოპიის, არაბეთის, კართაგენისა და ზოგჯერ იერუსალიმის ჩათვლით. ისინი მწარედ დრტვინავდნენ კონსტანტინოპოლში "ახალი რომის" დაფუძნების გამო და, სადაც კი შეეძლოთ, ცდილობდნენ შეეზღუდათ ეს დაუპატიჟებელი საეკლესიო მეტიჩარა.
ამრიგად, ალექსანდრიის ეპისკოპოსს თავისი როლი წარმოედგინა არა როგორც უბრალო ეგვიპტური "ეგზარქოსად", არამედ უფრო ფართედ - როგორც იმპერიაში და მთელ ქრისტიანულ სამყაროში მართლმადიდებლობისა და საეკლესიო წესრიგის დამცველად (Мейендорф И. Указ. соч., стр. 200-201). ეს პრეტენზიები ვერ განვითარდა, რადგან კონსტანტინოპოლის 381 წლის კრებამ "დაგმო ალექსანდრიის არქიეპისკოპოსის ჩარევა ანტიოქიისა და კონსტანტინოპოლის ეკლესიათა საქმეებში; მან განაცხადა, რომ აღმოსავლეთის ეკლესიათა კომპეტენცია შემოიფარგლება იმ სამოქალაქო ეპარქიის ტერიტორიით, რომლებშიც ისინი იმყოფებიან (მე-2 კანონი) (Мейендорф И. Указ. соч., стр. 98). მაგრამ ყველაზე მნიშვნელოვანია ის, რომ ამ კრებამ კონსტანტინოპოლს მიანიჭა პატივის პირველობა ალექსანდრიაზე უმეტესად. თუმცა, ალექსანდრიელი პაპები არასოდეს აღიარებდნენ აღმოსავლეთში 381 წლის დადგენილებებს საკუთარ კათედრასთან მიმართებაში. ეს ყველაფერი გამოიხატა, მაგალითად, ალექსანდრიის კათედრის წარმომადგენელთა, წმიდა კირილესა და თეოფილეს ზიზღში წმ. იოანე ოქროპირისადმი, რომელსაც ისინი ნახევრად არიანელად მიიჩნევდნენ, და ფაქტობრივი განხეთქილებაც კი მოაწყვეს ამ პატრიარქთა შორის.
თუმცა, უნდა აღინიშნოს, რომ ალექსანდრიის პრეტენზიაც კონსტანტინოპოლისადმი არც თუ უსაფუძვლო იყო. "კონსტანტინოპოლის ეპისკოპოსის აღზევება პირდაპირ აკნინებდა ალექსანდრიის პატრიარქის უფლებებს. ამიტომაც, როდესაც დაიწყო ისეთი ერთეულის ჩამოყალიბება, რომლის ავტორიტეტი ეფუძნებოდა არა სიძველეს, არამედ საერო ხელისუფლებასთან სიახლოვეს, ალექსანდრიაში შეშფოთდნენ... ბრძოლა, რომელსაც კონსტანტინოპოლის წინააღმდეგ ეწეოდნენ ალექსანდრიელი არქიეპისკოპოსები, იმდენად მტკიცედ, რამდენადაც უნაყოფოდ - რადგან, ისინი ამაში მარტოკანი იყვნენ. კონსტანტინოპოლის კათედრის მნიშვნელობა არ იყო მის ცალკეულ წარმომადგენელთა პირადი ნიჭის საქმე: ის გახლდათ აღმოსავლეთის საეკლესიო მდგომარეობის ნაყოფი, ან უფრო ზუსტად - ბერძნული რასის ნაკლოვანებათა საქმე. ალექსანდრიელ იერარქებს შეეძლოთ ნებისმიერი ბრძოლა ბრწყინვალედ მოეგოთ, მაგრამ კონსტანტინოპოლის მზარდი მნიშვნელობის ფესვი მდგომარეობდა აღმოსავლეთის მოსახლეობის სამართლებრივ ინსტინქტთა უძლურებაში და მოქმედების ერთობის არქონაში. ამ ბოროტების წინააღმდეგ კი უძლური იყო ალექსანდრიის პატრიარქთა სტრატეგიული ტალანტები" (Болотов В. В. Указ. соч. Т. 3, стр. 234-235, 223).
