პაპიზმის მეტასტაზები მართლმადიდებლობაში
და ეკლესიის კრებითობაბიზანტიური პატრიარქიზმი, პენტარქიული მწვალებლობა, ბერძნული ეთნოფილეტიზმი, რუსული ნიკონიანელობა, სინოდალური ოლიგარქიზმი, სერგიანელობა
ნაწილი II
1. საეკლესიო იერარქია ძველ ეკლესიაში და კრებითობის დამახინჯება მომდევნო საუკუნეებში
ქრისტეს მიერ დაფუძნებულ ეკლესიაში სამეფო და სამღვდლო ძალაუფლება ერთგვარად შეერთდა, მაგრამ ამჯერა უკვე ყოველ ქრისტიანში (1 პეტ. 2:5, 9-10; გამოცხ. 1:6; 5:10; 20:6). მართალია, მღვდლობა და მეფობა ეკუთვნის ქრისტეს, მაგრამ ქრისტიანები მათ ფლობენ მისდამი თანაზიარობის ძალით. "განა ჩვენ, ერისკაცნიც, მღვდლები არ ვართ? - კითხულობს ტერტულიანე. - საეკლესიო ავტორიტეტმა და პატივმა, ნაკურთხმა იერარქიასთან თანამსხდომობით, აი რამ დააწესა განსხვავება კლიროსსა და ხალხს შორის. ამიტომაც, სადაც არ არის საეკლესიო დასი, იქ შენ აღასრულებ შეწირვასა და შთაფლვას, და მარტო შენ ხარ შენივე თავის მღვდელი; მაგრამ სადაც შეიკრიბება სამი, იქ უკვე ეკლესიაა, თუნდაც ერისკაცნი იყვნენ. ამრიგად, რაკიღა შენ საკუთარ თავში ატარებ მღვდლობის უფლებას - საჭიროების შემთხვევაში, გმართებს დაემორჩილო მღვდლობის დისციპლინას, რადგან შენ აუცილებლად გახასიათებს მღვდლობის უფლება" (Цит. по.: Болотов В. В. Лекции по истории Древней Церкви. Т. 3. М. 1994, стр. 460-461)
იმავე თანაზიარობით განისაზღვრება საეკლესიო იერარქიისა და საერო ძალაუფლების მსახურება, რომლებიც გაერთიანებულია ერთ ეკლესიაში ერთი თავის უფალ იესუ ქრისტეს მიერ. მაგრამ არავითარ სისხლისმიერ მემკვიდრეობაზე, როგორი მსახურებაც გინდ იყოს, ეკლესიაში უკვე შეუძლებელია ლაპარაკი, ამისი ნებისმიერი გამოვლინება კი დაბრუნება იქნებოდა ძველი აღთქმისკენ (1).
________________
1. არსაკიდების კათოლიკოსთა დინასტია სომხეთის ეკლესიაში სწორედაც რომ წარმოადგენს ამგვარი დაბრუნების მაგალითს (სამწუხაროდ არა ერთადერთს). თუმცა, ხაზი უნდა გავუსვათ იმას, რომ ასეთი პრაქტიკა კანონებში პირდაპირ არსად არის აკრძალული.
________________
იგივე შეგვიძლია ვთქვათ პატრიარქობაზე მის ახალაღთქმისეულ ფორმაში. სამდასოვანი იერარქია ეკლესიაში - ეპისკოპოსი, პრესვიტერი, დიაკვანი - ქრისტეს მიერ დაწესებულ იერარქიად (ანუ ქრისტეს მიერ გადმოცემულ იერარქიად) იწოდება, თუმცა უფრო სწორი იქნება თუ ვიტყვით, რომ ეს დაწესება - საღმრთოა (См.: Афанасьев Н., прот. Церковь Духа Святого. Рига. 1994, стр. 184). ისტორიულ-საღვთისმეტყველო მეცნიერება ამტკიცებს, რომ პირველდაწყებითად ეპისკოპოსობას და პრესვიტერობას იერარქიული განსხვავებულობა არ ჰქონდა, ისინი ტოლფარდი ცნებები იყვნენ (ტიტ. 1:5, 7).
I-ის მიწურულსა და II ს-ის დასაწყისს, საეპისკოპოსო მსახურებისგან პრესვიტერული მსახურების გამოყოფა მოხდა არა ეპისკოპოსის მღვდელმთავრობის იდეის ტრანსფორმაციის შედეგად, ძველაღთქმისეული მღვდელმთავრის მსახურების მსგავსად - როგორც შეცდომით მიიჩნევს დეკ. ნ. აფანასიევი (იხ. იქვე. გვ. 241-258), - არამედ მოციქულობის, როგორც მსახურების გაუქმების შედეგად, რომელიც წარმოადგენდა განსაკუთრებულ და უკვე არა რესტავრირებად მსახურებას. თვით მოციქულები უწოდებდნენ საკუთარ თავს პრესვიტერებს (1 პეტ. 5:1; 2 ინ. 1:1; 3 ინ. 1:1). ანუ პირველდაწყებით ეკლესიაში ეპისკოპოსთა ადგილი ეპყრათ მოციქულებს, ხოლო მათი მსახურების დასრულების შემდეგ - პირველ პრესვიტერს (ჩვენებურად - დეკანოზი), რომელსაც საბოლოოდ დაუმკვიდრდა ეპისკოპოსის სახელი, მაშინ როდესაც მცირე პრესვიტერები თანდათანობით იღებენ მდგომარეობას, რომელიც დღევანდელი სამრევლო მღვდლის ხარისხის იდენტურია.
ასეა თუ ისე, ეპისკოპოსი არის ეკლესიაში უმაღლესი იერარქიული მსახურება. ეპისკოპოსზე მაღლა მადლისმიერი ნიჭით საეკლესიო ხარისხებს შორის არავინ არსებობს, ხოლო ყველა მათგანს მეთაურობს და მართავს ერთი მღვდელმთავარი და მწყემსმთავარი ქრისტე. "როგორც არსებობს ერთი უფალი, ერთი რწმენა, ერთი ნათლისღება, - ამბობს წმ. კვიპრიანე კართაგენელი, - ასევე არსებობს ერთი ეპისკოპოსობა (ანუ ერთი საეპისკოპოსო ღირსება და ძალაუფლება), ერთია იგი და განუყოფელია; ყოველი ეპისკოპოსი უნდა იმყოფებოდეს ერთი და უზენაესი ეპისკოპოსის ქრისტეს ძალაუფლების ქვეშ, რომელიც არის ერთი თავი და სიძე ეკლესიისა, ზუსტად ისევე, როგორც მზის სხივთა მასა შეადგენს ერთ ბრწყინვალებას" (ციტ.: Де-Скровховский К. О. От мрака к свету. СПб. 1997, стр. 138-139).
მართალია მიტროპოლიათა დაფუძნება, რომლის საწყისები II ს-ის შუაწლებში გაჩნდა, ასევე საარქიეპისკოპოსოები და საეგზარქოსოები, IV ს-ის დასაწყისიდან, არ ვარაუდობს ეპისკოპოსზე უმაღლესი ხარისხის დაწესებას, არამედ მხოლოდ ე. წ. "პირველობის პატივს", მაგრამ ამ ტიტულებთან შერწყმული უფლებამოსილებანი, როგორც ისინი საეკლესიო პრაქტიკაში ჩამოყალიბდა, მაინც ძალაუფლების ერთგვარი გადამეტებაა სხვა ეპისკოპოსთა უფლებებზე, რომლებიც მასთან ღირსებით და მადლის ნიჭებით თანასწორნი არიან.
IV საუკუნიდან მიტროპოლიტები და არქიეპისკოპოსები ფაქტობრივად უკვე აღარ ფლობენ პირველობის უბრალო პატივს. ფორმალურად რჩებიან რა პირველებად თანაბართა შორის, არცთუ იშვიათად ისინი მათდამი დაქვემდებარებულ ეპისკოპოსთა უფლებებსა და ძალმოსილებასაც ისაკუთრებენ, რომლებიც იდეით ეკუთვნის მხოლოდ ერთ იესუ ქრისტეს, როგორც ყველა ეკლესიის ნამდვილ არქიეპისკოპოსს (ანუ დიდ ეპისკოპოსს).
დროთა განმავლობაში ასეთი იერარქიული ამაღლება პირველობის მქონე ეპისკოპოსისა (პირველიერარქისა) ნელ-ნელა ეკლესიაში განმტკიცდა, როგორც de facto, რაც ეწინააღმდეგებოდა ძველ სამოციქულო პრაქტიკას. მითუმეტეს შეუძლებელია მოციქულთა დადგენილებებში ვიპოვოთ რაიმენაირი საფუძველი პატრიარქის თანამდებობის დასაფუძნებლად. რადგან რა არის პატრიარქი? - ეს არის უმაღლესი მამა, რომელიც ძალაუფლების მთელ სისავსეს ფლობს - სამღვდელმთავროს და სამეფოს (= სახელმწიფოებრივს), რომელიც, ამავდროულად, გადადის მემკვიდრეობითად (ხორციელი ნათესაობით), როგორც ეს ძველაღთქმისეულ ისტორიაში იყო. როგორ გაჩნდა პატრიარქის ტიტული ახალაღთქმისეულ ეკლესიაში - გაუგებარი და იდუმალია.
ნათელია ერთი რამ: პატრიარქის თანამდებობა, როგორც ის დღეისთვის არის დაწესებული ეკლესიაში, არ შეესაბამება ძველი აღთქმის პატრიარქალურ ძალაუფლებას, ამიტომ თვით პატრიარქის ტიტული ეკლესიის იერარქიულ სტრუქტურაში, წმიდა წერილის თვალსაზრისით, არცთუ კანონიკურია, რადგან ახალ აღთქმაში პატრიარქი, ამ სიტყვის ზუსტი აზრით, მხოლოდ უფალი იესუ ქრისტეა.
ნათელია ისიც, რომ ძველ ეკლესიაში ეს ტიტული არ არსებობდა. ქრისტეს საპატრიარქო ძალაუფლების პროეცირება ეპისკოპოსებზე (ისევე როგორც იმპერატორებზე), რომელიც გვიანდელმა თეოლოგებმა შეიმუშავეს, ჩვენი აზრით, არცთუ კორექტულია. საჭიროა აღინიშნოს, რომ თვით რომაელ მღვდელმთავრებს, რამდენიც გინდ კიცხონ ისინი ყველა ეკლესიის მიმართ პრიმატობის დაწესებისთვის, არასოდეს გაუბედავთ საკუთარი თავისთვის ეწოდებინათ პატრიარქი, ისინი ყოველთვის იწოდებოდნენ უბრალოდ - პაპებად (=მამებად), იმ ტრადიციის საპირისპიროდ, რომელიც აღმოსავლეთში გაჩნდა. მაგრამ, მოდი, კვლავ სამოციქულო ეკლესიის საეკლესიო-იერარქიული მოწყობის თემას დავუბრუნდეთ და ამასთან დაკავშირებით ეკლესიათა თვითმმართველობის საკითხი განვიხილოთ. სხვადასხვა ავტოკეფალური ეკლესიის არსებობას, რომლებიც სხვა ადგილობრივ ეკლესიათაგან დამოუკიდებლად იმართებიან, წმიდა წერილში, ისტორიასა და საეკლესიო კანონებში მყარი საფუძველი გააჩნია.
ღვთაებრივმა მოძღვარმა წმ. მოციქულებს უბრძანა ექადაგათ ყველა ხალხისთვის და ისინი ეკლესიაში შემოეწვიათ (მთ. 28:19-20). მოციეულები, თავიანთი წინამძღვრის დარიგებისამებრ, დედამიწის ყველა კუთხეში გაიფანტნენ საქადაგებლად (საქმე 10:18). სამოციქულო ქადაგება მრავალ სხვადასხვა ენაზე წარმოებდა (საქმე. 2:4-11).
თავიანთი სამისიონერო მსახურება მოციქულებმა ხალხების მიხედვით დაჰყვეს, ამიტომაც წმ. პეტრე მიიჩნევა ებრაელთა მოციქულად, წმ. პავლე - ბერძნებისა, წმ. თომა - სპარსელებისა და ინდოელებისა და ა. შ. ჰქადაგებდნენ რა ღვთის სიტყვას სხვადასხვა ქვეყნებში, წმმ. მოციქულები აფუძნებდნენ ადგილობრივ ეკლესიებს, რომლებიც ერთი, საყოველთაო ეკლესიის ცოცხალ ორგანიზმს წარმოადგენდა.
იმ ადგილებში, სადაც იმყოფებოდა ერთი ეროვნების ხალხი, მოციქულები ამ ხალხის ეკლესიას აფუძნებდნენ, ან, როგორც მოგვიანებით დაიწყეს ლაპარაკი, ეროვნულ ეკლესიას, ხოლო იმ ადგილებში, სადაც მრავალეროვანი მოსახლეობა იყო, სხვადასხვა ეროვნებისგან შემდგარი ეკლესიები ფუძნდებოდა. მოციქულთა მიერ დაფუძნებული ერთ-ერთი უპირველესი ეკლესია, რომელიც ერთი ეროვნებისგან შედგებოდა - ეს იყო ეკლესია იუდეაში (გალატ. 1:22-23).
მალე, მოციქულთა ან მათ დროებასთან ახლო პერიოდში სხვა ადგილებშიც აღმოცენდნენ ერთი ტომის ქრისტიანთაგან შემდგარი ეკლესიები, კერძოდ: ინდოეთში, ეთიოპიაში, გალიაში და ა. შ. მაგრამ იმავდროულად ფუძნდება სხვა შემადგენლობის ეკლესიები, სადაც შერეული, ანუ სხვადასხვა ტომის ქრისტიანული მოსახლეობაა, მაგალითდ, ანტიოქიაში, რომში, კორინთოში.
როდესაც სხვადასხვა ქვეყნებში ადგილობრივ ეკლესიებს აფუძნებდნენ, წმმ. მოციქულები იქვე აწესებდნენ მოძღვრებს, რომლებსაც ამ ეკლესიათა მართვის უფლება ეძლეოდათ, რათა დამოუკიდებლად მოეწესრიგებინათ ეკლესიის შინაგანი ცხოვრება ადგილობრივი თავისებურებებისა და პირობების გათვალისწინებით. ამრიგად, თვით მოციქულები აარსებდნენ დამოუკიდებელი მმართველობის მქონე ეკლესიებს.
