პაპიზმის მეტასტაზები მართლმადიდებლობაში
და ეკლესიის კრებითობაბიზანტიური პატრიარქიზმი, პენტარქიული მწვალებლობა, ბერძნული ეთნოფილეტიზმი, რუსული ნიკონიანელობა, სინოდალური ოლიგარქიზმი, სერგიანელობა
ნაწილი IV
პაპიზმის შეღწევა რუსეთის ეკლესიაში პატრიარქ ნიკონის დროიდან
საეკლესიო ურთიერთობები რუსეთის ეკლესიისა კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოსთან დამყარდა ზომიერი გრეკოფილობის გავლენით, რომელიც თავიდან გამოიხატებოდა რუსების მიერ ყოველივე ბერძნულის ბრმა კოპირებით, რომელიც იდეალიზირებული ჰყავდათ. ხაზს გავუსვამთ - ხდებოდა გვიანდელი ბიზანტიური, და არა ძველ-საეკლესიო წეს-განგებების კოპირება.
როგორც ზემოთ აღინიშნა, ჩვენში (რადგან ავტორი რუსია იგულისხმე რუსეთში - "აპოკ." რედ.) გრეკოფილობის ძლიერი ამოხეთქვა მოხდა ალექსი მიხეილის ძის მეფობის დროს, რომელიც ოცნებობდა თავისი ძალაუფლების ქვეშ გაეერთიანებინა მთელი ქრისტიანული აღმოსავლეთი და თურქების ბატონობისგან გაეთავისუფლებინა კონსტანტინოპოლი. აღმოსავლეთის წეს-ჩვეულებათა უნიფიკაცია მას თავისი პოლიტიკის უმთავრეს შემადგენელ ნაწილად მიაჩნდა. მაგრამ მისმა რეფორმატორულმა საქმიანობამ რუსი ხალხის მასებში უკურეაქცია გამოიწვია. პირისპირ გადააწყდა რა ბერძნულ ფსევდო-ღვთისმოსაობას, რუსი ხალხი საკმაოდ იმედგაცრუებული დარჩა, და რომ არა სახელმწიფოს რეპრესიული ზომები, რეფორმები რუსეთში ვერ განვითარდებოდა და ვერ დამკვიდრდებოდა.
ნიკონის რეფორმამ გამოიწვია არა მარტო გრეკოფილობის შესუსტება რუსი საეკლესიო ერის ცნობიერებაში, არამედ ბიძგი მისცა განსაკუთრებულ ძველმოწესეობრივ პოლემიკურ ლიტერატურას, რომელიც უარყოფდა საეჭვო თეორიას ბერძნული ღვთისმოსაობის უპირატესობაზე რუსულ ღვთისმოსაობასთან შედარებით. შემდეგში საეკლესიო ხელისუფლებას არაერთხელ უწევდა ხალხის დარწმუნება იმაში, რომ რუსული და ბერძნული ეკლესიები სარწმუნოებრივად ერთი და იგივე ეკლესიებია, რისი დაჯერება მრავალ რუს ადამიანს არ სურდა.
რუსეთის ეკლესიის სახელწოდების ოფიციალურად "ბერძნულ-რუსულ" (Греко-Российская) ეკლესიად გადარქმევა მოწმობს მორწმუნეთა გონებაში ამ თეორიის გაძლიერებულ შთაგონებაზე, როგორც ნიკონიანური რეფორმის უმთავრეს საფუძველზე. ყველასთვის ნათელი იყო, როგორც კი სარწმუნოებრივ და საწესჩვეულებო საკითხებში ბერძნული უპირატესობის ქიმერა შეწყვეტს ბატონობას ხალხურ ცნობიერებაზე, დადგება ნიკონიანელობის სრული კრახი, ხოლო სახელმწიფო მოაკლდება თავისი იმპერიული გეგმების საფუძვლებს, რომლის მიხედვითაც მას უცხოტომელთა მძლავრებისგან უნდა გაეთავისუფლებინა მთელი ქრისტიანული აღმოსავლეთი.