IV ს-დან იერუსალიმის კათედრის აღზევებას ჰქონდა ყოველგვარი სულიერი საფუძველი და იერუსალიმის ეკლესიას სამართლიანად ეკუთვნის "ყველა ეკლესიის დედის" სახელწოდება. მაგრამ ამგვარ აღზევებას წინ ეღობებოდა აღმოსავლეთში უკვე ადრიდანვე დამყარებული ეკლესიათშორისი ურთიერთობები, სადაც აღმატებული მნიშვნელობა ჰქონდა ანტიოქიის კათედრას. ამ საპატრიარქოთა შორის უცილობლივ უნდა გაჩენილიყო ბრძოლა საეკლესიო ოლქებზე გავრცელებადი ძალაუფლებისთვის.
უპირველეს ყოვლისა გაჩნდა მრავალწლიანი დავა პალესტინის კესარიის მიტროპოლიის კანონიკური დაქვემდებარების გარშემო, რომელსაც ადრე მეთაურობდნენ იერუსალიმელი ეპისკოპოსები. დასასრულ, ეფესოს III კრებამ ძალაუფლება პალესტინის კესარიაზე წაართვა ანტიოქიას და გადასცა იგი იერუსალიმის საპატრიარქოს, ხოლო იმპერიის მთვარ საყდართაგან ანტიოქიამ მე-3 ადგილიდან მე-4-ზე გადაინაცვლა. რამოდენიმე ოლქი, რომელიც ადრე ანტიოქიის არქიეპისკოპოსის დაქვემდებარებაში იყო, კრების დადგენილების თანახმად, იერუსალიმის განმგებლობაში აღმოჩნდა.
თავის მხრივ, ანტიოქია ცდილობდა საკუთარი ძალაუფლება გაევრცელებინა კვიპროსის ეკლესიაზე, რომლის მიტროპოლიტებს ყოველთვის ჰქონდათ სრული თვითმყოფადობა და დამოუკიდებლობა. ეფესოს კრებამ დაადასტურა კვიპროსის ეკლესიის ავტოკეფალია, რითაც შეაჩერა ანტიოქიის ეპ. იოანეს ძალაუფლებისმოყვარეობითი ღონისძიებანი, რომელიც უკანონოდ შეიჭრა მისთვის დაუქვემდებარებელი ეპარქიის შიდა საქმეებში.
ამის შემდეგ არქიეპ. იუვენალი იერუსალიმელმა საქმე იმდენად პრინციპულად წაიყვანა, რომ თავის ძალაუფლებას დაუქვემდებარა არა მარტო პალესტინის ეპარქიები, არამეფ ფინიკიაც და არაბეთიც, რამაც იოანე ანტიოქიელის პროტესტი გამოიწვია. მაგრამ, იუვენალის უზურპატორული მოქმედებები შემაგრებული იყო იმპერატორის ედიქტით, რომელმაც იოანეს დადუმება აიძულა.
მაშინ ამგვარი დაპყრობის წინააღმდეგ გამოვიდა კირილე ალექსანდრიელი, რომელიც აჯანყებისკენ თვით რომის პაპს მოუწოდებდა, მაგრამ მას ხელი შეუშალა დოგმატურმა დავამ, რომელმაც ეს პრობლემები მეორე რიგში გადაწია. საბოლოო მშვიდობა ანტიოქიასა და იერუსალიმის ეპისკოპოსებს შორის მიღწეულ იქნა მხოლოდ ქალკიდონის IV მსოფლიო კრებაზე, თანაც იუვენალი იძულებული გახდა ანტიოქიის წინამძღვრისთვის დაებრუნებინა მის დაქვემდებარებაში მყოფი არაბეთი და ფინიკია (См.: Болотов В. В. Цит. соч. Т. 3, стр. 244-245).