მოციქულთა ეპისტოლეებში უკვე ცალკე ეკლესიებად მოიხსენიებიან, მაგალითად, ასიის (1 კორ. 16:19), მაკედონიის (1 კორ. 8:1), გალატიის (გალ. 1:2), თესალონიკის (თეს. 1:1), ლაოდიკიის (კოლ. 4:16), ფილიპიის (ფილიპ. 1:1), ბაბილონის (1 პეტ. 5:15) და სხვა ეკლესიები. აპოკალიფსისის 1-3 თავებში სახელობითად არის ნახსენები ასიის ეკლესიები. სამოციქულო ეკლესიათა უკვე ეს საზოგადო ჩამონათვალი შესაძლებლობას იძლევა დავასკვნათ, რომ ეკლესიის ამგვარი დაყოფის საფუძველს რომის იმპერიის ადმინისტრაციული დაყოფა იძლეოდა. ვრცელი საეკლესიო ოლქები ამ ოლქთა სახელების მიხედვით იწოდება (მაგ., ასიის ეკლესიები), უმცირესნი - პროვინციათა სახელწოდებებით (მაკედონიის ეკლესიები), შემდეგ - ქალაქთა სახელწოდებების მიხედვით (მაგალითად, თესალონიკის) და სხვა.
ცალკეული ეკლესიების მმართველობა კონცენტრირებული იყო ოლქების ან პროვინციათა მთავარ ქალაქებში, სადაც არსებობდნენ საეპისკოპოსო კათედრები. ეს შეგვიძლია ვნახოთ მოციქულთა ეპისტოლეებშიც. ასე, მაგალითად, მოც. პავლე, იმისთვის რათა გამომშვიდობებოდა ასიის ეკლესიებს და მათთვის ბოლო დარიგებები მიეცა, მილიტში მხოლოდ ეფესოს მღვდელმსახურებს უხმობს, რომელიც იყო ასიის უმთავრესი ქალაქი - და მზრუნველობას მთელ საეკლესიო ოლქზე მათ აკისრებს (საქმე 20:17-38).
მსგავს რამეს ვამჩნევთ წმ. მოციქულ პავლეს დამოკიდებულებაში აქაიის ეკლესიათა მიმართ: მათ ის კორინთეს, აქაიის ოლქის დედაქალაქის ქრისტიანთა მეშვეობით მიმართავს (2 კორ. 1:1). ასევე წმ. იოანე ღვთისმეტყველი, აუწყებს რა ღმრთის მსჯავრს მცირე აზიის ეკლესიებს, მიმართავს მათ იმ წინამძღვრებს (ანგელოზებს), რომელთაც კათედრები ამ ცნობილი ოლქის უმთავრეს ქალაქებში ჰქონდათ (აპოკ. 2-3). თვით მოციქულთა ეპისტოლეებიც მიმართული იყო პროვინციის უმთავრეს ქალაქთა ქრისტიანთადმი..." (Скурат К. Е. История Православных Поместных Церквей. Т. 1. М. 1994, стр. 10-12).
ე. წ. "საპატრიარქოების" დაწესება ზოგიერთ უმეტესად მძლავრ და ავტორიტეტულ ადგილობრივ ეკლესიებში, იმწამსვე გამოიწვია ბრძოლა ძალაუფლებისთვის ამ "საპატრიარქოებს" შორის და მცდელობა მათით დაემორჩილებინათ სხვა, არამრავალრიცხოვანი და ნაკლებად მდიდარ ეკლესიათა ქრისტიანები, რომელთაც არ ჰქონდათ პოლიტიკური ძალა, წინააღმდეგობა გაეწიათ ფუჭი ტიტულებით გაამპარტავნებულ თამამოძმეთა არაკანონიერი პრეტენზიებისთვის.
მსგავსი ბრძოლა იმდენად აშფოთებდა თანამედროვეთა ქრისტიანულ სინდისს, რომ მან აიძულა წმ. გრიგოლ ღვთისმეტყველი, კესარია-კაპადოკიის არქიეპისკოპოს ბასილი დიდისადმი მიწერილ წერილში, აღშფოთებით ეთქვა: "როდისღა შეწყვეტთ ერთმანეთის ჭამას ეპარქიათა ფლობისთვის, როგორც (დაე მომიტევოს შენმა ღმრთისმოყვარე სიწმიდემ) ძაღლები ჭამენ ერთურთს მათთვის გადაგდებული ძვლებისთვის. აი სანამდე მიდის ბრძოლა პატივმოყვარეობისთვის, ან, ვშიშობ ვთქვა, ვერცხლისმოყვარეობისთვის" (Цит. по: Антоний (Храповицкий), митр. Восточные Православные Церкви. // Никон (Рклицкий), архиеп. Жизнеописание блаж. Антония, митр. Киевского и Галицкого. Т. Х. Нью-Йорк. 1963, стр. 43). ერთი სიტყვით, "პატრიარქობა" ეს არის გვიანდელი მოვლენა, რომელსაც არ გააჩნია არანაირი სერიოზული საფუძველი I-IV საუკუნის ძველი ეკლესიის ისტორიასა და რჯულმდებლობაში.
"პატრიარქობა" ძალაუფლების იმ მოცულობით, რომელიც დღეისთვისაა ცნობილი, მხოლოდ V ს-ის მიწურულს ჩამოყალიბდა, მაგრამ არ იყო საბოლოოდ განმტკიცებული მსოფლიო კრებათა კანონებით. კიდევ ერთხელ ხაზს გავუსვამთ, რომ "პატრიარქობის" არაკანონიკურობა მდგომარეობს ბიზანტიის იმპერიის მთავარ ქალაქთა იერარქების მიერ განსაკუთრებული უფლებამოსილებების მისაკუთრებაში, რომლებიც გათვალისწინებული არ იყო ახალაღთქმისეული სამღვდელოების მსახურებაში, როგორც ის იყო დაწესებული ეკლესიის თავის ჩვენი უფლისა და მაცხოვრის იესუ ქრისტეს მიერ, და წარმოადგენს მელქისედეკის წესით ერთი საყოველთაო მღვდელმთავრის ძალაუფლების მისაკუთრების მცდელობას.
ჩვეულებისამებრ "პატრიარქობის" მომხრეები მის საფუძველს ეძებენ მოციქულთა 34-ე კანონში. ამ კანონს მართლაც აქვს უძველესი, სამოციქულო წარმომავლობა. მაგრამ "პატრიარქისტების" იმედგასაცრუებლად - მასში "პატრიარქობის" დაწესების იდეის მსგავსი არაფერია ნათქვამი.
კანონში ნათქვამია: "ყოველი ერის (εθνος) ეპისკოპოსები უნდა ცნობდნენ პირველს მათ შორის, აღიარებდნენ მას, როგორც თავს და თავიანთ ძალაუფლებაზე აღმატებული არაფერი მოიმოქმედონ მისი ნებართვის გარეშე. მათ მხოლოდ ის საქმეები აწარმოონ, რაც თავიანთ ეპარქიებსა და მათთან მიმდებარე ადგილებს ეხება. მაგრამ პირველმაც არაფერი მოიმოქმედოს სხვებთან შეუთანხმებლად, ვინაიდან, ასე აღესრულება ერთაზროვნება და განიდიდება ღმერთი სულიწმიდის მადლით".
ამ კანონში ზუსტადაც რომ ლაპარაკია პირველზე თანაბარ ეპისკოპოსთა შორის და აღიარებულია არა მისი მთავრობა სხვა ეპისკოპოსებზე, არამედ აღიარება მხოლოდ როგორც თავის. არასწორია წმ. მოციქულთა 34-ე კანონში ნახსენები პირველი ეპისკოპოსის უფლებების გაიგივება მიტროპოლიტის უფლებებთან, როგორც მეთაურისა რამოდენიმე საოლქო ქორ-ეპისკოპოსზე, რომელიც დააწესა გვიანდელმა საეკლესიო რჯულმდებლობამ და, რომელიც მომდინარეობდა საეკლესიო ურთიერთობებში იმპერიული ადმინისტრაციულ-პოლიტიკური და ტერიტორიული დაყოფის პრინციპებიდან, რითაც პირველდაწყებითი ეკლესია თითქმის არ ხელმძღვანელობდა.
უძველესი ეკლესიის მოწყობა სულ სხვაგვარი იყო. "საეკლესიო კანონებში და განსაზღვრებებში საეკლესიო თემის უძველესი სახე, რომელსაც ეპისკოპოსი მართავს, - იყო ის მარტივი თუ რთული, - ატარებდა ბერძნულ სახელს: "παροικια" ("პაროკია") (ევსები. საეკლესიო ისტორია. III, 4; VI, 2; VII, 28. მოც. დადგენილებები, VII, 46). ეს სიტყვა ნიშნავს ადამიანთა ცნობილი მოდგმის დასახლებას მათთვის უცხო ადამიანებს შორის, ანუ ნიშნავს კოლონიას.
ამით გამოიხატებოდა ის აზრი, რომ ქრისტიანები, წარმართთა შორის შეადგენდნენ ცნობილი ქალაქების თემებს, იყვნენ ერთგვარი ჩამოსულები მათ შორის. შემდეგში, როდესაც ქრისტიანობა გამრავლდა, παροικια შეიცვალა სახელწოდებით "ეპისკოპია", რომელიც უფრო ზუსტად უთითებდა საეკლესიო თემის მმართველობის ხასიათზე... რომის იმპერიის განსხვავებული საეპისკოპოსო ოლქები II და III საუკუნეებში წარმოადგენდნენ უთვალავ საეკლესიო-ადმინისტრაციუილ წერტილებს. ეს იყო უამრავი სრულიად დამოუკიდებელი საეკლესიო საძმო, ქრისტიანული თემი" (Лебедев А. П. Духовенство древней Вселенской Церкви. СПб. 1997, стр. 150, 156).
"საეკლესიო კავშირის ელემენტარულ ფორმას წარმოადგენს არა ეპისკოპია, არამედ "სამრევლო", ანუ "პაროკია" ("παροικια"). ძველი საეკლესიო ურთიერთობების თვალსაზრისით, "სამრევლოსთვისაც აუცილებელია განსაკუთრებული "ეპისკოპოსი", რადგან "ეკლესია არ არსებობს ეპისკოპოსის გარეშე". მაგრამ იმისდა კვალად, თუ როგორ გადადიოდა ქრისტიანობა ქალაქებიდან სოფლებში, ყალიბდებიან ახალი ურთიერთობები. გაჩნდა ისეთი პატარა თემებიც, რომ აქ ეპისკოპოსის დაყენება არ იყო მოსახერხებელი, ამის შესაძლებლობას არ იძლეოდა თემის სიმცირე და მისი პატარა საზღვრები. ამრიგად, დედა ეკლესიებს (ecclesia matrix) გაუჩნდათ ფილიალური ეკლესიები" (Болотов В. В. Цит. соч. Т. 3, стр. 201), რომელთაც თავიდანვე მეთაურობდნენ პრესვიტერები.
ასე რომ, ძველი ეკლესიის თემ-საეპისკოპოსოებს გააჩნდათ ხაზგასმულად სახალხო, და არანაირად ტერიტორიული პრინციპი. როდესაც "საეპისკოპოსოს" ("ეპისკოპიის") სახელწოდება შეიცვალა "ეპარქიად", ქრისტიანული თემები უკვე ტერიტორიულ-ადმინისტრაციულ-იმპერიულ დაყოფაზე გახდნენ დამოკიდებულნი.
"ადგილობრივ ეკლესიებზე მსჯელობისას, ეკლესიის მამებს ყოველთვის სწამდათ და "განსჯიდნენ, რომ არც ერთი ოლქისთვის არ კნინდება სულიწმიდის მადლი, რომლის მიერაც სიმართლე ქრისტეს მღვდელთა მიერ გონივრულადაც იხილვება და მტკიცედაც არის დაცული" (აფრიკის კრების ეპისტოლე რომის პაპ კელესტინეს).
ამრიგად, მსოფლიო კრების კანონები არა თუ დასაშვებად არ მიიჩნევენ ერთ ადგილობრივ ეკლესიათა მიერ სხვათა დაქვემდებარებას, არამედ იცავენ კიდევაც მათ ხელუხლებლობას. ძველი ადგილობრივი ეკლესიები, რომელთაც ჰყავთ თავიანთი იერარქია, თავიანთი შინაგანი მოწყობითა და მმართველობით ერთმანეთზე არ იყვნენ დამოკიდებულნი. დროთა განმავლობაში ასეთი დამოუკიდებელ ეკლესიებს ავტოკეფალური (αυτος - თვითონ, და κεφαλη - თავი) ეკლესიები უწოდეს, ანუ რომელთაც ჰყავდათ თავიანთი მეთაური, თავიანთი მმართველობა, რომელიც სხვა ძალაუფლებაზე არ იყო დამოკიდებული" (Скурат К. Е. История Православных Поместных Церквей. Т. 1. М. 1994, стр. 13-14).
ოლქების პირველიერარქები, როგორც ადგილობრივ ეკლესიათა ხელმძღვანელები, ჯერ კიდევ მოციქულთა დროიდან ჩნდებიან. წმ. იოანე ოქროპირი მოწმობს მოც. ტიტეზე, რომ მას მოციქულ პავლესგან ბოძებული ჰქონდა მთელი კუნძულის, კრეტას მმართველობა, და ყველა იქაური ეპისკოპოსი მისი მწყემსმთავრობის ქვეშ იმყოფებოდნენ.
იგივე წმ. იოანე ოქროპირი მოწმობს ტიმოთეზე, რომ მას მიენდო ასიის მთელი ოლქის მმართველობა. ეფესოში ყოფნისას მოც. პავლე ასიის მთელი ეკლესიის სახელით ესალმება კორინთელებს, რაც იმაზე უთითებს, რომ მთელი ასიის ეკლესიის სათავეში ეფესოს ეკლესია იდგა (1 კორ. 16:19).