აი მიზეზები, რომელთა გამოც ოფიციალური საეკლესიო ხელისუფლება იძულებული იყო ყოველი ღონე ეხმარა, რათა დაეცვა ნიკონიანელობის იდეოლოგიური ბაზა და მოეფიქრებინა ათასგვარი გამართლებანი. მაგრამ, XIX ს-ში გრეკოფილურ განწყობებს მორიგი დარტყმა მიადგა. ის გამოწვეული იყო მით, რომ რუსი ხალხი ახლოს გაეცნო თურქულ-ფანარიოტული უღლის ქვეშ მყოფი ერთმორწმუნე სლავების სავალალო მდგომარეობას, რომელშიც უსაშინელესი როლი ეპყრა ბერძნულ საეკლესიო იერარქიას, კონკრეტულად კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს.
სლავოფილურმა მსოფლმხედველობამ ხარისხობრივად მიიღო ახალი იმპულსი. ამან გამოიწვია ის, რომ XX ს-ის დასაწყისში რუსეთის ეკლესიის საუკეთესო წარმომადგენლები ცდილობდნენ პანელინიზმის იდეოლოგიური მარწუხებისგან და ნიკონიანური შტამპებისგან გათავისუფლებას, რომელთაც მათ თავს ახვევდნენ ორნახევარი საუკუნის განმავლობაში. ვიღაცა იმასაც კი აცხადებდა, რომ თურქებისგან კონსტანტინოპოლის გათავისუფლების შემდეგ სამეფო ქალაქის საპატრიარქო ტახტზე უნდა დამჯდარიყო რუსი, და არა ბერძენი პატრიარქი (1).
________________
1. ასე მიიჩნევდა მიტრ. ანტონი (ხრაპოვიცკი), რომელიც წინადადებით გამოდიოდა რუსი პატრიარქი დაესვათ იერუსალიმის კათედრაზეც. იხ.: Никон (Рклицкий), архиеп. Жизнеописание блаж. митр. Антония… Т. Х, стр. 47.
________________
გრეკოფილობის ყველაზე ცუდი მემკვიდრეობა, რომელიც რუსეთში მართლმადიდებლობის ბიზანტიური ფორმების მიღებასთან ერთად შეითვისეს, გახდა საეკლესიო მოწყობაში პაპისტური საწყისების თანდათანობითი აღზევება. ერთი მხრივ, რუსეთში, XVI ს-ში პატრიარქობის დაფუძნების გზით, გამოიხატებოდა ბერძნული ეკლესიისგან რუსეთის ეკლესიის სრული დამოუკიდებლობის სწრაფვა. მაგრამ მეორე მხრივ შეუძლებელია არ შევნიშნოთ, რომ თავისთავად პატრიარქობის ინსტიტუტი არ იყო განწყობილი კრებითობისადმი. მით უფრო, რომ პატრიარქობის ფორმა კვლავ გვიანბიზანტიური საეკლესიო რჯულმდებლობიდან და პრაქტიკიდან იყო ნასესხები მთელი თავისი უარყოფითი მხარეებით. ხოლო თუ გავითვალისწინებტ, რომ პენტარქიის შესახებ სწავლების თანახმად, რუსეთის საპატრიარქო ცვლიდა რომის საპატრიარქოს, რომელიც უკვე სქიზმაში იყო, ამან კიდევ უფრო დაუმატა პაპისტური ამბიციები მოსკოვის ახალგამომცხვარ პატრიარქს, რასაც ასევე წინ უძღოდა რუსეთის სახელმწიფოს პოლიტიკური გაძლიერება.
რუსულ საპატრიარქო ტახტზე ჩვენი პირველი შინგამოზრდილი პაპი საერთო აღიარებით გახლავთ პატრ. ნიკონი, ეროვნებით მორდოველი. მისი ზნეობრივი თვისებები სრულად შეესაბამებოდა დასავლეთის ყაიდის პაპისტურ მენტალიტეტს. ისტორიკოსებისა და თვითმხილველების შეფასებით, ის იყო უკიდურესად პატივმოყვარე, დიდგულა, ყოყოჩა და ქედმაღალი, იყო უხეში, სასტიკი და ხარბი - ანუ მას ჰქონდა ყველა თვისება იმისთვის, რათა გამხდარიყო ნამდვილი საეკლესიო ტირანი.