რომის ტახტის აღზევებას ხელს უწყობდა არა იმპერიის დასავლეთი ნაწილის პოლიტიკური მდგომარეობა, როგორც მეცნიერთა უმრავლესობა ფიქრობს, არამედ აღმოსავლეთში აღმოცენებული მონოთელიტური, შემდეგ კი ხატმებრძოლური კრიზისი, როდესაც ბიზანტიის მწვალებელმა იმპერატორებმა დაკარგეს უშუალო გავლენა რომის ეკლესიის წინამძღვრებზე, რომელიც V ს-დან VII ს-მდე გრძელდებოდა. რა თქმა უნდა, იდეოლოგიურად ის გაფორმდა უფრო ადრე, რეალურად კი მოხდა არა V, არამედ VII-VIII სს-ში.
დროის მიხედვით რომის აღზევება დაემთხვა კონსტანტინოპოლის პატრიარქის აღზევებას ხატმებრძოლეობის პერიოდში, ანუ 784-847 წლებში, წმ. პატრიარქების ტარასის, ნიკიფორესა და მეთოდეს აღმსარებლობითი მოქმედებების წყალობით, რომლებიც სათავეში ედგნენ ანტიხატმებრძოლურ მოძრეობას და ბევრწილ განსაზღვრეს მართლმადიდებლობის გამარჯვება ამ მწვალებლობაზე. თუმცა, უკვე 634 წ.-ს, იმის შემდეგ რაც დაიწყო აღმოსავლეთის ისლამური დაპყრობანი, რომლებმაც დაიმორჩილეს სირია, პალესტინა და ეგვიპტე, როდესაც ანტიოქიის, იერუსალიმის და ალექსანდრიის ეკლესიებმა ფაქტობრივად დაკარგეს თავიანთი დამოუკიდებლობა, მთელი საეკლესიო ძალაუფლება კონსტანტინოპოლის, როგორც იმპერიის აღმოსავლეთი ნაწილის ერთადერთი დამოუკიდებელი პოლიტიკური და სულიერი ცენტრის ხელში მოექცა.
დაპყრობილი ეკლესიები, ერთი მხრივ, გარდაუვალად კონსტანტინოპოლის საპატრიარქო საყდრის სულიერი დამოკიდებულების ქვეშ მოექცნენ, ხოლო მეორე მხრივ, პოლიტიკური მიმართებით, ისლამის ხალიფებზე დამოკიდებულნი აღმოჩნდნენ.
ყველასთვის ცნობილია ლათინური სწავლება მღვდლობის მეოთხე ხარისხის შესახებ, რომელსაც თითქოსდა რომაელი მღვდელმთავრები ფლობენ. მაგრამფ, ასეთი სწავლება უცხო არც აღმოსავლური ღვთისმეტყველებისთვის ყოფილა. პირველად ის ჩამოაყალიბა კონსტანტინოპოლის პატრიარქმა წმ. მეთოდემ (843-847) ხატმებრძოლური ეპოქის ცნობილ აღმსარებელთან ღირ. თევდორე სტოდიელთან († 826) პოლემიკისას, რომელიც პატრიარქის საეკლესიო პოლიტიკას არ ეთანხმებოდა. თავის გაპატრიარქებამდე მეთოდემ 5 წელი დაჰყო რომში, სადაც გაეცნო დასავლეთის ახალი ეკლესიოლოგიური დოქტრინის ასპექტებს. ეს დოქტრინები იქნა გამოყენებული სწორედ მის მიერ სტოდიელ ბერებთან მიმოწერის დროს.
"ამ ტექსტების უმთავრესი ეკლესიოლოგიური მოტივი არის მტკიცებულება იმის შესახებ, რომ პატრიარქი არ არის პირველი ეპისკოპოსთა შორის, არამედ ხარისხობრივად სხვა, მღვდლობის უმაღლესი ხარისხია და ამ მიმართებით ის უტოლდება მოციქულებს. აი რამოდენიმე ციტატა:
"ხოლო რაც მღვდლებისთვის არიან ეპისკოპოსები, ანუ მღვდელმთავრები, ხოლო მღვდელმთავრებისთვის მოციქულები და მოციქულთა მემკვიდრეები, ანუ პატრიარქები, განსაზღვრავენ იმას, რაც მათ ღირსებით ეკუთვნით, მთელი სიცხადით (?) აჩვენებენ ღვთითგანბრძნობილ დიონისეს თხზულებებს და კანონთა (რომელ კანონთა? - ავტ.) განწესებებს. რადგან მაღლა მდგომი ხარისხები მათი ღირსებისამებრ განსაზღვრავენ ქვემდგომთა წინაშე, ვიდრე მოციქულებამდე - ხოლო მათი მემკვიდრეები, ანუ პატრიარქები, ასევე მოციქულები არიან" (Посл. 2, 90-96).