შემდეგ იგივე მოც. პავლე, ესალმება რა კორინთოს ეკლესიას, ამ ეკლესიასთან ერთად მთელ აქაიას (საბერძნეთს) ესალმება, რაც მიუთითებს იმაზე, რომ აქაიას სათავეში იდგა კორინთო (2 კორინთ. 1:1). თესალონიკე წარმოდგება მაკედონიის საეკლესიო ცენტრად (1 თეს. 1:7; 2 კორ. 8:1), ხოლო ანტიოქია - მთელი სირიისა და კილიკიისა (საქმე 15:23).
საეკლესიო ისტორიკოსი ევსები ირინეოსის (დაახ. 178 წ.) შესახებ მოწმობდა, რომ ის იყო არა მარტო ლიონის, არამედ მთელი გალიის ეპარქიალური მმართველი. სხვა ადგილას ევსები წერს, რომ ეფესოს ეპისკოპოსი პოლიკრატე, ეპისკოპოსი პალმა ამასტრიდელი, ასევე თეოფილე კესარიელი და ნარკის იერუსალიმელი, როგორც პირველიერარქი ეპისკოპოსები თავიანთ ოლქებში, სარგებლობდნენ თავმჯდომარეობის უფლების იმ დროს არსებულ ადგილობრივ კრებებზე, კერძოდ: პირველი თავმჯდომარეობდა ასიის ეპისკოპოსებს შორის, მეორე - პონტოელთა შორის, მესამე კი პალესტინელებს შორის (Стратилатов И. Древность и важность апостольских правил. СПб. 1996, стр. 48-49. Лебедев А. П. Указ. соч., стр. 160).
"ევსებისთან (IV, 23) უმაღლესი საეკლესიო მდგომარეობა მიეწერება II ს-ის მიწურულის კორინთოს ეპისკოპოს დიონისეს. ევსები პირდაპირ გვამცნობს,რომ დიონისეს იერარქიული გავლენა მისი საეპისკოპოსო ოლქის საზღვრებს გარეთაც ვრცელდებოდა... დიონისე მწყემსურად ახდენდა გავლენას ლაკედემონიის ეკლესიაზე, ათენის ეკლესიას და ელადის მრავალ სხვა ეკლესიებზე, და ეს იმიტომ, რომ ის მთელი ელადის ოლქის სათავეში იდგა (Лебедев А. П. Указ. соч., стр. 163). ამრიგად, უეჭველია, რომ წმ. მოციქულთა 34-ე კანონი თავისი შინაარსით ეკუთვნის უძველეს სამოციქულო დროებას.
უპირატესად ეკლესიათა ასეთი მოწყობა არსებობდა, როგორც მინიმუმ, IV ს-ის ბოლომდე, რადგან აშკარად აღინიშნება II მსოფლიო კრების მე-2 კანონით. უპირატესი ეპისკოპოსის მსახურება იზღუდებოდა (რამაც ასახვა ჰპოვა საეკლესიო რჯულმდებლობაში): 1) საზოგადო სამწყემსო მეთვალყურეობით საკუთარ ოლქზე (ანტიოქ. 9); 2) ადგილობრივი კრების მოწვევით (ანტიოქ. 19); 3) საეპისკოპოსო ხელდასხმაში მონაწილეობით (I მსოფლ. მე-4). მისი ძალაუფლება მოქმედებდა მხოლოდ საკუთარი ეპარქიის ჩარჩოებში, და იმ ადგილებში, რო მლებიც მას ეკუთვნოდა (II მსოფლ. 2; III მსოფლ. 8), ხოლო ეპისკოპოსების გასამართლება შედიოდა მხოლოდ ადგილობრივი კრების პრეროგატივაში (III მსოფლ. 1). ამასთან, I-III საუკუნეთა ძველი ეკლესიის უპირატესი ეპისკოპოსები არც "მიტროპოლიტებად" იწოდებოდნენ, არც "არქიეპისკოპოსებად" და არც - მით უმეტეს - "პატრიარქებად".
ასე, მაგალითად, კართაგენის კრების 48-ე კანონი ბრძანებს: "პირველმოსაყდრე ეპისკოპოსი ნუ იწოდება სამღვდელოთა ეგზარქოსად, ან უმაღლეს მღვდლად, ანდა რაიმე ამდაგვარი სახელწოდებით, არამედ იწოდოს ოდენ პირველი საყდრის ეპისკოპოსად" (კართ. კრების კანონი 39 (48)) (მართლ. ეკლესიის კანონები. დალმატია-ისტრიის ეპისკოპოს ნიკოდიმოსის (მილაში) განმარტებებით. II ტ. თბილისი 2021 წ. გვ. 178).
მაგრამ უკვე მალევე ვაკვირდებით, რომ პირველმოსაყდრე ეპისკოპოსის უფლებამოსილებები თანდათანობით ვრცელდება და მისი ძალაუფლების მოცულობა, ისევე როგორც მისი ადგილი ეკლესიაში, გარკვეულწილად იზრდება. მაგალითად, კართაგენის კრებათა 66-ე კანონი უკვე უფლებას აძლევს მიტროპოლიტს კლირიკოსები მისდამი დაქვემდებარებული ეპისკოპოსებისგან აიყვანოს, თანაც "ვინც სურს" და "საიდანაც ინებებს", და ხელი დაასხას დიაკვნებად, პრესვიტერებად ან სხვა ეკლესიათა ეპისკოპოსებად. ანუ სახეზეა პირველმოსაყდრე ეკლესიის სხვის ეპარქიებში ჩარევის დაკანონება.
მაგრამ "სამიტროპოლი სისტემა განვითარდა იმავე ბუნებრივი მიზეზებით, რომელმაც განაწყო მოციქულები თავიანთი ქადაგება დაეწყოთ პოლიტიკური ცენტრებიდან. დიდი ქალაქები, როგორც სამოქალაქო ცხოვრების ცენტრები, ბუნებრივად იზიდავდნენ თავისკენ მორწმუნეთა მასებს პროვინციებიდან.
რადგან სახარებისეული ქადაგება წარიმართებოდა მთავარი ქალაქებიდან ქვეყნის სიღრმეში, მრავალი პროვინციული ეკლესია ფილიალურ ურთიერთობაში იმყოფებოდა მთავარი ქალაქის საეპისკოპოსოსთან; ბუნებრივი პატივისცემა თავისი ecclesia matrix-ისადმი განაპირობებდა მისგან ცნობილ დამოკიდებულებას - უპირველესად ზნეობრივი თვალსაზრისით, შემდეგ კი ადმინისტრაციული კუთხითაც.
როგორც სამოციქულო ქადაგების ამოსავალი პუნქტები, დიდი ქალაქები ბუნებრივად აღმოჩნდნენ სამოციქულო კათედრების როლში. ხოლო ძველი ეკლესიის საზოგადო რწმენით - მოციქულთა გადმოცემა უმეტესი სიწმიდით და სიცხადით შენარჩუნებული იყო სწორედ მოციქულთა მიერ დაფუძნებულ ამ კათედრებზე; მათ ბუნებრივად მიაპყრობდნენ თავიანთ მზერას შემდგომში დაფუძნებული ეკლესიები, როდესაც აღმოცენდებოდა რაიმე საეკლესიო საკითხი... და ბოლოს, როგორც ძველი და ქალაქის ეკლესიები, ყველაზე მრავალრიცხოვანნი იყვნენ, და უფრო განათლებულ მორწმუნეებს მოიცავდნენ: აქედან მომდინარეობდა ბუნებრივი შესაძლებლობა საეპისკოპოსო კათედრებზე წამოეყენებინათ მეტად განათლებული ეპისკოპოსები. ამრიგად, პროვინციის ცალკეული ეკლესიების ცენტრალიზაცია მისი მთავარი ეკლესიის გარშემო უნდა აღსრულებულიყო სრულიად ბუნებრივი საწყისების მიხედვით" (Болотов В. В. Цит. соч. Т. 2. М. 1994, стр. 465).
ამას უნდა დავუმატოთ ის, რომ პირველმოსაყდრე ეპისკოპოსის ძალაუფლება ძველ-სამოციქულო ეკლესიაში უპირატესად ჩამოყალიბდა სულიერ-ზნეობრივი წანამძღვრების მიხედვით. საეპისკოპოსო კათედრის ადგილმდებარეობა რომაულ-ბიზანტიური იმპერიის ან რომელიმე სახელმწიფოს დიდ ადმინისტრაციულ ცენტრში მხოლოდ გულისხმობდა, რომ მის ადგილს დაიკავებდა ღირსეული ავტორიტეტი, მაგრამ ამის გარანტიას ვერ იძლეოდა.
ამიტომაც მოციქულთა დროს ხშირად პირველმოსაყდრე ეპისკოპოსის პატივი ყოველთვის სავალდებულოდ როდი იყო დაკავშირებული კონკრეტულ ადგილთან, როგორც ეს მოხდა მოგვიანებით. მომდევნო საუკუნეებშიც კი, განსაზღვრულ ავტორიტეტთა არსებობის პირობებშიც, კელტურ და ესპანურ ეკლესიებში არ იყო პირველობის უპირატესობის მქონე მუდმივი კათედრა, ხოლო გალიის, სომხეთის, ივერიისა და ბალკანეთის ქვეყნების ადგილობრივი ეკლესიების მთავარი საყდრები არაერთხელ იცვლიდნენ თავიანთ ადგილსამყოფელს. ეს დასტურდება ტრულის კრების 39-ე კანონით, რომლის შესახებაც ცოტა მოგვიანებით გვექნება საუბარი.
ანტიოქიის კრების (დაახლ. 333 წ.) მე-9 კანონი უკვე ლაპარაკობს არა პირველობის მქონე ეპისკოპოსზე, არამედ მიტროპოლიტზე, რაც ვარაუდობს განსაზღვრული ოლქის მართვას მისი ცენტრიდან. ეს კანონი ხაზს უსვამს ეპარქიალური მმართველობის ტერიტორიულ პრინციპს, განსხვავებით მოციქულთა 34-ე კანონისგან, რომელიც ამტკიცებს სახალხო-ეროვნული მმართველობის პრინციპს.
"თითოეული სამთავროს ეპისკოპოსები - ნათქვამია ანტიოქიის კრების მე-9 კანონში - (უნდა ემორჩილებოდნენ) ეპისკოპოსს (მიტროპოლიტს), რომელსაც დედაქალაქის საყდარი უპყრია". თუკი ამ კანონში ლაპარაკია ტერიტორიაზე, მოციქულთა კანონში - ხალხზე (ეთნოსზე), ანუ ყოველმა ერმა-ეთნოსმა უნდა იცოდეს თავისი პირველმოსაყდრე ეპისკოპოსი, როგორც მეთაური, რომლის პირველობა ეფუძნება სულიერ-ზნეობრივ ავტორიტეტს, და არა ცენტრალური კათედრის პოლიტიკურ და ეკონომიკურ მნიშვნელობას. არსებითად სწორედ ამაშია განსხვავება მოციქულთა 34-ე კანონსა და ანტიოქიის კრების მე-9 კანონებს შორის, რომელიც არის არა განმარტება, მოციქულთა კანონისა, არამედ რბილად რომ ვთქვათ განვითარება (თუ არ ვიტყვით დამახინჯებას).
რაც შეეხება აღნიშნული კანონის განმარტებას ბიზანტიელ კანონისტთა ზონარას, არისტინესა და ბალსამონის მიერ, მათი გარჩევისას, ისინი წინდაწინ განმარტავენ მათ მათი თანამედროვე იმპერიული კანონმდებლობის თვალსაზრისით, და არა ეკლესიის ძველი მოწყობის შესაბამისად, ამიტომაც მიუკერძოებელ სახელმძღვანელოდ ვერ გამოგვადგება, მითუმეტეს, რომ ჩვენ უკვე ვცხოვრობთ არა იმპერიაში, არამედ უღმრთო ანტიქრისტიანულ სახელმწიფოში, რომელმაც ეკლესია პირველქრისტიანული დროებაში ჩააბრუნა.
მართალია, სამართლიანობისთვის ზედმეტი არ იქნება ცხადვყოთ, რომ ყოველი ეპისკოპოსი მართავს კონკრეტულ ხალხს, რომელიც განსაზღვრულ ტერიტორიაზე ცხოვრობს, ამიტომაც ხალხი და ტერიტორია, თუმც იგივეობრივნი არ არიან, მაინც, ყოველ შემთხვევაში, არც ურთიერთ საპირისპირონი.
მაგრამ, პირველადი მაინც ხალხია, ტერიტორია კი მეორადია. ტრულის კრების 37-ე კანონი ბარბაროსების მიერ საკუთარი საზღვრებიდან დევნილ ეპისკოპოსებს უნარჩუნებს: "საეკლესიო კრებულში სხვადასხვა ხარისხის ხელთდასხმა მათ წესისამებრ ჩაატარონ და წინამძღვრის უპირატესობით თავისი შეძლების ფარგლებში ისარგებლონ; ... რათა დროებითმა შეჭირვებამ და სიზუსტის დაცვაში დაბრკოლებებმა ვერ შეზღუდონ მართვა-გამგეობის საზღვრები".
იმავე კრების 39-ე კანონი კვიპროსის წინამძღოლ იოანეს, რომელიც "თავის მრევლთან ერთად ბარბაროსთა თავდასხმის მიზეზით დასახელებული კუნძულიდან ელისპონტოს სამთავროში გადასახლდა", უტოვებს მისდამი დაქვემდებარებულ ეპისკოპოსებისა და მრევლის მეთაურობას და ამ ოლქში "ძველი ჩვეულების მიხედვით".
ამრიგად, არანაირად შეიძლება ითქვას, რომ საეკლესიო მმართველობა ეფუძნება მხოლოდ ტერიტორიალურ პრინციპს, ისევე, როგორც შეუძლებელია ითქვას ისიც, რომ ასეთი მმართველობა ეფუძნება მხოლოდ ეთნიკურ პრინციპს. უფრო სწორი იქნება ვთქვათ - ეთნო-ტერიტორიალურ პრინციპს, სადაც ტერიტორიულობას აქვს - კიდევ ერთხელ გავუსვამთ ამას ხაზს - მეორადი მნიშვნელობა.