ის იყო არა მარტო რუსული პაპიზმის მერცხალი, არამედ მისი ყველაზე უკიდურესი ფორმის - პაპო-ცეზარიზმის სულისჩამდგმელი. როგორც ეკლესია, ასევე სახელმწიფო მას საკუთარ სამემკვიდრეო მამულად მკიაჩნდა, რომელიც მისი განკარგულებების უსიტყვო და უკონტროლო მორჩილებაში უნდა ყოფილიყვნენ. თავისი დესპოტიზმით მან აღაშფოთა არა მარტო მეფე, არამედ საკუთარი თავის წინააღმდეგ განაწყო მთელი იმდროინდელი რუსული საზოგადოება და ეკლესია. მისმა დამხობამ შემსუბუქების ერთგვარი ამოსუნთქვა გამოიწვია მის მიერ დევნილ ძველმოწესეებშიც და მისი რეფორმების მომხრეებშიც.
უკვე თავის საპატრიარქო ღირსებაში აღსაყდრებისთანავე ნიკონმა მოითხოვა, რათა ყველა (გამონაკლისის გარეშე) დამორჩილებოდა მას "რასაც კი აუწყებდა საღმრთო დოგმატებსა და კანონებზე", და აიძულა მეფეც, თავად-აზნაურობაც და მთელი წმიდა კრებაც საზეიმოდ დაედოთ ამაში ფიცი (Каптерев Н. Ф. იქვე. Т. 2, стр. 123). ამიტ ნიკონმა საზეიმოდ გამოაცხადა თავისი უცდომელობა სარწმუნოებრივ საკითხებში. საეკლესიო-სახელმწიფოებრივი ურთიერთოებები, რომლებიც რუსეთში ჩამოყალიბდა, ნიკონს არანორმალურად მიაჩნდა და აუცილებლად მიიჩნევდა საპატრიარქო ძალაუფლება სამეფო ძალაუფლებაზე მაღლა აეწია.
1653 წლის აგვისტოდან თავის ოფიციალურ სიგელებში ნიკონმა თვითნებურად მიისაკუთრა "დიდი ხელმწიფის" ტიტული რითაც მეფეს გაუტოლდა, ფაქტიურად კი გულისხმობდა მეთაურობას მასზე. "ნიკონი არ აჩერებდა მათაც, ვისაც სურდა დიდი ხელმწიფე ეწოდებინა მისთვის, რის გამოც ამ ტიტულს მას სულ უფრო და უფრო ხშირად განუკუთვნებდნენ. ხელმწიფე არა თუ არ ეწინააღმდეგებოდა ამას, არამედ თვითონაც, სხვების მსგავსად, დაიწყო ნიკონის წოდება დიდ ხელმწიფედ, რადგან ყოველმხრივ სურდა პატივი მიეგო და განსაკუთრებულ სიმაღლეზე აეყვანა მის მიერ გაღმერთებული "განსაკუთრებული მეგობარი" (იქვე. გვ. 137).
რადგან სურდა დოგმატურადაც გაემყარებინა "დიდ ხელმწიფედ" საკუთარი თავის გამოცხადება, ნიკონმა გამოიყენა არა მარტო ბიზანტიური რჯულმდებლობა, არამედ ლათინურ ცრუსწავლებებსაც არ მოერიდა. ასე, მაგალითად, ნიკონი იზიარებდა შეხედულებას, რომლითაც გამოდიოდა ინოკენტი III (1198-1216), პაპიზმის დიდი გარდამქმნელი მისი უსიტყვო პრიმატობის თვალსაზრისით. მისი სწავლების თანახმად პატრიარქი მსგავსია მზისა, რომელიც ანათებს მთელ სამყაროს, ხოლო საერო ძალაუფლება - მთვარე, რომელსაც საკუთარი ნათელი არ გააჩნია, არამედ ირეკლავს მას მზისგან.
ამ თეორიამ დასავლეთში, როგორც ცნობილია, გამოიწვია ის, რომ პაპებმა მათთვის დამახასიათებელი სამღვდლო უფლებამოსილებების გარდა საერო ძალაუფლებაც მიიღეს და ყველა გავლენიან დასავლელ ხელმწიფეზე ამაღლდნენ.