"... ვეტყვით ეპისკოპოსებსაც, რომლებიც ვალდებულნი არიან დაემორჩილონ მოციქულებს, ანუ პატრიარქებს..." (იქვე, 144-145).
"ეპისკოპოსი არის სახელიც და ჩვეულებრივი (!?) საქმეც, ხოლო მოციქულები და მათი მემკვიდრეები არიან - იშვიათნი და საკმაოდ მცირერიცხოვანნი, მწყემსმთავრულნი და თვითუფლებრივნი (!). რადგან როგორც ჩვენ გვმართავს ღვთაების ერთიანი საწყისი, ძალაუფლება, და ძალა, ხოლო მის მიერ წარმოიშვა და მას ემორჩილებიან მრავალნი, ასევე მოციქულთა და მათ მემკვიდრეთა შემდეგ არსებობენ წმიდა ხარისხები და წოდებანი; ისინი მრავალრიცხოვანნი არიან და განსხვავებულნი თვისებით, რომლებიც აიყვანებიან მცირერიცხოვნებთან, ანუ მოციქულებთან და მათ მემკვიდრეებთან" (იქვე, 167-174).
პატრიარქები მოციქულთა მემკვიდრეებად არიან წოდებულნი კიდევ ერთ ადგილას (იქვე, 113-114) და კიდევ ორჯერ პირდაპირ გათანაბრებულნი არიან მოციქულებთან (იქვე, 161 და 181). რამდენადაც ცნობილია, ეს დოქტრინა, ამგვარი სახით, ბიზანტიურ ნიადაგზე აქ ფორმულირებულია პირველად. ნახევარი საუკუნის განმავლობაში განვლილი გზის შესაფასებლად საკმარისია გავიხსენოთ ტარასის სიტყვები, რომლებიც თავის დროზე მიმართული იყო დაუმორჩილებელი კლირიკოსებისადმი: "კონსტანტინოპოლს ჰყავს ეპისკოპოსი". მეთოდე კი უკვე აღარ ერიდება თქმას: "თქვენ, ეპისკოპოსებს, გყავთ მოციქული, და ეს ვარ მე, პატრიარქი".
საინტერესოა ამისი შედარება თევდორე სტოდიელის რეაქციასთან, როდესაც 809 წლის კრებაზე იყო მცდელობა დაემტკიცებინათ მღვდელმთავართა (ყველასი, და არა მარტო პატრიარქის) ავტორიტეტი კანონიკურ საკითხებში: "... თუკი დავუშვებთ ამას, მაშინ ამაო ხდება სახარება, ამაო გახდებიან კანონები, და ყოველი თავისი მღვდელმთავრობის პერიოდში... გახდება ახალი მახარობელი, სხვა მოციქული...". შეგიძლიათ წარმოიდგინოთ, რას იტყოდა თევდორე სტოდიელი მეთოდეს თეორიებზე. მაგრამ... პატრიარქი კიდევ უფრო შორს მიდის და საკუთარ წინამორბედებს, ტარასისა და ნიკიფორეს მთელ ეკლესიას ადარებს: "რადგან ისინი იყვნენ ეკლესია, ისინი, ვინც ის შეკრიბა". როგორც ჩანს, რომში გატარებულ წლებს ამაოდ არ ჩაუვლია" (Афиногенов Д. Е. Константинопольский Патриархат и иконобореческий в Византии (784-847). М. 1997, стр. 107-108).