ტერიტორიალური პრინციპის დაყენება ეპარქიალური მმართველობის მთავარ მიმართულებად თანდათანობით მკვიდრდება მომდევნო საუკუნეების საეკლესიო რჯულმდებლობაში. ქალკიდონის კრების 17-ე და ტრულის კრების 38-ეჯ კანონები უკვე ბრძანებენ: "... თუ ხელისუფლების ძალისხმევით რომელიმე ქალაქი იქნება დაბრუნებული, ან შემდგომში დაბრუნდება, მაშინ საეკლესიო სამრევლოების დანაწილება, დაე, სამოქალაქო და საერო წესით დადგენილ ტერიტორიულ დაყოფას შეესაბამებოდეს". ტერიტორიალური პრინციპის განვითარება აქ უკვე აშკარად პოლიტიკურ პლატფორმაზე გადადის, რითაც უთვალავი უბედურება მოაქვს ეკლესიისთვის და მისი ზნეობრივი ავტორიტეტისთვის.
ამრიგად, დროთა განმავლობაში საეკლესიო პერიფერიების ბუნებრივი ლტოლვა მოცემული დამოუკიდებელი ეთნოსის საკუთარი სულიერი ცენტრისკენ, რომელიც პირველი კათედრის სულიერ-ზნეობრივ ავტორიტეტს ეფუძნება, გარდაიქმნა ფორმალლურ-კანონიკურ, მკაცრად-რეგლამენტირებულ, ბიუროკრატიულ-ადმინისტრაციულ დაყოფად, რომელიც იმ ადგილისადმი უსიტყვო იერარქიულ დაქვემდებარებაზეა აგებული, რომელ ადგილსაც უპირატესი სახელმწიფოებრივ-პოლიტიკური მნიშვნელობა გააჩნია.
წმ. მოციქულთა 34-ე კანონი ახლა სულ სხვა ჟღერადობას იძენს. ნაცვლად: "ყოველი ერის ეპისკოპოსები უნდა ცნობდნენ პირველს მათ შორის, აღიარებდნენ მას, როგორც თავს...", ახლა გაისმის: "ყოველი ტერიტორიის ეპისკოპოსებმა უნდა იცოდნენ მასში პირველი კათედრა და მასზე ხელდასხმულს აღიარებდნენ მეთაურად.
საეკლესიო ურთიერთობების შემდგომმა განვითარებამ საბოლოო ჯამში გამოიწვია საპატრიარქოების ჩამოყალიბება, რომელთა ძალაუფლება სამიტროპოლიო ოლქზეც ვრცელდებოდა მისდამი დაქვემდებარებული ქორ-ეპისკოპოსებითურთ. იერარქიული სტრუქტურის ეს გართულება უკვე სრულიად ზედმეტი იყო და არ ყოფილა გამოწვეული ეკლესიის ნამდვილი საჭიროებებით.
რის საფუძველზე დაფუძნდა პატრიარქობა? - ამ საფუძვლებში თუ ჩავიხედებით, იქ ნამდვილად საეკლესიოს და სულიერს ვერაფერს ვიპოვით.
ისინი უმთავრესად შედგებოდნენ ამა თუ იმ საპატრიარქო კათედრის პოლიტიკური, ეკონომიკური და ზოგადკულტურული მნიშვნელობებისგან, ხოლო იკვებებოდნენ საეკლესიო და სახელმწიფო მოხელეთა უსაზღვრო სიხარბითა და ძალაუფლებისმოყვარებით.
ის, რომ პატრიარქებად მრავალი წმ. მამებიც გვევლინებიან, არანაირად არის დაკავშირებული საპატრიარქო ინსტიტუტთან და ვერანაირად გაამართლებს მის დაწესებას. პატრიარქობასთან, როგორც ასეთთან მათი ღვაწლი დაკავშირებული იყო მხოლოდ და მხოლოდ ზნეობრივი და აღმსარებლობითი მოღვაწეობით, რომელიც მოსაგრის ნებისმიერ იერარქიულ მდგომარეობაშია შესაძლებელი. ამიტომაც პატრიარქობის ინსტიტუტის გამართლება წმ. პატრიარქების არსებობით არაკორექტულია, მითუმეტეს, რომ პატრიარქთა საქმიანობასთან დაკავშირებით უფრო მეტი გვაქვს უარყოფითი მაგალითები.
ჯერ მიტროპოლიების, შემდეგ კი საპატრიარქოების ჩამოყალიბების "სულიერ" საფუძვლად ჩვეულებისამებრ აყენებენ უპირატესობის მქონე საყდართა "სამოციქულო" წარმომავლობას. "ფიქრობენ, რომ ავტორიტეტის მიხედვით ეპისკოპოსთა შორის განსხვავება ეფუძნებოდა მოციქულთაგან ამა თუ იმ კათედრის წარმომავლობას. მაგრამ მოციქულთაგან კათედრების წარმომავლობას არ ექნებოდა მნიშვნელობა, მათი საეკლესიო დანიშნულება რომ არ დამთხვეოდა იმპერიაში მათი პოლიტიკური მდგომარეობის უპირატესობას. რომი ერთადერთი დედაქალაქი იყო - urbs orbis terraruni, - აქედან რომის ეპისკოპოსს გააჩნდა გარკვეული წონა ქრისტიან იერარქთა შორის.
რომის შემდეგ სამოქალაქო ურთიერთობებში პირველად მიიჩნეოდა ალექსანდრია, შემდეგ კი ანტიოქია, - და საეკლესიო ურთიერთობებშიც რომის კათედრას მისდევდნენ ალექსანდრიისა და ანტიოქიის კათედრები, რაც ვერ მოხდებოდა, მხედველობაში რომ მიეღოთ კათედრის სამოციქულო წარმომავლობა. მაშინ, ამ თვალსაზრისით კათედრად უნდა ეღიარებინათ იერუსალიმისა, მისი გაპარტახების შემდეგ კი - ანტიოქიისა, როგორც ასეთის, რომელშიც პირველად გაჩნდა თვით "ქრისტიანის" სახელწოდება და, რომელიც მოციქულთა პეტრეს და პავლეს ღვაწლით დაფუძნდა.
მართავდა თუ არა მოც. პეტრე რომის კათედრას, - ეს კიდევ ცალკე საკითხია. შედეგად ანტიოქიას საეკლესიო საფუძვლებით პირველობის მქონე კათედრის მნიშვნელობა უნდა შეენარჩუნებინა და არ დაეთმო იგი რომისა და ალექსანდრიის კათედრებისთვის. უკანასკნელი თავის წარმომავლობას მხოლოდ მახარობელ მარკოზს უმადლიდა, რომელიც პეტრეს თანამეგზური და განმმარტებელი იყო. თუ წარმოვიდგენთ პრინციპს: "მოწაფე არ შეიძლება მოძღვარზე უმეტესი იყოს", აღმოვაჩენთ, რომ ალექსანდრიის კათედრა ვერასოდეს მიიღებდა პირველობას ანტიოქიაზე. ამგვარად, სამოქალაქო დაყოფას უდიდესი მნიშვნელობა ჰქონდა საეკლესიო ცხოვრებისთვის...
კონსტანტინოპოლის ეკლესია თავს ვერ შეიქებდა ვერც წარმომავლობის სიძველით, ვერც მოციქულებრივი დაფუძნებით (sedes apostolica). თქმულება კონსტანტინოპოლში სამოციქულო ეკლესიის დაფუძნებაზე გვიან ჩნდება. შედეგად, კონსტანტინოპოლს წმიდად საეკლესიო აზრით არ გააჩნდა ისეთი პრივილეგიები, როგორიც აღმოსავლეთის სხვა ეკლესიებს ხვდა წილად. კონსტანტინოპოლის კათედრის აღზევების საფუძველში იდო მისი მდგომარეობა, როგორც დედაქალაქის ეკლესიისა" (Болотов В. В. Указ. соч., т. 3, стр. 212, 221). "მიტროპოლიათა წარმომავლობის საკითხთან დაკავშირებით, გადამწყვეტი საფუძველი ქალაქთა პოლიტიკური რანგის აღიარებისთვის, შეიძლება ვპოვოთ იმაში, რომ არცთუ იშვიათად სამიტროპოლიო უფლებებით ისტორიაში სარგებლობდნენ ისეთი ქალაქები, რომლებიც არაფრით იყვნენ ცნობილნი ძველქრისტიანულ სამყაროში, მაგრამ სამაგიეროდ მნიშვნელოვან პოლიტიკურ ცენტრებად იქცნენ" (Лебедев А. П. Указ. соч., стр. 166).
ასეთი ქალაქები გახლდათ: კართაგენი, კაპადოკიის კესარია, ბიზანტია, ნეოკესარია. "ჩვენ მიერ ზემოთ დამოწმებული ფაქტებით საკმაოდ ნათლად წარმოჩინდება, თუ როგორ გავლენას ახდენდა ქალაქების პოლიტიკურად მდაბიო ან ამაღლებული მდგომარეობა ამავე ქალაქების საეპისკოპოსო ძალაუფლების დამდაბლებასა და ამაღლებაზე. საერთოდ შეიძლება ვთქვათ, რომ: ქალაქის პოლიტიკური როლი დიდ მნიშვნელობას ანიჭებდა ეპისკოპოსის ძალაუფლებას, როგორ მნიშვნელობასაც არ აძლევდა მას მარტო იმავე ქალაქის საეკლესიო მნიშვნელობა.
თავად საეკლესიო კანონები ანიჭებენ სამიტროპოლიო უფლებებს ცნობილ ქალაქთა ეპისკოპოსებს, უმთავრესად იმიტომ, რომ ეს ქალაქები სამოქალაქო მმართველობის ცენტრები იყვნენ. ასე, მაგალითად, ანტიოქიის კრების (IV ს.) მე-9 კანონი განსაზღვრავს, რათა სამთავროს ეპისკოპოსები დამორჩილებოდნენ მიტროპოლიტს, რომელსაც დედაქალაქის საყდარი უპყრია, ვინაიდან "დედაქალაქში მიისწრაფვის ყველა, ვისაც საქმე აქვს" (Лебедев А. П. Указ. соч., стр. 167).
აქედან გასაგები ხდება, რომ საეპისკოპოსო კათედრების აღზევების უპირატეს ფაქტორს და მათ გარდაქმნას სამიტროპოლიოებად, შემდეგ კი საპატრიარქოებად, წარმოადგენდა პოლიტიკური ფაქტორი. მეორე მხრივ, სრულიად უადგილოა ვამტკიცოთ ერთი რომელიმე კათედრის სამოციქულო წარმომავლობა და ამგვარის უფლება წავართვათ სხვა კათედრას. ყველა კათედრა - სამოციქულოა, რადგან სამოციქულო წარმომავლობა ეს რომელიმე ერთი ადგილისთვის დამახასიათებელი თვისება კი არ არის, - ის მემკვიდრეობითად გადაიცემა.
ყველა მართლმადიდებელი მღვდელმთავარი ღვთისმსახურებაში იწოდება მოციქულთა მემკვიდრედ (მღვდელმთავართა საზოგადო ტროპარში წერია: "ზნეობრივად თანაზიარი და საყდრით მოციქულთა მემკვიდრე იყავ"), ეკლესიაში არსებობს ერთი კათედრა - წმ. პეტრესი, რომელიც ყველა ეპისკოპოსს უპყრია. ამრიგად, ყოველი ეპისკოპოსი, სხვებთან თანაზიარობით, იკავებს ამ კათედრას და მით მოციქულ პეტრეს თანამემკვიდრე ხდება.
ტერტულიანის მიხედვით კი მოციქულებრივად უნდა იწოდნენ ის ეკლესიებიც, "რომლებიც, მართალია თავიანთ დამფუძნებლებად არ ასახელებენ რომელიმე მოციქულს ან მოციქულებრივ კაცს (რადგან ისინი მოგვიანებით გაჩნდნენ და თანდათანობით დღემდე ჩნდებიან), მაგრამ ერთსულოვანნი იყვნენ რწმენაში და ამიტომაც არანაკლებ სამოციქულოდ მიიჩნევიან მოციქულთა სწავლებასთან შესისხლხორცების ძალით (pro consanguinitate doctrinae)" (Квинт Септимий Флорент Тертуллиан. Избранные сочинения. М. 1994, стр. 122. О прескрипции против еретиков, 33).
ტერიტორიალური პრინციპის სიჭარბემ გამოიწვია ის, რომ დედაქალაქების პოლიტიკური მნიშვნელობის დაკარგვისდა მიუხედავად საპატრიარქოები მათში არსებობას მაინც აგრძელებდნენ. ლოგიკურად, თუკი საპატრიარქოს დაფუძნება დაკავშირებული იყო ქალაქის თითქმის მხოლოდ პოლიტიკურ მნიშვნელობასთან, სადაც მყარდებოდა საპატრიარქო, ამ მნიშვნელობის დაკარგვასთან ერთად უნდა გაუქმებულიყო თვით საპატრიარქო და გადატანილიყო სხვა, უფრო მნიშვნელოვან ადგილას, საეკლესიო და პოლიტიკური თვალსაზრისით.
ანტიოქია დიდი ხანია ნანგრევებად იქცა, მის ადგილას დღეს იმყოფება სოფელი ანტაკია, მიუხედავად ამისა პატრიარქი, რომელიც იქ არც კი ცხოვრობს და ფაქტობრივად თავისი კათედრა გადაიტანა დამასკოში, მაინც ანტიოქიის პატრიარქის ტიტულს ატარებს. იგივე შეიძლება ითქვას XV ს-ში თურქების მიერ დაპყრობილს კონსტანტინოპოლზეც.
ბიზანტიის ადგილას აღმოცენდა თურქული იმპერია და ამ დროიდან კონსტანტინოპოლის საეკლესიო ინტერესები თურქეთის პოლიტიკასთან არის შეხმატკბილებული. იბადება კითხვა, რა ავტორიტეტი უნდა გააჩნდეს თურქეთის უღლისგან თავისუფალ სხვა ადგილობრივ ეკლესიებში კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს, რომელიც უცხო სარწმუნოების მქონე ანტიქრისტიანული ქვეყნის ინტერესების გამტარებელი გახდა?
კონსტანტინოპოლის ყოფილი ეკლესიის უმაღლესი იერარქები არა მარტო დაექვემდებარნენ უცხოტომელთა უღელს, არა უბრალოდ ნებაყოფლობით დაემორჩილნენ მას და აღიარეს აგარიანელთა ძალაუფლება საკუთარ თავზე, არამედ არსებობენ განსაზღვრული პირობებიდან გამომდინარე, რომელთაც მათ თურქეთის მთავრობა კარნახობს, და ამგვარი ვითარება მართლმადიდებლურ ეკლესიას ვერანაირ პატივს ვერ სძენს.