როგორც ვხედავთ, ნიკონის მიერ "დიდი ხელმწიფის" საერო ტიტულის მიღება, სამეფო რეგალიების მისაკურება და ტარება (როგორც ოდესღაც აკეთებდა ამას პატრ. მიქაელ კერულარიოსი), ზემოთხსენებულ სწავლებასთან ერთად, საკმაოდ თანხმიერი და ორგანული იყო პაპისტურ მწვალებლობასთან. "საეკლესიო ხელისუფლების საკუთარ განმარტებაში, რომ ის აღემატება მეფის ძალაუფლებას, - აღნიშნავს პროფ. ს. ზენკოვსკი,- ნიკონი სრულიად დაშორდა ხელისუფლებათა სიმფონიის ბიზანტიურ და რუსულ ტრადიციას და კათოლიკური ეკლესიის იმ თვალსაზრისზე დადგა, რომელსაც XI-XIII საუკუნეებში, იმპერატორთან ინვესტიტურისთვის ბრძოლაში გადმოსცემდნენ მას რომის პაპები. ის თითქმის სიტყვა-სიტყვით იმეორებდა პაპისტური ძალაუფლების არგუმენტებს, როდესაც წერდა, რომ რადგან მეფეები მღვდელმთავართაგან იღებენ ცხებას, ძალაუფლებასაც ეკლესიისგან იღებენ, ამიტომაც მათ, თავიანთი ღირსებისა და სულიერი ძალის მიხედვით, ეპისკოპოსებზე ნაკლები ძალა გააჩნიათ და მათზე დაბლა იმყოფებიან" (Зеньковский С. Русское старообрядчество. М. 1995, стр. 232).
ხაზს უსვამდა რა მოსკოვის საპატრიარქოს, როგორც რომის კათედრის ჩამნაცვლებელის მნიშვნელობას პენტარქიულ სისტემაში, ნიკონი პაპის ტიარის მსგავს მიტრას ატარებდა, ხოლო მისი ჩექმები მორთული იყო ჯვრებით, ზუსტად ისე, როგორც ეს აქვს რომის პონტიფიკოსს (См. Шляпкин И. А. Св. Димитрий Ростовский и его время. СПб 1891, стр. 64) (2).
________________
2. ჯვრები ფეხსაცმელებზე გამოისახებოდნენ იმისთვის, რათა პაპის ფეხების კოცნისას მათ შეხებოდნენ. იხ. იქვე.
________________
"როდესაც დიდი ხელმწიფე გახდა, ნიკონი უკიდურესად ამაყად და ზიზღითაც კი ეკიდებოდა თავის თანამსახურებს და თანამოძმე მღვდელმთავრებს; ის მუდმივად აგრძნობინებდა მათ საკუთარ დიდ ძალაუფლებას და მათ სრულ დამოკიდებულებას მისგან... მეტიც. ნიკონი მღვდელმთავრებთან მიმართებაში თავს ნებას აძლევდა ყოფილიყო უხეში და პირდაპირ შეურაცხყოფა მიეყენებინა მათთვის... არსებითად ნიკონი არ აღიარებდა საპატრიარქო და სამღვდელმთავრო ხარისხების იგივეობას და თანასწორობას. მისი თქმით: "პატრიარქი ქრისტეს ხატია, ხოლო ქალაქის ეპისკოპოსები - 12 მოციქულთა სახეები არიან, ხოლო სოფლის ეპისკოპოსები - 70 მოციქულთა". ან კიდევ, მისი განცხადებით, "პირველი მღვდელმთავარი (ანუ პატრიარქი) ქრისტეს ხატია, მიტროპოლიტები, არქიეპისკოპოსები და ეპისკოპოსები მოციქულთა და მოწაფეთა ხატი"( Каптерев Н. Ф. Указ соч. Т. 2, стр. 149). ანუ, ნიკონის სწავლებით, პატრიარქი - ეს თვით ქრისტესთან მსგავსებაა, ხოლო ეპისკოპოსები მხოლოდ მოციქულთა.