სრულიად ცხადია, რომ თავის სწავლებას, რომელიც რომაული პაპიზმიდან ისესხა, მეთოდე ვერაფრით დაადასტურებდა. როგორც უკვე ადრე ითქვა, ძველ ეკლესიაში მოციქულთა ადგილი, მათი მისიის დასრულების შემდეგ, დაიკავეს ეპისკოპოსებმა. არავითარი პატრიარქები და არც რაიმე მათი მსგავსი მაშინ ხსენებაშიც კი არ ყოფილა. მოციქულთა მემკვიდრეები - ეპისკოპოსები არიან, ხოლო თუ კიდევ უფრო ფართედ შევხედავთ, - ყველა ქრისტიანი, ვინც კი ნათლისღების საიდუმლოში მოციქულებრივი ნიჭი მიიღო. მეთოდეს სწავლების მსგავსი კი არ არსებობს არც კანონებში, არც წმ. დიონისე არეოპაგელის წიგნში "საეკლესიო იერარქიის შესახებ", სადაც ლაპარაკია მის მოწყობაზე ზეციური წეს-განგებისა და იერარქიულობის მსგავსად (1).
________________
1. თუმცა, წმ. დიონისეს ეპისტოლეში მონაზონ დემოფილესადმი არის ასეთი სიტყვები: "ამრიგად, შენ თვით დაუნიშნე ჯეროვანი შენს მოსურვებით, გაღიზიანებით და გონიერ ძალებს, შენ კი დაგინიშნავენ მღვდელდიაკვნები, მათ - მღვდლები, მღვდლებს - მღვდელმთავრები, მღვდელმთავრებს - მოციქულები და მათი მემკვიდრეები". მაგრამ თუ გავითვალისწინებთ, რომ წმ. დიონისე ცხოვრობდა სწორედ მოციქულთა საუკუნეში, მაშინ ნათელია, რომ აქ "მოციქულთა მემკვიდრეებში" იგულისხმებიან არა პატრიარქები (რომლებიც მაშინ ჯერაც არ იყვნენ), არამედ მოციქულთა უახლესი მოწაფეები, ან მოციქულებრივი კაცები, რომელთა ძალაუფლება მხოლოდ ავტორიტეტს ეფუძნებოდა.
________________
ნიშანდობლივია ასევე, რომ მეთოდეს თეორიაში ადგილს ვერ ჰპოვებს კრებაც, როგორც საეკლესიო მმართველობის უმაღლესი ორგანო, რომლის წინაშეც ანგარიშვალდებულნი არიან თვით პატრიარქებიც.
რაოდენი პატივისცემაც გინდ გვქონდეს წმ. პატრ. ფოტიოსისადმი ((857-867 და 877-886), რომელიც მეთოდეს ერთ-ერთი უახლოესი მემკვიდრე იყო კონსტანტინოპოლის კათედრაზე, ჩანს, რომ მისთვისაც უცხო არ იყო ეკლესიის მმართველობის პაპისტური პრეტენზიები. ფოტიოსი ქმედითი პატრიარქი გახლდათ, რომელიც საკმაოდ წარემატა პატრიარქობის რეფორმაში. როდესაც 881 წ.-ს იმპერატორი ბასილ მაკედონიანელი მიეცა სიგიჟეს, ფოტი ფაქტობრივ საკუთარ მხრებზე იღებს სახელმწიფო მმართველობას. ბასილის მიერ გამოცემულ კანონთა კრებულ ეპანაგოგას ფოტიოსმა მიუძღვნა წინასიტყვაობა, რომელშიც გამოაცხადა, რომ "მოქალაქეთა მშვიდობა და აყვავება, ხორციელი და სულიერი სიმტკიცე, დამოკიდებულია სამეფო ხელისუფლებისა და სასულიერო დასის თანხმიერებაზე". მაგრამ, ფოტიოსი არა თუ არ ანიჭებს სამეფო ძალაუფლებას რაიმე უპირატესობას საპატრიარქოს წინაშე, არამედ ზედმეტადაც კი აღამაღლებს პატრიარქს საეკლესიო მმართველობის საქმეში, რომელსაც ანიჭებს მხოლოდ საეკლესიო კანონებისა და კრებითი დადგენილებების განმარტების უფლებას" (См. Рансимен С. Восточная схизма. Византийская теократия. М. 1998, стр. 191).