ამრიგად, კონსტანტინოპოლის, როგორც მართლმადიდებლური იმპერიის დედაქალაქის პოლიტიკური მნიშვნელობის დაკარგვით, ადგილობრივი საპატრიარქო ავტომატურად საერთოდ უნდა გაუქმებულიყო, ან უკიდურეს შემთხვევაში, გადაადგილებულიყო, მაგალითდ, სხვა ადგილას. ამასთან დაკავშირებით კარგად მსჯელობდა მიტრ. ანტონი (ხრაპოვიცკი), რომელიც გამოდიოდა რა გასული საუკუნის 20-იანი წლების პერსპექტივიდან და ამბობდა: "ფაქტობრივად კონსტანტინოპოლი, როგორც რუსეთის, ასევე ბიზანტიის იმპერიის გაუქმებასთან ერთად და მისი მმართველობისა და ძალაუფლებისგან საპატრიარქოს უმთავრესი ნაწილის (ანუ მცირე აზიის) გამოთავისუფლებით, ხდება საეკლესიო პროვინცია; ხოლო მისი ადრინდელი მრევლის უდიდეს ნაწილს, უფლებებსა და გავლენებს იძენს ელადა და ათენი, სადაც უნდა ეცხოვრათ კიდეც პატრიარქებს, თუნდაც ადრინდელი ტიტულის შენარჩუნებით, როგორც ეს იყო XIII ს-ში, როდესაც მსოფლიო პატრიარქები რამოდენიმე ათეული წლის განმავლობაში ცხოვრობდნენ შორეულ ნიკეაში, და იქ ინარჩუნებდნენ თავიანთ საპატიო სახელს" (См.: Никон (Рклицкий), архиеп. Жизнеописание блаж. митр. Антония… Т. Х, стр. 49).
ამასთან, კონსტანტინოპოლის საპატრიარქომ, რომელიც თურქების უღელქვეშ იყო, დიდად უხალისოდ აღიარა მოსკოვის საპატრიარქოს დაფუძნება XVI ს-ის ბოლოს. მეტიც, ის ყოველმხრივ ეწინააღმდეგებოდა სხვა ადგილობრივ ეკლესიათა მისწრაფებას თვითგამორკვევისკენ, არაფერი რომ არ ვთქვათ მათში საპატრიარქოების დაფუძნებაზე.
ამ მიმართებით ბერძნები დათმობაზე მიდიოდნენ მხოლოდ მათთვის არახელსაყრელი პოლიტიკური ვითარებების დადგომის დროს. შეიძლება განსაზღვრულად ვთქვათ, რომ უკვე VII ს-დან, ანუ ისლამური დაპყრობების პერიოდიდან, ალექსანდრიის, იერუსალიმისა და ანტიოქიის კათედრებმა დაკარგეს საპატრიარქოების მნიშვნელობა და აღმოჩნდნენ კონსტანტინოპოლის პატრიარქის უშუალო მმართველობისა და ძალაუფლების ქვეშ, რომელიც აღმოსავლეთში გარდაუვალად შეიქნა იმად, რასაც დასავლეთში წარმოადგენდა რომის პონტიფიკოსი.
ვიწრო ტერიტორიალური პრინციპის აღზევებას ბიზანტიურ კანონიკურ სამართალში ხელს უწყობდა სწავლება პენტარქიის შესახებ, რომელიც გაჩნდა V ს-ში და, რომელიც მოხვდა იმპ. იუსტინიანეს კოდექსში. ის ირიბად დასტურდება ტრულის კრების 36-ე კანონით. ამ სწავლების თანახმად, მსოფლიო ეკლესიაში ადამიანის ხუთი გრძნობის შესაბამისად შეიძლება არსებობდეს მხოლოდ ხუთი საპატრიარქო: რომის, კონსტანტინოპოლის, ალექსანდრიის, ანტიოქიის და იერუსალიმის. პირველად თეორია 5 გრძნობის შესახებ XI ს-ში გააჟღერა ანტიოქიის პატრიარქმა პეტრემ.
XII ს-ის შუაწლებში ბერძენმა სასულიერო მწერალმა ნილოს დოქსოპატრემ ასე ჩამოაყალიბა ეს ცრუსწავლება: "ყოველი ცოცხალი სხეული ხუთი გრძნობით იმართება, და თუკი ერთი რომელიმე ამ გრძნობათაგანი მოაკლდეს, ორგანიზმი უცხო ხდება სრულყოფილებისგან; ასეა ქრისტეს ეკლესიაც, წარმოადგენს რა მის ერთიან სხეულს, ის იმართება ხუთი პატრიარქის მიერ, როგორც ერთგვარად ხუთი გრძნობის მიერ" (Лебедев А. П. Исторические очерки состояния Византийско-восточной церкви от конца XI до середины XV века. СПб. 1998, стр. 24). რომის ეკლესიის სქიზმაში გასვლის შემდეგაც სახელგანთქმული ბერძენი კანონისტი თეოდორ ბალსამონი წერდა: "ხუთი საპატრიარქო კათედრა დღემდე პატივდებულია, როგორც ეკლესიის უმაღლესი თავები მთელ დედამიწაზე; და თვითნებური გამორიცხვა ძველი რომის პაპისა პატრიარქთა რიცხვიდან მსგავს კანონიკურ წესრიგს ვერ გააუქმებს".
მიუხედავად ამისა, ბალსამონის განსჯით, რომი საპატრიარქო კათედრებს შორის ახლა პირველ ადგილს არ იკავებს; ეს პირველობა კონსტანტინოპოლის პატრიარქს ეკუთვნის. მოვიტანთ მოწმობას, რომლითაც სარგებლობს ეს კანონისტი თავისი შეხედულების დასამტკიცებლად; წინდაწინვე უნდა ითქვას, რომ ბალსამონის არგუმენტი ძალზედ ხელოვნური და უცნაურია.
ბალსამონი ასე მსჯელობს: ეკლესიის უმაღლესი ძალაუფლება, პატრიარქები, იწოდებიან ბერძნული სახელით k a r a i (მრავლობითი რიცხვი სიტყვიდან k a r a i - თავი). ამ სიტყვაში k a r a i კონსტანტინოპოლი აღინიშნება პირველი ასოთი (k - კაპპა), ხოლო რომი - მესამეთი (r). აქედან ბალსამონი ასკვნის, რომ რომმა ახლა იერარქიული პირველობა დაუთმო კონსტანტინოპოლს, დაიკავა რა კათედრებს შორის მესამე ადგილი. სიტყვა k a r a i - ში დანარჩენ ასოებს კანონისტი სხვა საპატრიარქო კათედრატა ინიციალებად მიიჩნევს, თანაც აღნიშნავს, რომ ალექსანდრიის და ანტიოქიის პატრიარქები არ დავობენ იმაზე, თუ ვის ეკუთვნის პირველობა მათ შორის, ანუ სიტყვაში მოცემულ ორ ალფას შორის (k a r a i), რადგან, ბალსამონის თქმით, როგორც ხუთი გრძნობა ჰარმონიულად ერწყმის ადამიანის ორგანიზმს, ასევე არ არსებობს არანაირი დავა პატრიარქთა შორის რანგთან დაკავშირებით" (იქვე, გვ. 25).
პენტარქიალური მწვალებლობის უფრო რადიკალური მომხრეები, მაგალითად, თესალონიკის არქიეპისკოპოსი ბასილი, ამტკიცებდნენ, რომ ქრისტიანულ სამყაროში მხოლოდ ორი მღვდელმთავარი არსებობს - რომის პაპი დასავლეთში და კონსტანტინოპოლის პატრიარქი - ესეც თავისებური პაპი აღმოსავლეთში (იქვე, გვ. 24-25).
მოგვიანებით ბერძენმა ღვთისმეტყველებმა სხვანაირად გადაწყვიტეს საკითხი რომის პაპის განდგომასთან დაკავშირებით. მოსკოვში საპატრიარქოს დაფუძნების გამო მათ განაცხადეს, რომ პენტარქიაში ახლა მის ადგილს იკავებს მოსკოვის პატრიარქი. რადგანაც ეს თეორია პენტარქიის შესახებ არ ეთანხმება ისტორიულ რეალობას, გასარჩევიც აქ არაფერი არ არის.
როგორც უკვე ადრე ვამბობდით, პაპიზმის მტერი მის ნებისმიერ გამოვლინებაში და სწავლებებში არის კრებითობა. კრებითობა ვარაუდობს ქრისტეს ეკლესიის ყველა წევრთა თანასწორუფლებიან მონაწილეობას საეკლესიო საქმიანობაში, დაწყებული ეპისკოპოსებიდან დამთავრებული რიგითი ერისკაცებით - ღმრთის ერით. ამასთან ღმრთის ერი კრებითობის ფუნდამენტია და მის გარეშე საეკლესიო იერარქიის რომელიმე საქმიანობა წარმოუდგენელია.
"თვინიერება, სწავლება და თვით ჩვენი ცხოვრება, - წერდა წმ. კვიპრიანე კართაგენელი, - ითხოვენ, რათა წინამძღვრები, რომლებიც კლირთან და ხალხთან ერთად იკრიბებიან, ყველაფერში საზოგადო თანხმიერებით განაგებდნენ საქმეებს" (Творения. Т. 1. Киев. 1891, стр. 133). ხალხის მონაწილეობა საეკლესიო მმართველობაში ძველად გამოიხატებოდა საეკლესიო ცხოვრების ისეთ მომენტებში, როგორებიცაა: 1) კლირიკოსთა ყველა დასის არჩევნები; 2) სხვადასხვა პირთა გასამართლება, მ. შ. კლირიკოსებისაც, რომლებმაც დაარღვიეს ეკლესიის კანონები; 3) საჯარო სინანულის მოსმენა და სასჯელთა დაწესება; 4) თანხმობა ან უარყოფა ეკლესიაში მომსვლელთა მიღებაზე; 5) საეკლესიო მმართველობაში მონაწილეობის მიღება; 7) კრებებში მონაწილეობა.
ერისკაცთა ჩამოქვეითებამ "ეკლესიის კანონმორჩილ შვილთა" დონეზე, რომელიც მონურად იღებს კლირის ყოველგვარ განკარგულებებს (რა თქმა უნდა, აქ მხედველობაში არ მიიღება ჩვეულებრივი საეკლესიო მორჩილება და დისციპლინა), ასევე მათმა განყენებამ ეპისკოპატისა და მთელი კლიროსის არჩევნებიდან, კრებითობა გადააქცია ოლიგარქიზმად, რომელსაც შეიძლება ვუწოდოთ კოლექტიური პაპიზმი.
წმ. კვიპრიანე ასწავლიდა: "ჩვენ ვიცით, რომ ღმრთითდადგენილია, რათა სამღვდლო პირი არჩეული იყოს ერის თანდასწრებით ყველას თვალწინ, და რომ მისი ღირსება და უნარები დადასტურებულ იქნას საზოგადოებრივი სასამართლოს გზითა და დამოწმებით". წმ. კვიპრიანეს აზრით ეს აუცილებელია დაცულ იქნას "იმისთვის, რათა ვინმე უღირსი არ შეუდგეს საკურთხევლის მსახურებას და არ დაიკავოს მღვდლის ადგილი. ამიტომაც გულმოდგინედ არის ეს წესი დასაცველი და გასამყარებელი" (Там же, стр. 316-317).
ნიკეის I მსოფლიო კრებამაც ეგვიპტის ეკლესიებისადმი მიწერილ ეპისტოლეში განსაზღვრა, რომ კანონიერ იერარქად შეიძლება აღიარებულ იქნას მხოლოდ ის, "ვისაც ხალხი აირჩევს" (იხ. ასევე ანტიოქიის 16-ე და მოციქულთა დადგენილებები, წიგნი VIII, 4). თუკი ძველ ეკლესიაში მკაცრად იყო დაცული არჩევითობა, რომლის უფლებაც მთელ ერს გააჩნდა, გვიანდელ პერიოდში ჯერ შემოიტანეს არისტოკრატიული საწყისები (ანუ ხალხის ძირითადი მასა განყენებულ იქნა არჩევნებისგან და შეიცვალა მათგან ცალკეული წარჩინებული ადამიანებისა და სახელმწიფო მოხელეების მონაწილეობით) (См. 123 новеллу имп. Юстиниана), მოგვიანებით კი ის სრულიად იქნა შეცვლილი უშუალოდ იმპერიული ძალაუფლების და მაღალი სახელმწიფო მოხელეების მონაწილეობით (ეს უფრო არჩევნებში ჩარევებს ჰგავდა, ვიდრე მონაწილეობას), რომლებიც თითქოსდა წარმოადგენდნენ მთელ ხალხს.
მაგრამ, არსებობდა ობიექტური მიზეზებიც: "თუ ხალხის ცნება შეიძლებოდა მკაფიოდ განსაზღვრულიყო კონსტანტინემდელ დროებაში, როდესაც ქრისტიანული თემები მცირერიცხოვანნი იყვნენ და ჩვეულებრივ შედგებოდნენ ერთგულ ქრისტიანთაგან, იმპერიოულ პერიოდში მდგომარეობა შეიცვალა, დიდ ეკლესიებში ღმრთის ერი (λαος) ძნელი გასარჩევი გახდა ბრბოსაგან (οχλος), ასე რომ საეკლესიო კანონებმა დაიწყეს ამ ბრბოს გამოხშირვა ეპისკოპოსთა არჩევნებისგან" (Мейендорф И., протопресв. История Церкви и восточно-христианская мистика. М. 2000, стр. 45-46) (იხ. ლაოდიკიის კრების 13-ე კანონი). VII მსოფლიო კრება უკვე არა თუ ეპისკოპოსთა არჩევნებისგან განაყენებს საერო მმართველებს, არამედ ხალხსაც, და იძლევა განწესებას, რათა "ეპისკოპოსად დასადგინებელი პირი გამორჩეული უნდა იქნეს ეპისკოპოსის მიერ" (კანონი 3).
ამის შედეგი გახდა ის, რომ კრებითობის ნაცვლად დამკვიდრდა დანიშვნობითობა, რომელსაც თან ახლდა სრულიად დაუფარავი სიმონია (2), რომელმაც საეკლესიო იერარქიის ყველა დონეზე შეაღწია.