ასეთი შეხედულებები უკვე ხლისტობას წააგავს. სწავლებას პატრიარქზე, რომელიც მხოლოდ და მხოლოდ თანასწორთა შორის პირველი ეპისკოპოსია, ნიკონის იდეოლოგიაში ადგილი არა აქვს. ის ძალიან შორს გაცდა თავის ბიზანტიელ წინამორბედებს, რომლებიც "მოკრძალებით" ასწავლიდნენ (პატრ. მეთოდე), რომ პატრიარქები - მოციქულთა მემკვიდრეები არიან. "ნიკონი სხვა მღვდელმთავრებს თავის თანასწორად არ აღიარებდა, - ის არ იყო მათი თანასწორი, არამედ "უმაღლესი" და მათთან შედარებით "მამების მამა", "უკიდურესი მღვდელმთავარი", როგორც საკუთარ თავს უწოდებდა, ხოლო ყველა სხვა დანარჩენი ეპისკოპოსი - მხოლოდ მისდამი დაქვემდებარებული მსახურია, რომელთა პატივის აყრა "უსიტყვოდ" შეუძლია ნებისმიერ მომენტში" (იქვე. გვ. 150).
პატრიარქი ნიკონი და მეფე ალექსი მიხეილის ძე
ნიკონის დამოკიდებულება უქვემოესი სასულიერო დასისადმი კიდევ უფრო დამამცირებელი იყო. სრულიად სამართლიანად უთითებს პროფ. ნ. ფ. კაპტერევი, რომ ნიკონის ბრძოლა, რათა სასულიერო ხელისუფლება დამოუკიდებელი ყოფილიყო საეროსგან "მხოლოდ საპატრიარქო ძალაუფლების აღზევების მიზანს" ეფუძნებოდა. ეს, კაპტერევის შენიშვნით, მტკიცებდა მით, რომ "ნიკონის დროს, რომელიც ერთი შეხედვით იბრძოდა რათა საეკლესიო ხელისუფლება დამოუკიდებელი ყოფილიყო სახელმწიფოსგან, სასულიერო დასის მდგომარეობა ყველა მიმართებით უმძიმესი და დაკნინებული იყო, ვიდრე მისი წინამორბედების დროს" (Там же, стр. 176-177). "მღვდლები, კლიროსის სხვა წევრებთან ერთად, პატრიარქ ნიკონის თვალში ისეთი უმნიშვნელო ერთეულები იყვნენ, რომ ის, რომელიც ეკლესიასა და სახელმწიფოში ესოდენ მაღლა იდგა, სულაც არ ფიქრობდა მცირედით მაინც ეზრუნა მათზე, მით უფრო საკუთარ საქმედ გაეხადა მათი პრობლემები..." (Там же, стр. 153).
ის არ აღიარებდა, რომ მღვდლებს ჰქონდათ "შეკვრისა და გახსნის" უფლება, და მას მხოლოდ ეპისკოპოსებს მიაწერდა. "ნიკონი სასტიკად უსწორდებოდა მის წინაშე რაიმეში შემცდარ ადამიანებს, უქვემდებარებდა მათ ყოველგვარ ტანჯვას და წამებას... მისი საკუთარი განცხადებით ისეც ხდებოდა, რომ ის, პატრიარქი, საკუთარი ხელით ცემდა დამნაშავე პირებს, და ზოგჯერ ეკლესიაში და საკურთხეველშიც კი. რაც განსაკუთრებით დამახასიათებელია მისთვის, გახლავთ ის, რომ ასეთი პირადი მუშტი-კრივი და ანგარიშსწორება ნიკონს სრულიად კანონიერ და პატრიარქისთვის შესაფერის ქმედებად მიაჩნდა" (Там же, стр. 162-163).
აგრეთვე, ნიკონის ეპოქის თანამედროვეები და მრავალი დოკუმენტური მოწმობა გვარწმუნებს, რომ ნიკონი, პატრიარქობის დროს, თავის უზარმაზარ საეკლესიო ძალაუფლებას, განსაკუთრებულ მდგომარეობას სახელმწიფოში და გავლენას მეფეზე, იყენებდა კოლოსალური ქონების მოსახვეჭად, რომელსაც ის ძველი მონასტრების გაკოტრებით, სხვათა მიწებისა და ასევე გლეხთა საკუთრების მითვისებით იხვეჭდა, რომელთაც შემდეგ საკუთარ მონებად აქცევდა.