ბოლო უდიდეს კონსტანტინოპოლელ პატრიარქთატან, რომელიც გამორჩეულია თავისი საეკლესიო დამსახურებებით და, რომლისთვისაც ამავდროულად უცხო არ არის პაპისტური მენტალიტები, იყო მიქაელ კერულარიოსი (1043-1058). კერულარიოსის პატრიარქობის ხატება გვაიძულებს შევადაროთ იგი პატრ. ნიკონს, "პაპიზმის" პირველდამწყებს რუსეთში. მიქაელ კერულარიოსი უპირველესად ცნობილია თავისი შეურიგებელი ბრძოლით ლათინურ ეკლესიასთან, რომლის წყალობითაც წარმოიშვა 1054 წლის სქიზმა. თითქმის ყველა საეკლესიო ისტორიკოსი აღნიშნავს, რომ ეს სქიზმა უფრო პოლიტიკური ბრძოლის გამო წარმოიშვა, ვიდრე სარწმუნოებრივი საკითხების გამო, რადგან დოგმატიკისა და საწესჩვეულებო განსხვავების ყველა საკითხი, რომლებიც XI ს-ის შუაწლებში წამოიჭრა ორივე ეკლესიას შორის, ამ კონფლიქტამდე დიდი ხნით ადრეც არსებობდა, მაგრამ ამას ხელი არ შეუშლია მათთვის შეენარჩუნებინათ ქრისტიანული ერთობა.
განსახილველ დროში კონსტანტინოპოლის პატრიარქის ძალაუფლების ამაღლებას ხელს უწყობდა დასავლეთში პაპისტური ძალაუფლებისმოყვარების წარმოუდგენელი აღზევება, რომელიც იყო რომაელ პონტიფიკოსებზე საერო ხელისუფლების კონტროლის შესუსტების შედეგი. მაგრამ, კერულარიოსს, რომელიც ელტვოდა ყოფილიყო პაპიზმის ერთგვარი ექვივალენტი აღმოსავლეთში, მოუწია ერთდროულად ებრძოლა პაპიზმის პრეტენზიებთანაც, და საიმპერატორო ხელისუფლების ზეწოლასთანაც.
1054 წელს პაპის ლეგატებთან საბოლოო კონფლიქტისა და ურთიერთ ანათემების შემდეგ, მიქაელ კერულარიოსი აქტიურადერევა წმიდად სახელმწიფოებრივ საქმეებში და თავის პოლიტიკას თავს ახვევს მთავრობას. ხანში შესულ იმპერატორ მიქაელ VI-ს ის აშკარად უგულებელყოფდა, მიითვისა მეწამული ფეხსაცმელების ტარების უფლება, რაც მხოლოდ იმპერატორთა პრეროგატივა გახლდათ, და მონაწილეობაც მიიღო მის (იმპერატორის - "აპოკ." რედ.) წინააღმდეგ ისააკ კომნენის მიერ მოწყობილ შეთქმულებაში. როდესაც ეს უკანასკნელი ტახტზე ავიდა, ქედმაღალმა პატრიარქმა ამოწურა მისი მოთმინება, და იმპერატორმა ნაბიჯები გადადგა ამ ძალაუფლებისმოყვარე პატრიარქის უსწრაფესი დამხობისთვის. მონასტერში ჩამწყვდეული კერულარიოსი ისე გააფთრდა, რომ დაემართა აპოპლექსიური დარტყმა, რომლისგან გარდაიცვალა კიდეც (См. там же, стр. 196-198; также Лебедев А. П. Очерки внутренней истории византийско-восточной церкви в IX, X и XI веках. М. 1902, стр. 56-57).
კიდევ რა უწყობდა ხელს პატრიარქების აღზევებას კონსტანტინოპოლში XII საუკუნიდან XV ს-ის ჩათვლით? – 1) ბიზანტიის იმპერიის დაკნინება, რომელიც იძულებული იყო ანგარიში გაეწია კონსტანტინოპოლელი პატრიარქებისათვის, რომელთა იურისდიქციული ძალაუფლება უკვე რამოდენიმეჯერ აღემატებოდა ტერიტორიებს,რომლებიც უშუალოდ იმპერატორის ძალაუფლებას იყო დაქვემდებარებული. ამ უკანასკნელთა მცდელობა დაემყარებინათ პოლიტიკური და საეკლესიო უნია დასავლეთთან, მტკიცე წინააღმდეგობას შეხვდა პატრიარქთა მხრიდან. 2) ჯვაროსნების მიერ კონსტანტინოპოლის ოკუპაციის შემდეგ მონარქიული წყობის დაცვა და იმპერატორის ოჯახის ლეგიტიმურობის უზრუნველობა.