_____________________
2. სიმონია ბიზანტიის იმპერიაში ისე გავრცელდა, რომ იმპ. იუსტინიანემ გადაწყვიტა დაემკვიდრებინა იგი "გადასახადის" სახით, რომელსაც აიღებდნენ ქიროტონიის დროს. "ბასილიკონის" III წიგნის პირველ ტიტლოსში განწესებულია "ჩვეულებრივი შენატანების" აღება ქიროტონიის დროს და რეგლამენტირებულია კანონიკური შენატანის თანხა. - იხ.: Соколов И. Избрание архиереев в Византии IX-XV вв. Историко-правовой очерк. // Византийская цивилизация в освещении российских ученых 1894-1927. Т. 1. М. 1999, стр. 421-422.
_____________________
დანიშვნობითობა - ეს არის არა მარტო ბოროტმოქმედება, რომელიც ანადგურებს არჩევითობას, არამედ მთელი საეკლესიო ცხოვრების ნორმალური დინება. "ნურავინ დაწესდება, - ამბობდა წმ. ლეონ დიდი, რომის პაპი V საუკუნეში, - ხალხის ნებისა და სურვილის გარეშე, რათა ერმა არ განიცადოს იძულება და არ შეიძულოს არასასურველი ეპისკოპოსი, არ დაკარგოს ჯეროვანი ღვთისმოშიშება, რაკიღა მას ნებას არ აძლევენ ჰყავდეს ის ეპისკოპოსი, რომელიც მას სურდა" (Epist. 89 (ad episc. eccles. Viennens), epist. 84 (ad Anastas.)).
დროთა განმავლობაში საეკლესიო რჯულმდებლობიდან, სახალხო არეულობებისა და ბოროტად გამოყენების მიზეზით, რომელიც ზოგჯერ თან ახლდა იერარქების არჩევას, რაღაც ფანტასტიური სახით გაქრა ყოველგვარი ხსენება კლირის არჩევითობაზე ხალხის მიერ, და მხოლოდ საცოდავი გამოხმაურებებიღა დარჩა. მაგრამ უბედურება იმაშია, რომ არჩევითობის განადგურებამ სულაც ვერ დაიცვა ეკლესია ამ არეულობებისა და ბოროტმოქმედებებისგან, რომლებმაც უბრალოდ სხვა სახე შეიძინა. ძველი პრაქტიკა კი სულ სხვანაირი იყო.
"როგორც ადგილობრივ კრებებზე, ასევე ნაწილობრივ მსოფლიოზეც - კრებებს ესწრებოდნენ კლირიკოსები და ერისკაცები, ეპისკოპოსები, პრესვიტერები და უბრალო მორწმუნეები. საერთო დასკვნა ფაქტებიდან ისაა, რომ ერისკაცები პირველ საუკუნეებში უფრო საქმიან მონაწილეობას იღებდნენ კრებების საქმეებში, ვიდრე IV ს-ის დასაწყისიდან, და რომ ადგილობრივ კრებებზე მათი მონაწილეობა უფრო რეალური იყო, ვიდრე მსოფლიო კრებებზე. ამ უკანასკნელებზე თვით იმპერატორი წარმოადგენდა ყველა ერისკაცს, მთელ საერო ელემენტს, და მის წარჩინებულ მოხელეებს (იხ. განსაკუთრებით IV და VI მსოფლიო კრებები).
ჯერ კიდევ იერუსალიმის მოციქულთა კრებაზე (49-50 წ.) შეიკრიბნენ: "მოციქულები და უხუცესი ძმები (პრესვიტერები)" და "ანტიოქიაში, სირიასა და კილიკიაში წარმართთაგან მოქცეული ძმები" (საქმე 15:23). სადაო საგნის განხილვისა და მოციქულთა პეტრესა და პავლეს (ბარნაბასთან ერთად) სიტყვით გამოსვლის შემდეგ მიღებულ იქნა კრებითი დადგენილება, სადაც კრების სახელით გამოყენებულ იქნა ისეთი გამოთქმა, როგორიცაა: "მოციქულები და უხუცესი ძმები: ანტიოქიაში, სირიასა და კილიკიაში" (საქმე 15:23). მოციქულთა კრების შემდეგ კრებები პირველად იხსენიება II საუკუნის მიწურულს. ირინეოს ლიონელი საეკლესიო ეპისტოლეს წერს "გალიის პარიკიისა" და "მისდამი დაქვემდებარებული საძმოს" სახელით; ე. ი. ლიონის კრებაზე მონაწილეობდნენ თემებიც. ... კვიპრიანე კართაგენელს ჰქონდა წესი "არაფერი ეკეთებინა პრესვიტერების რჩევისა და ხალხის თანხმობის გარეშე" (წერილი XIV, 4). წმ. კვიპრიანეს კრებაზე მონაწილეობა უნდა მიეღოთ "ეპისკოპოსებს, პრესვიტერებს, დიაკვნებს, აღმსარებლებს და რწმენაში განმტკიცებულ ერისკაცებს" (წერილები XXX, 5; XXXI, 6).
კვიპრიანეს შეხედულებას კრების შემადგენლობაზე სრულიად იზიარებდა რომის ეკლესიაც (წერილი XXXI, 6). რომში, პაპ კორნელიუსის დროს, შედგა კრება ხალხის მონაწილეობით, და "ჩვენ (ანუ ეპისკოპოსები), წერს კორნელიუსი, ურიცხვი ხალხის ხმით", მივუტევეთ მონანულებს (წერილი XLIX, 2). ანტიოქიის კრებებზე პავლე სამოსატელის წინააღმდეგ კრებას ესწრებოდნენ "ეპისკოპოსები, პრესვიტერებთან და დიაკვნებთან ერთად", მათთან დაკავშირებით მოხსენიებულია "მთელი პარიკია" და "ღმრთის ეკლესიები" (ევსები კესარიელის. საეკლესიო ისტორია. VII, 28, 30, 2-3).
სახელმწიფოს მხრიდან ეკლესიის აღიარებით საქმის ვითარება უცებ შეიცვალა. საერო მთავრობას შეეზლო მხარი დაეჭირა და უჭერდა კიდეც მხარს საეკლესიო დადგენილებებს; საეკლესიო ხელისუფლების განკარგულებებს შეიძლებოდა ჰქონოდა პრაქტიკული მნიშვნელობა მრევლის სურვილისდა მიუხედავად. და ახლაც შეიმჩნევა ასეთი მოვლენა: ერისკაცთა მონაწილეობა საეკლესიო მმართველობაში რაც უფრო მეტად ყალიბდება სამთავრობო ხელშეწყობის ფორმით, მით უფრო გადადის უკანა პლანზე საზოგადოებრივი ელემენტი...
მსოფლიო კრებებზე განსაკუთრებული სიცხადით იქნა გამოხატული ბიზანტიური მთავრობის მონაწილეობა. ბიზანტიელი იმპერატორები, აღიარებდნენ რა საკუთარ თავს მსოფლიო ეკლესიის საერო ნაწილის მეთაურებად, თავიანთ მოვალეობად მიიჩნევდნენ აეღოთ ის უფლებები და მოვალეობები, რომელიც კრების საერო ელემენტს ეკუთვნოდა. ამის შედეგად, მსოფლიო კრებებზე უკვე ვეღარ ვხვდებით სახალხო ან საზოგადოებრივ წარმომადგენლობაზე. საიმპერატორო ძალაუფლებამ საკუთარი მონაწილეობით გამორიცხა ხალხის წარმომადგენლობა.
თუკი მსოფლიო კრებებზე, იმპერატორთა და მოხელეთა გარდა, ჯერაც კიდევ მონაწილეობდნენ სხვა ერისკაცები, ისინი მონაწილეობდნენ ან როგორც ცალკეული და რაღაც მიზეზით კრებისთვის საჭირო პირები, ან კიდევ როგორც პუბლიკა, და არა, როგორც ეკლესიის საერო ელემენტის წარმომადგენლობა. მაგრამ თუ ბიზანტიური თვალსაზრისით მთავრობას შეეძლო გამოსულიყო ხალხის წარმომადგენლად, ეკლესია არასოდეს აიგივებდა მთავრობას მრევლთან" (Поснов М. Э. История Христианской Церкви (до разделения Церквей – 1054 г.). Брюссель. 1964, стр. 313-314).
კრებებზე პირადი გადამწყვეტი ხმის უფლებით ყოველთვის სარგებლობდნენ მხოლოდ ეპისკოპოსები, მაგრამ კოლექტიური თანხმობა ან კლიროსისა და ხალხის უთანხმოებას ასევე გადამწყვეტი მნიშვნელობა ჰქონდა საეკლესიო დადგენილებათა განსაზღვრისთვის. ხალხს და პრესვიტერებს ეკუთვნით საერთო consensus-ი (თანხმობა), მაშინ როდესაც ეპისკოპატს - arbitrium (გადაწყვეტა). თუკი ეპისკოპოსთა arbitrium-ი არ დასტურდება მთელი ეკლესიის consensus-ით, მაშინ კრებითი დადგენილება ბათილია და ძალადაკარგული.
მართალია კრებითობის ასეთი სქემა თავისთავად არ უზრუნველოყოფს გადაწყვეტილებათა სისწორეს (რადგან არც ეპისკოპატი, არც კლიროსი, არც ხალხი დაზღვეულნი არ არიან შეცდომებისგან თუნდაც კოლექტიური წარმომადგენლობით), მაინც, ყოველ შემთხვევაში, კანონიკურად უფრო სწორია, მაშასადამე ნამდვილად ღვთივსათნოა და იზიდავს სულიწმიდის მადლს კრების ყველა წევრთა შეგონებისა და ხელმძღვანელობისთვის.
არჩევითობა ეკლესიას მთელ რიგ უპირატესობებს ანიჭებს. ჯერ-ერთი, ეს არის არჩეულთა ზნეობრივი დამოკიდებულება და პასუხისმგებლობა ამომრჩეველთა წინაშე. ხალხს შეუძლია თვითონვე დაამხოს მის მიერვე არჩეული კლირიკოსი, და ეს სამსჯავრო, - თუკი, რა თქმა უნდა, ის სამართლიანია და კანონიკურად გამართლებულია, - ერთადერთი საფუძველია კლირიკოსის გასამართლებისთვის ეპისკოპოის ან კრების მიერ. თავისი მრევლის მიერ განკითხული კლირიკოსი ან ეპისკოპოსი უკვე შეუძლებელია მიღებულ იქნას ერთობაში სხვა თემის ან ეკლესიების მიერ. ეს ყველაფერი ძლიერი წინაღობაა კლიროსის და ეპისკოპატის მხრიდან საკუთარი ძალაუფლების ბოროტად გამოყენების მიმართ.
მეორეც, არჩევითობა სპობს დანიშვნობას, ანუ ზემდგომი მღვდელმთავრებისგან თემთათვის თავსმოხვეულ მოძღვრებს, რომლებიც ხალხს არ აურჩევია და არც იცნობს. არჩევა ვარაუდობს ხელდასასხმელის გამოცდას სამოძღვრო მსახურებაზე, ხოლო დანიშვნა ასეთ გამოცდას გამორიცხავს, რადგან ის არის ოლიგარქთა პირდაპირი ჩარევა თემის სულიერ ცხოვრებაში. არჩევითობა ასევე გამორიცხავს ეპისკოპოსთა და კლირიკოსთა აქეთ-იქით გადასვლას კათედრიდან კათედრაზე, სამრევლოდან სამრევლოზე, აქედან გამომავალი მთელი რიგი უარყოფითი შედეგებითურთ. მუდმივი გადაადგილებების პრაქტიკის განადგურება ხელს უშლის კარიერიზმისა და ვერცხლისმოყვარეობის განვითარებას.
მეორე მხრივ, მატულობს მოძღვართა მოთხოვნები ხალხის მიმართ: ხალხი მოძღვრის მორჩილი უნდა იყოს რჯულიერ საფუძვლებზე, რადგან თვითონვე აირჩია და დანიშნა თავისი სულიერი ხელმძღვანელი და მოძღვარი. ხალხი აღზრდილი უნდა იყოს ქრისტიანული წოდების შესაბამისად, რათა ეკლესიაში ვერანაირად შეაღწიონ შემთხვევითმა ადამიანებმა, რომლებიც ხელს უშლიან და ვნებენ ეკლესიის ჯანსაღ ცხოვრებას. ამისთვის არსებობს კათაკმევლობისა და კატეხიზაციის მთელი სისტემა, რომლებიც ნახსენებია კანონებში. მოძღვრის ინტერესებში შედის ერის აღზრდა, რომელიც ეკლესიისა და ქრისტიანული სწავლების მორჩილებაში უნდა იყოს.
საეკლესიო ხალხის გარემოში არაფერი უნდა მოგვაგონებდეს ბრბოს. კანონიკური უფლებაუნარიანობა რომ ჰქონდეს, ხალხი უნდა განსხვავდებოდეს ბრბოსგან, რომელსაც არ შეუძლია მონაწილეობა მიიღოს საეკლესიო საქმეებში. ამგვარი საეკლესიო მოწყობის მაგალითებს, ან მეტად ახლოს მდგომთ მასთან, ჩვენ ვპოულობთ ძველი ეკლესიის ისტორიაში და ადრინდელი წმიდა მამების სწავლებებში.
კრებითობა სულაც არ გამორიცხავს ხალხის მორჩილებას თავისი მოძღვრისადმი. წმ. კვიპრიანე კართაგენელის მიხედვით, ხალხის მორჩილება მოძღვრებისადმი კრებითი ეკლესიის განმასხვავებელი ნიშანია. ეს მორჩილება გამოიხატება იმაში, რომ ხალხი ვალდებულია მიიღოს მოძღვრის ის გადაწყვეტილებანი, რომლებიც მას გამოაქვს მთელ თემთან და მის ყველა წევრთან განხილვის შემდეგ, თუკი ისინი არ ეხებიან კანონიკურ ან დოგმატურ საკითხებს, რომლებიც შესაძლოა მიღებულ არ იქნენ ან საეჭვოდ გამოცხადდნენ კანონიკურ საფუძვლებზე დაყრდნობით.