შედეგად, ნიკონის პირად მფლობელობაში აღმოჩნდა 3 დიდი, მდიდრულად მორთული და კიდევ კიდევ 14 მასთან მიერთებული მცირე მონასტერი, ასევე მრავალი სოფელი, დაბა, უდაბნო, ტბა, სხვადასხვა სავარგული და ა. შ. ამ მეურნეობიდან ნიკონმა შეიქმნა განსაკუთრებული, დამოუკიდებელი სამფლობელო, სადაც ის იყო პატარა მეფე, რომელიც საკუთარი ჭკუით უსწორდებოდა ყველას, ვინც კი არ აღიარებდა მის ძალაუფლებას.
ასეთი იყო ნიკონის პატრიარქობის სახე და ასეთივე იყო მის მიერ რუსეთის ეკლესიაში წარმოებული საწესჩვეულებო-საღვთისმსახურებო რეფორმა, რომელიც მან განსაკუთრებული ძალადობითა და თვითნებობით დანერგა. ჩამოსული ბერძნების მაგალითზე, რომლებიც მხოლოდ ერთ, ანგარებიან მიზანს ემსახურებოდნენ, ნიკონმა, დაუფიქრებლად დაგმო, შეურაცხყო და დასწყევლა მთელი რუსული სიძველე, რუსული საეკლესიო ჩვეულებანი, რომელსაც მრავალსაუკუნოვანი ისტორია ჰქონდა. მისი ძალადობის უცხადესი მაგალითია - ანგარიშსწორება კოლომნის ეპისკოპოს პავლეზე, რომელიც მისი პირადი განკარგულების შესაბამისად განხორციელდა, რადგან ეპისკოპოსი პავლე ნიკონის საეკლესიო რეფორმატორობას ეწინააღმდეგებოდა. ეს სასტიკი ანგარიშსწორება შემდეგში ნიკონს 166-67 წლის კრებებზე ბრალად წაუყენეს. დანარჩენი იერარქები იმდენად დაშინებულები იყვნენ ნიკონის ამ საქციელით, რომ უკვე ვეღარც ბედავდნენ "ნიკონის წამოწყებათა" წინააღმდეგ წასვლას.
ნიკონის "დიდმა მეუფებამ", როგორც იქნა, სრული იმედგაცრუება გამოიწვია მეფე ალექსი მიხეილის ძეში, რომელმაც აღიარა, რომ დაუშვა დიდი შეცდომა, როდესაც სრულიად მფარველობდა მის ძალაუფლებისმოყვარეობას. მეფე დარწმუნდა, რომ ნიკონის ქმედებები მხოლოდ თვით სამეფო ძალაუფლების პრესტიჟის დაკნინებისკენ მიემართება, თანაც, ამავდროულად, მას არანაირი სარგებლობა არ მოჰქონდა არც სახელმწიფოსთვის და არც საზოგადოებისთვის.
მოხდა სამეფო და საპატრიარქო ხელისუფლებათა ინტერესების გარდაუვალი შეტაკება, რომელთაგან თითოეული საკუთარ თავს სულიერ პრიზმაში ძალიან მაღლა უყურებდა. ამ შეტაკების სევდიანი შედეგები გარდაუვალად და ყველაზე ნეგატიურად აისახა რუსეთის ეკლესიის საეკლესიო მოწყობაზე.
"ნიკონის მმართველობამ არა თუ ეკლესიის სულიერი ძალაუფლება ვერ გააბატონა საერო ძალაუფლებაზე, არამედ პირიქით: მან ყველგან სახელმწიფო სფეროში აღძრა და განამყარა იმის შეგნება, რომ ერთი-მეორის გვერდით ორი დიდი მეფის - საეროსი და სასულიეროს არსებობა, სწორი, ჯანსაღი სახელმწიფოებრივი და საზოგადოებრივი განვითარებისთვის, სრულიად მავნეა და ამიტომაც არასასურველია. ამიტომაც სახელმწიფოსა და საზოგადოების ინტერესებში უნდა იყოს - ჰყავდეს მხოლოდ ერთი საერო დიდი მეფე, ხოლო პატრიარქი იყოს მხოლოდ მის დაქვემდებარებაში და თანაც მეფისგან ყოვლითურთ დამოკიდებული პირი, როგორც ეს ადრე, ნიკონის გაპატრიარქებამდე იყო " (და განსაკუთრებით, შევნიშნავთ ჩვენც, ბიზანტიის იმპერიაში, - ავტ.) (Там же, стр. 147).