ცრუსწავლებანი და პრეტენზიები, რომლებიც მომდინარეობდა კონსტანტინოპოლის საკმაოდ ავტორიტეტული მღვდელმთავრებისგან, ვერ შეუწყობდა ხელს აღმოსავლეთში კრებითი საწყისების განმტკიცებას, არამედ იწვევდა პაპიზმის დამყარებას დასავლური საეკლესიო-იერარქიული აბსოლუტიზმის ნიმუშის მიხედვით, რომელიც რომის ეპისკოპოსის "უცდომელობით" აბსურდამდეა დაყვანილი.
ამ თავის ბოლოს შევნიშნავთ, რომ მეოთხე სასულიერო ხარისხის შესახებ რომაული სწავლების გამოძახილი აღმოსავლეთში გამოიხატა შემდეგ მომენტებში: 1) პატრიარქებმა დაიწყეს განსაკუთრებული შესამოსელის ტარება, რომელიც განსხვავდება იმისგან, რასაც ატარებენ დანარჩენი ეპისკოპოსები; 2) მიიღეს სტავროპიგიული უფლებები, ანუ საეკლესიო მმართველობის ზეეპისკოპოსური უფლებები; 3) კრებით ღვთისმსახურებაზე ეპისკოპოსებთან ერთად მხოლოდ პატრიარქი იმოსება ტაძრის შუაგულში, სხვა ეპისკოპოსები - საკურთხეველში; 4) როდესაც პატრიარქი ჯდება ამაღლებულ ადგილას, ეპისკოპოსები უნდა იდგნენ; 5) პატრიარქი ეპისკოპოსებს აზიარებს საკუთარი ხელით; 6) მოსკოვის 1675 წლის კრების მიხედვით, საპატრიარქო ღვთისმსახურებაზე ყველა ეპისკოპოსმა უნდა მოიხსნას ჯვარი და დატოვოს კვერთხი. ეს ყველაფერი შემოტანილ იქნა განსაზღვრული მიზნით: კერძოდ, ნაჩვენები ყოფილიყო, რომ პატრიარქი არ არის ეპისკოპოსების თანასწორი.
შეუძლებელია იდავო იმ სწავლების წინააღმდეგ, რომლის მიხედვითაც მღვდლობა ხელმწიფებაზე მაღალია, როგორც სულია ხორცზე უმეტესი. რადგან ეკლესიას ღმრთისგან მიენიჭა მორწმუნეთა წინამძღოლობა მარადიული ცხონების გზაზე, სახელმწიფოს კი მხოლოდ გარეგანი მცველი ფუნქციები მიენდო და ასევე ზრუნვა ქრისტიანთა პოლიტ-ეკონომიკურ კეთილდღეობაზე. ასეთ აზრს ამ საგანზე გამოთქვამდნენ წმ. იოანე ოქროპირი და ეკლესიის სხვა დიდი მამები. მაგრამ ამან საეკლესიო ცხოვრებაში არანაირად არ უნდა გააჩინოს ისეთი დამახინჯებული მოვლენა, როგორიცაა პაპიზმი და ცეზარო-პაპიზმი, როდესაც ეკლესიის მთავარი წინამძღვარი უკანონოდ ისაკუთრებს უფლებებს, რომელიც მისთვის არავის მიუნიჭებია, როგორც საეკლესიო, ასევე სახელმწიფო აღმშენებლობაში.
სწორედ მეფობისა და მღვდლობის შეხმატკბილებაში (სიმფონიაში) არის შესაძლებელი დედამიწაზე ქრისტიანული იმპერიის იდეალის მიღწევა, და არა მათ შორის ხელისუფლებისთვის ბრძოლაში. სამწუხაროდ, მაგალითებს, რომლებიც ოდნავ მაინც მიუახლოვდებოდა ამ იდეალს, ისტორია ძალზედ ცოტას გვთავაზობს და ამისი მიზეზს არცთუ იშვიათად წარმოადგენდნენ უმაღლესი საეკლესიო მსახურები.