ყველასთვის საზოგადო დისციპლინის რანგში, მოძღვრებისადმი დამორჩილება პირდაპირ არის ნამცნები ახალ აღთქმაში (1 პეტ. 5:5); მაგალითად, საეკლესიო-საზოგადოებრივ საქმეებში, ასევე სამწყსოს სულიერ ხელმძღვანელობაში (თუკი ის შეეფერება სახარებისეულ სულს). მოძღვრისადმი მორჩილება ეფუძნება არა მოძღვრის უცდომელობისადმი რწმენას, არამედ რწმენას ეკლესიისადმი, რომელსაც სულიწმიდა საიდუმლოდ და მიუწვდომლად განაგებს.
კრებითობა ასევე მკაცრად უნდა იქნას გამიჯნული დემოკრატიისგან, რომელშიც ჭარბობს აზრთა პლურალიზმი ანუ უმეტესობის ნება - ერთი მხრივ, და მეორეს მხრივ - პაპიზმისგან, სადაც მოძღვარი გადაწყვეტილებას იღებს სამწყსოსთან საკითხის ყოველგვარი განხილვის გარეშე. გადაწყვეტილების მიღება ხმის მიცემით არ უზრუნველყოფს მათ სისწორეს ზუსტად ისევე, როგორც მოძღვრის ერთპიროვნული გადაწყვეტა. ამრიგად, მორჩილება და კრებითობის პრინციპი არა მარტო არ ეწინააღმდეგებიან ერთურთს, არამედ ქრისტიანულ თემებში ერთი არ არსებობს მეორის გარეშე ისე, რომ ზიანი არ მიაყენოს საკუთარ თავს.
თანამედროვე არაჯანსაღი საეკლესიო მოწყობის აშკარა ნიშანს წარმოადგენს დაწესებული ტერმინოლოგია. ჩვენ უკვე ვილაპარაკეთ სიტყვა "პატრიარქის" მნიშვნელობაზე და იმის შესახებაც, თუ რაოდენ ვერ ჯდება ეს ტერმინი ახალაღთქმისეული სამოძღვრო მსახურების ჩარჩოებში. იგივე შეიძლება ითვას ტერმინზეც "სამღვდელმთავრო კრება".
ეს ტერმინი - თვალსაჩინო მაჩვენებელია იმისა, რომ მოცემულ ადგილობრივ ეკლესიაში ჭარბობს წმიდად ოლიგარქიული საწყისი. ანუ ყველაფერს ყველას მაგიერ წყვეტენ მხოლოდ მღვდელმთავრები, ხოლო საშუალო და უქვემოესი კლირიკოსები, მითუმეტეს ხალხი, სულაც გადაყენებულნი არიან რაიმეში მონაწილეობისგან. ერთგვარი ექსტრაქტის სახით "სამღვდელმთავრო კრებიდან" ზოგიერთ ეკლესიაში (მაგალითად, რსმე-ში) გამოიყოფა "სამღვდელმთავრო სინოდი" - კიდევ უფრო ვიწრო ოლიგარქიული საწყისი. იგივე უნდა ითქვას იერარქთა სახელწოდებებზეც.
ეპისკოპოსს უწოდებენ "თქვენო ყოვლადუსამღვდელოესობავ", - ეს გასაგებია, თუკი პრესვიტერს უწოდებენ "თქვენო სიწმიდევ" (3), მაგრამ როგორ გავიგოთ, როდესაც არქიეპისკოპოსს უწოდებენ უკვე "თქვენო მაღალყოვლადუსამღვდელოესობავ"? განა არქიეპისკოპოსი ხელდასხმის უფრო მაღალი ხარისხია, განა ის უბრალო ეპისკოპოსზე მეტად არის ნაკურთხი? ხოლო პატრიარქის წოდება "თქვენო უწმიდესობავ" - ეს უკვე პირდაპირ არის აღებული რომაული პაპიზმიდან.
_____________________
3. სინოდალურ ეკლესიაში წესად ჰქონდათ მღვდლებისთვის მიემართად წოდებით "თქვენი კურთხეულობავ" (Ваше благословение), ხოლო მღვდელმონაზვნებისადმი "თქვენო ღირსებავ" (Ваше преподобие).
_____________________
სწორედ იქ, რომშია მიღებული პაპებს უწოდონ "უწმიდესი", რითაც გვაგრძნობინებენ, რომ პაპს გააჩნია მღვდლობის მეოთხე ხარისხი. მაგრამ მართლმადიდებლობაში მღვდლობის არანაირი მეოთხე ხარისხი არ არსებობს, ხოლო პატრიარქი არანაირად არ არის უფრო "უწმიდესი" უბრალო ეპარქიალურ მეუფეზე. ერთი სიტყვით, პაპიზმის მეტასტაზები მყარად არის გამჯდარი აღმოსავლეთის საეკლესიო დისციპლინაში და თანამედროვე მორწმუნეთა ცნობიერებაშიც.
ადგილობრივი ეკლესიის მხოლოდ ისეთი კრებაა საეკლესიო მმართველობის უფლებამოსილი ორგანო, რომელიც თავის გადაწყვეტილებებს მთელი საეკლესიო სისავსის მონაწილეობით იღებს, რაც გამოხატულია არა მარტო ეპისკოპატის აქტიური და თანასწორუფლებიანი ნების გამოხატულებით, არამედ კლიროსისა და ხალხის (ბერ-მონაზვნობის ჩათვლით) მონაწილეობითაც.
ამის ნიმუშები საეკლესიო ისტორიაში საკმარისადაა (მოციქულთა კრება იერუსალიმში და სხვა ძველი კრებები, გვიანდელ პერიოდში კი ე. წ. "საეკლესიო-სახალხო" კრებები სერბეთში (1221 და XVIII ს.), რუმინეთსა და ბულგარეთში (919 წ., 1871 წ.), საქართველოში (მცხეთის კრება 1917 წ.), რსმე-ს ე. წ. "სრულიად საზღვარგარეთის" კრებები (1921, 1936 და 1974 წწ.), და ბოლოს რმე-ს ადგილობრივი კრება 1917/18 წწ.). კრებითობის ყოველგვარი სხვა ფორმა ან სულაც ბათილად და ძალადაკარგულად შეიძლება ჩაითვალოს, ან კიდევ ეკლესიის მხოლოდ განსაზღვრული ნაწილის აზრის გამოხატულებად, მაგრამ არანაირად მთელი ეკლესიის სისრულისა (4).
_____________________
4. აღსანიშნავია, რომ კრებებში ხალხის მონაწილეობა, სადაც მონაწილეობდნენ მხოლოდ მღვდელმთავრები, ხშირად იცვლებოდა ხალხის მიერ თავიანთ მღვდელმთავართა საქმიანობის შემდგომი რეცეფციით (აღიარებით). ამაზე იყო დამოკიდებული ბევრწილ ამა თუ იმ კრების კანონიკურობის საკითხი.
_____________________
ეკლესიის ისტორიაში, განსაკუთრებით IV საუკუნიდან, დიდი საეკლესიო რეფორმების დროიდან, რომლებიც გამოწვეული იყო სახელმწიფოსთან ეკლესიის გაერთიანებითა და შერწყმით, ჩვენ ვაკვირდებით კრებითი საწყისების თანდათანობით დამახინჯებას. უპირველეს ყოვლისა, ეს გამოიხატა ყოველთვის პოლიტიკურად დამოკიდებული საპატრიარქოების ჩამოყალიბებაში, რომელიც ყველაზე მკაფიო გამოხატულებაა პაპიზმის საწყისებისა ეკლესიაში.
საპატრიარქოები, როგორც მსხვილი საეკლესიო ერთეულები, მაშინათვე გახდნენ ხალხის პოლიტიკური დამონებისკენ იმპერიის მისწრაფების გამომხატველები (ზოგჯერ იმ ხალხებისაც, რომელთაც უკვე მიღებული ჰქონდათ ქრისტიანობა), რასაც მოჰყვებოდა სულიერი მონობა და ბატონობა.
ამგვარი მდგომარეობის შედეგი გახდა ის, რომ ქრისტიანული იმპერიების გაქრობით და მის ადგილზე უცხო სარწმუნოების (ჩვენს დროში კი პირდაპირ ანტიქრისტიანული) სახელმწიფოების ჩამოყალიბებით, საპატრიარქოები გახდნენ ამ სახელმწიფოთა პოლიტიკის გამტარებლები, რომლებიც უკვე არა მარტო ქრისტიანული ხალხების პოლიტიკურ და სულიერ დამონებას ელტვიან, არამედ საერთოდ მათ განადგურებასაც.
ამრიგად, საპატრიარქოები, როგორც ძალზედ ხელსაყრელი იარაღი, ბნელი ძალების მიერ გამოიყენებოდნენ აშკარად ანტიქრისტიანული მიზნებით, თუმცა თვით "პატრიარქებიც" ვითომცდა "ქრისტიანული" მოსაზრებებიდან გამომდინარე, გარეგნულად მორჩილებდნენ მათ. განსაკუთრებული ძალით ეს გამოიხატა თურქული ბატონობის პერიოდში, მოგვიანებით კი - ბოლშევიკური უღლის დროს.
ერთ ქრისტიანთა მიერ სხვა ქრისტიანთა ძალდატანებითი დამონების თვით იდეა - უცხოა ქრისტეს სწავლებისთვის, თუმცა ასეთი დამონება ხშირად ხდება "ეკლესიის უმაღლესი მწყემსმთავრობისადმი მორჩილების" საბაბით ან კიდევ "იმპერიის ინტერესებიდან" გამომდინარე.
სავსებით გაუგებარია და არანაირ ახსნას არ ექვემდებარება სისხლიანი ომები მართლმადიდებლურ ქრისტიანულ სახელმწიფოებს (მაგალითად, ბულგარეთსა და ბიზანტიას) შორის, საეკლესიო ძალაუფლების ძალდატანობითი ჩამორთმევა ერთი მართლმადიდებელი მღვდელმთავრების მიერ სხვა მართლმადიდებელ მღვდელმთავართადმი; ერთი რომელიმე ერთმორწმუნე ერისთვის საკუთარი ძალაუფლების ძალდატანებითი თავსმოხვევა, რომელსაც აქვს საკუთრი ენა და კულტურა, თანაც, მოძალადე "მართლმადიდებლების" მიერ ადგილობრივი ენა და კულტურა საერთოდ განიცდიდა აღმოფხვრას, ერი კი - გადაგვარებას და ზოგჯერ გენოციდს. როგორ შეუძლია ქრისტიანს უბრძანოს თავის ერთმორწმუნე ძმას, რომელიც მასთან საეკლესიო დისციპლინით არ არის დაკავშირებული და უთხრას: "დამემორჩილე, იყავ ჩემი მონა, თუნდაც შენ ეს არ გსურდეს"? გეკითხებით, რის საფუძველზე შეუძლია ერთ ქრისტიანს ეს უბრძანოს მეორეს? და სახარებისეულ სწავლებაში სად ვიპოვით მოწოდებებს მსგავსი უსჯულოებისადმი?
იდეალში ყოველ ერს (ეთნოსი-ეროვნება) უნდა ჰქონდეს თავისი ავტოკეფალური საეკლესიო მმართველობა, რომელიც შედგება თავისუფალი, ერთმანეთისგან იერარქიულად დამოუკიდებელი ეპისკოპოსებისგან და პარიკიების თავისუფალი წარმომადგენლებისგან - კლიროსისა და ერისკაცებისგან, სადაც თითოეული მათგანი თავის ეპარქიალურ მღვდელმთავარს ექვემდებარება კრებით (არჩევით) საწყისებზე. ასეთი მოწყობა იყო, მაგალითად, კართაგენის ეკლესიაში.
წმ. კვიპრიანე კართაგენელმა ადგილობრივი ეკლესიის ერთ-ერთ კრებაზე განაცხადა: "არავინ ჩვენგან არ უნდა უწოდებდეს საკუთარ თავს ეპისკოპოსთა ეპისკოპოსს ან სარგებლობდეს ტირანული ძალაუფლებით მეგობრებთან მიმართებაში, რადგან ყოველი ეპისკოპოსისთვის მიცემულია თავისუფლება და ძალა იმოქმედოს საკუთარი შეხედულებით, და ის არ შეიძლება დაექვემდებაროს სხვა ეპისკოპოსის მსჯავრს ზუსტად ისევე, როგორც თვითონაც არ შეუძლია განსაჯოს სხვები. ჩვენ ყველანი ვალდებულნი ვართ დაველოდოთ იესუ ქრისტეს მსჯავრს, რომელსაც ეკუთვნოს მხოლოდ ძალაუფლება (ანუ რაც გამოიხატება საეკლესიო კრებების მიერ - ავტ.), გვაყენებს ეკლესიათა მეთაურებად და განსჯის ჩვენს მოქმედებებს" (Цит. по: Де-Скроховский К. О. Указ соч., стр. 30).
ყოველი ეპისკოპოსის ადგილის ასეთი განსაზღვრება უნდა გახდეს ჩვენთვის საეკლესიო მოწყობის დოგმატად ყოველი დროისთვის. შეგახსენებთ, რომ I მსოფლიო კრებაზე მონაწილეობდა 100-მდე ავტოკეფალური ეკლესია. ეკლესიაში ეს ჩვეულება რომ შენარჩუნებულიყო, შეიძლება დარწმუნებით ვთქვათ, რომ არ გავხდებოდით უამრავი რყევის მოწმე, რომელიც შემდეგ თავს დაატყდა ეკლესიას და ხალხებს გვიანდელი საუკუნეების პერიოდში.
საპატრიარქოების აღზევება და მათი ბრძოლა ძალაუფლების გაფართოვებისთვის
საეკლესიო კანონებში "პატრიარქის" ტიტული პირველად მხოლოდ კონსტანტინოპოლის ორგზის კრებაზე მოიხსენიება IX ს-ში! მაგრამ, ადრე წმ. გრიგოლ ნაზიანზელი ამ სიტყვით მოიხსენიებს თავის თხზულებებში საერთოდ ყველა ეპისკოპოსს, უპირატესად ხანდაზმულებს და განსაკუთრებით პატივდებულთ, ანუ წმ. გრიგოლის სიტყვებში ამ ტიტულს გააჩნდა ზნეობრივი ასოციაციები (ძველაღთქმისეულ პატრიარქებთან), და არანაირად იყო მითითება კონკრეტულ მსახურებაზე ეკლესიაში. მაგრამ პატრიარქის ძალაუფლების მოცულობა (ზემიტროპოლიური უფლებები) კონსტანტინოპოლის არქიეპისკოპოსს მიეკუთვნება უკვე IV მსოფლიო კრების 28-ე კანონით, სადაც ნავარაუდებია, რომ ასეთივე უფლება გააჩნია ძველი რომის ეპისკოპოსსაც. "ტიტული პატრიარქი ზემიტროპოლიური პირველიერარქებისთვის მიღებულ იქნა არა უცებ და არა ყველგან. ის ფართოდ იყო გავრცელებული რომში წმ. ლეონის დროს (440-461) და, როგორც ჩანს, კონსტანტინოპოლში დამკვიდრებულ იქნა აკაკის (472-488) დროს.
ალექსანდრიასა და ანტიოქიაში ტიტულებს არქიეპისკოპოსი და დიოცეზის ეგზარქოსი იუსტინიანეს (527-580) მეფობამდე ამჯობინებდნენ ტიტულს პატრიარქი" (Мейендорф И. Указ. соч., стр. 53). ხუთი პატრიარქის სისტემა, იუსტინიანეს რჯულმდებლობის და მისი გვიანდელი ინტერპრეტაციის თანახმად, არასოდეს სინამდვილეში არ ემთხვეოდა რეალობას: იმპერიის შიგნით არა თუ არსებობდნენ ისეთი ცენტრები, როგორიცაა კართაგენი ან კვიპროსი, რომლებიც არ შედიოდნენ არც ერთში ამ ხუთი საპატრიარქოდან, არამედ მისი საზღვრების მიღმა იმყოფებოდნენ აღმოსავლეთის ძველი ეკლესიებიც, რომელთა მეთაურები საკუთარ თავს ანიჭებდნენ კათალიკოსის ტიტულსაც კი (სომხეთი და საქართველო), და თავიანთი ძალაუფლების მოცულობით პატრიარქთა თანასწორნი იყვნენ. ასევე დასავლეთშიც რომის ეპისკოპოსს ფაქტობრივად გააჩნდა უშუალო ძალაუფლება მხოლოდ შუა და სამხრეთ იტალიის ეპარქიებზე თავიანთი კუნძულებითურთ.
სხვა ადგილებში პაპის ავტორიტეტი ატარებდა მხოლოდ მორალურ ხასიათს და მიტროპოლიტები დამოუკიდებლად მოქმედებდნენ, ისინი ზოგჯერ საკუთარი ინიციატივით სადავო საკითხების გადაწყვეტას ანდობდნენ რომს. კართაგენი რომს საერთოდ არ ემორჩილებოდა (იხ. კართ. 125) და მის პაპისტურ პრეტენზიებს ირონიით უყურებდა. 417 წ-ს პაპმა ზოსიმემ არლში დამოუკიდებელი საპატრიარქოც კი დააფუძნა, რითაც არლის ეპისკოპოსს ზემიტროპოლიური უფლებები მიანიჭა გალიის ხუთ პროვინციაზე. მაგრამ, 445 წ-ს პაპ ლეონის ხრიკებმა გამოიწვია მძაფრი კონფლიქტი წმ. ჰილარიუს არლელთან, და ეს პატრიარქი განადგურებულ იქნა, ხოლო გალიის ეკლესია დაექვემდებარა რომს. დამოუკიდებელი ქრისტიანული ეკლესიები არსებობდნენ ასევე ესპანეთსა და ბრიტანეთში, სანამ მათაც არ გაუუქმეს დამოუკიდებლობა.
პირველად თეორია ყველა ეკლესიაზე რომის პრიმატობის შესახებ, იმის საფუძველზე, რომ პაპები იყვნენ მოც. პეტრეს მემკვიდრეები, ჩამოყალიბებულ იქნა რომაელი პაპის, წმ. ლეონ დიდის მიერ V ს-ში. "რომის ეპისკოპოსის, როგორც პეტრეს მემკვიდრის ძალაუფლებას, ადრეც ამტკიცებდნენ, განსაკუთრებით ისეთი პაპები, როგორებიც იყვნენ დამასიუსი და სირიციუსი, მაგრამ წმ. ლეონთან ეს იდეა უფრო მეტი სიდიადით, მჭევრმეტყველებითა და თანმიმდევრულობით ხასიათდება, თანაც ის გამოცხადებულია პაპის მიერ, რომლის ზნეობრივმა ხასიათმა და ეკლესიისადმი ერთგულებამ მსოფლიო აღფრთოვანება დაიმსახურა". მაგრამ "ლეონის მეფობა არ დაემთხვა დასავლეთში ეკლესიის ცენტრალიზაციის რამენაირ განსაკუთრებულ გაძლიერებას რომის ფარგლებს გარეთ. იტალიაში და მის შემოგარენ კუნძულებზე - ანუ იმ ტერიტორიაზე, სადაც რომის ეპისკოპოსს ჰქონდა სამიტროპოლი უფლებები, - ნიკეის კრების კანონების შესაბამისად, ეპისკოპოსებს რომში იწვევდნენ ყოველწლიურ სინოდებში მონაწილეობის მისაღებად... თუმცა ლეონი ხშირად აძლევდა თავის იტალიელ კოლეგებს დეტალურ სამოძღვრო რჩევებს, ის არ ერეოდა ეპისკოპოსთა არჩევნებში და მხოლოდ წარდგებოდა საკრამენტალური ქიროტონიის დროს, რითაც სანქცირებას აძლევდა მათ. ესპანეთსა და აფრიკაში, რომლებიც ბარბაროსთა ძალაუფლების ქვეშ იყვნენ, მისი კონტაქტები ადგილობრივ ეპისკოპოსებთან ეპიზოდურ ხასიათს ატარებდა და არანაირ ადმინისტრაციულ ღონისძიებებს არ შეიცავდა.
გალიაში... წმ. ჰილარიუს არლელმა უარყო პაპის მოთხოვნილება მისდამი აპელირების შესახებ იმ შემთხვევაში, თუკი არ დაეთანხმებოდა ადგილობრივ სინოდთა გადაწყვეტილებებს. რომის ძალაუფლებისადმი მსგავსი გამოწვევა ლეონმა დაძლია მხოლოდ ვალენტინიანე III-ის საიმპერატორო განკარგულების დახმარებით... დასავლეთის ეკლესია, როგორც ასეთი, არასოდეს იწვევდა საზოგადო კრებებს, ეს კი ნიშნავს, რომ ერთიანი "დასავლური საპატრიარქოს" მსგავსი არაფერი არსებობდა, არამედ იყვნენ მხოლოდ ცალკეული საპატრიარქოების დაფუძნების შესაძლებლობები არლში, კართაგენში და თესალონიკში" (Мейендорф И. Указ. соч., стр. 118, 120).
როგორც ცნობილია, საეკლესიო ეპარქიები, იმპერიის ადმინისტრაციული დაყოფის შესაბამისად, დიოკლეტიანეს დროს შეესაბამებოდნენ პროვინციებს, ხოლო მიტროპოლიები - დიოცეზებს. ამრიგად, საეკლესიო პროვინციების მუდმივი დაჯგუფება საკუთარი დიოცეზური ცენტრების ირგვლივ და ზედიოცეზური ოლქების ჩამოყალიბებამ V-VI საუკუნეებში გამოიწვია სტრუქტურების ჩამოყალიბება, რომლის დროსაც რამოდენიმე ცენტრი ფაქტობრივად ფლობდა საპატრიარქოს უფლებებს, რომელთა თითქმის ყველა ეპისკოპოსი "პატრიარქად" იწოდებოდა.
აღმოსავლეთში ასეთ ცენტრებს წარმოადგენდნენ: კონსტანტინეპოლი (იურისდიქციით თრაკიის, პონტოს და ასიის დიოცეზებზე); ალექსანდრია (ეგვიპტისა და ლიბიის დიოცეზებზე); ანტიოქია (განუსაზღვრელი პირველობით აღმოსავლეთის დიოცეზებზე); კესარია პალესტინის და იერუსალიმის (პალესტინის სამ პროვინციაზე); თესალონიკი (ილირიკის პრეფექტურაზე); იუსტინიანა პრიმა (დაკიის დიოზეცზე).
ეგზარქოსის ტიტული (ძალაუფლების გავრცელებით ზემოთდასახელებულ კათედრებზე) აღმოსავლეთში ჰქონდათ ასევე მიტროპოლიტებს: კესარია კაპადოკიისას (პონტოს დიოცეზის 10 პროვინციაზე); ეფესოს (მცირე აზიის დიოცეზის 12 პროვინციაზე); ჰერაკლიის (თრაკიის დიოცეზის 6 პროვინციაზე).
კათოლიკოსის ტიტულს ატარებდნენ შემდეგი ეკლესიების წარმომადგენლები: ქთესიფონის (სირიის, ინდოეთის და არაბეთის პროვინციებზე); აშტიშატისა და დვინის (სომხეთზე - V ს-მდე); მცხეთის (ივერიაზე). დასავლეთში იმავე შეფარდებით გამოიყოფოდნენ და საპატრიარქოებს წარმოადგენდნენ: რომი (შუა და სამხრეთ იტალიაზე); მილანი და აკვილეა (ჩრდილოეთ იტალიაზე); კართაგენი (ჩრდილოეთ აფრიკის დიოცეზზე); არლი და ლიონი (გალიასა და ფრანკთა სამეფოზე); რავენა ეგზარქატობის უფლებებით (ჩრდ. იტალიაზე); ტოლედო (ესპანეთის დიოცეზზე).
ამრიგად, განსახილველ პერიოდში, შეგვიძლია დავითვალოთ როგორც მინიმუმ 17 კათედრა, რომელთა ეპისკოპოსებს პრეტენზიები გააჩნდათ პატრიარქობაზე. მაგრამ საეკლესიო სტრუქტურის შემდგომმა ცენტრალიზაციამ მათგან გამოჰყო მხოლოდ ხუთი, ამ ხუთიდან კი ორი - რომი და კონსტანტინოპოლი, რომელსაც გააჩნდათ ერთგვარი ზესაპატრიარქო უფლებები. დანარჩენი საპატრიარქოები დაკნინდნენ და არარაობად იქცნენ უფრო მძლავრი ცენტრების ზეწოლის ქვეშ, შემდეგში კი ისლამურმა დაპყრობებმა მათზე გამანადგურებელი გავლენა იქონიეს.
ამასთან დაკავშირებით საკმაოდ სიმპტომატურია ქალკიდონის კრების მიერ 28-ე კანონის მიღება. "ეს ტექსტი შეიცავს ორ ძირითად პუნქტს. პირველი ასახავს იმპ. მარკიანეს და მისი ცოლის პულხერიას სურვილს რომი და კონსტანტინოპოლი ერთმანეთს შეუხამოს, როგორც ეკლესიის ორი "იმპერიული" ცენტრი, რომელიც ალექსანდრიის პრეტენზიების საპირისპიროდ იქნებოდა მიმართული... მეორე პუნქტი შედგება კონსტანტინოპოლში "საპატრიარქოს" ფორმალური დაწესებისგან... მეორე პუნქტს ჰქონდა წმიდად პრაქტიკული და ადმინისტრაციული მნიშვნელობა, მაგრამ პირველი შეიცავდა პაპ ლეონის ეკლესიოლოგიის საფუძვლების ფორმალურ უარყოფას: რომის, ანუ "პეტრეს კათედრის" პირველობა - საღმრთო კი არა, პოლიტიკური დაწესებაა..." (Мейендорф И. Указ. соч., стр. 121-122).
პაპ ლეონის სწავლებამ მრავალწილ შეუწყო ხელი იმის შეგრძნების ზრდას, რომ მსოფლიო ზნეობრივი ავტორიტეტი იმყოფება არა მარტო დასავლეთში რომის მღვდელმთავრის სახით, არამედ აღმოსავლეთშიც - კონსტანტინოპოლის პატრიარქის სახით.
როგორც ცნობილია, პაპილეონი და მასთან ერთად რომის მთლელი ეკლესია არ აღიარებდა მსოფლიო კრების ამ დადგენილებას. საქმე იმაშია, რომ ის გამოცემული იყო II მსოფლიო კრების მე-2 კანონის დარღვევით. ერთიც და მეორე კრებაც კონსტანტინოპოლს თანასწორი უფლებების მისცეს რომთან ერთად. მაგრამ ახლა არსებობდა არსებითი განსხვავება კონსტანტინოპოლი უფლებებში.
თუკი II მსოფლიო კრების მე-2 კანონით მტკიცდებოდა "ეკლესიათა შეურევნელობის" პრინციპი, რომლის დროსაც "სამთავროთა ეპისკოპოსები, - კონსტანტინოპოლის ჩათვლით, - ნუ გაავრცელებენ თავიანთ ხელისუფლებას იმ ეკლესიებზე, რომლებიც მათ სამთავროს საზღვრებს გარეთ არის განლაგებული, რათა ამით არ მოახდინონ ეკლესიების ერთმანეთში შერევა", ხოლო "ყოველი სამთავროს საქმეები მოაგვაროს იმავე სამთავროს კრებამ... რაც შეეხება უცხო ტომთა შორის არსებულ საღვთო ეკლესიებს, ისინი უნდა იმართებოდნენ მამათაგან დაწესებულ ძველ კანონთა მიხედვით", ანუ ავტოკეფალურად, - IV მსოფლიო კრების 28-ე კანონის მიხედვით გაფართოვდა კონსტანტინოპოლის პირველიერარქის ძალაუფლებანი, რომელიც დააყენეს არა მარტო პონტიის, ასიის და ფრაკიის ავტოკეფალური მიტროპოლიების მმართველად, არამედ დაუქვემდებარეს მას "... აღნიშნული სამთავროების უცხოტომელთა ეპისკოპოსებიც", რომლებიც იმყოფებოდნენ ბიზანტიის იმპერიის საზღვრებს მიღმა. ამგვარი უფლებები იმ დროს არ ჰქონდა თვით რომსაც კი! შემდეგში IV მსოფლიო კრების ეს დადგენილება უმთავრესი საფუძველი გახდება მთელ აღმოსავლეთში კონსტანტინოპოლის მონოპოლიური გეგმების განხორციელებისთვის.