ნიკონი დაამხეს და რუსეთის ეკლესიაში მყარად, უახლოესი ასწლეულის განმავლობაში განმტკიცდა ცეზარო-პაპიზმი. ეს იყო საზოგადოებრივი და საეკლესიო შეგნების რეციდივი, რომელსაც ნიკონის პაპო-ცეზარიზმისთვის სწრაფი და ქმედითი ალტერნატივა უნდა მოეძებნა. სამწუხაროდ, ვერც ეკლესიამ და ვერც სახელმწიფომ ვერ შეძლეს ამაღლებულიყვნენ იმის შეგნებამდე, რომ თავიანთი ურთიერთობანი აუცილებელია მოაწყონ თუნდაც სიმფონიის საწყისებზე, კრებითობის ძველ საფუძვლებთა დაბრუნებაზე რომ არაფერი ვთქვათ.
ცეზარო-პაპიზმმა რუსებს იმაზე ნაკლები უბედურება და ჭირვება როდი მოუტანა, ვიდრე ნიკონიანურმა პაპო-ცეზარიზმმა. პეტრე I-მა კარგად შეითვისა წარსულის გაკვეთილები და გადაწყვიტა საერთოდ მოესპო საპატრიარქო მმართველობა. მისი ეს გონივრული და სამართლიანი ქმედება დღემდე იწვევს რუს პაპისტ-პატრიარქისტებში უდიდეს მრისხანებას და გაღიზიანებას. ისინი საერთოდ ვერ ამჩნევენ, რომ პეტრე I უნდა გაკიცხონ არა პატრიარქობის გაუქმებისთვის, არამედ რუსეთის ეკლესიის კრებითობის განადგურებისთვის.
პატრიარქობის გაუქმების შემდეგ, პეტრე I-მა რუსეთის ეკლესიაში არ აღადგინა კრებითი საწყისები, არამედ დააფუძნა ე. წ. "უწმიდესი მმართველი სინოდი" - საეკლესიო მმართველობის არა იმდენად პროტესტანტებისგან ნასესხები სისტემა, როგორც ეს ლიტერატურაში მიაჩნიათ, რამდენადაც ბიზანტიელთაგან, რომელსაც "გარდამავალთ სინოდი" ეწოდებოდა და შედგებოდა შემთხვევით შერჩეულ იერარქთაგან, რომლებიც ჩამოდიოდნენ ან ხანგრძლივად იმყოფებოდნენ კონსტანტინოპოლში. ეს იყო ძალაუფლების წმიდად ოლიგარქიული ინსტიტუტი, რომელსაც თავისი სტრუქტურით არ შეეძლო ადგილობრივი ეკლესიის კრებითი აზრი გამოეხატა.
ასეთივე ოლიგარქიული დაწესებულება გახდა პეტრესეული "წმიდა სინოდი", რომლის შემადგენლობაში შედიოდნენ მღვდელმთავართა ვიწრო წრის წარმომადგენლები, რომლებიც იქ იმპერატორის პირადი განკარგულებით იყვნენ დანიშნულნი. ამრიგად, სინოდი, არ წარმოადგენდა რუსეთის ეკლესიის კრებითობის გამოხატულებას მმართველობის საკითხში, როგორც ამას გულისხმობდნენ პეტრესეული კანონმდებლები, რადგან პეტრეს რეფორმამ გამორიცხა კრებითობის მთავარი ინსტიტუტი - თვით ადგილობრივი საეკლესიო კრება, რომლის მონაწილეებს შეეძლებოდათ კრებითი ნებელობით აერჩიათ (და არ დაენიშნათ) წმიდა სინოდის შემადგენლობა და კანონიკურად მიეღოთ მონაწილეობა მთელ საეკლესიო მმართველობაში. შედეგად, რუსეთის იმპერიაში სინოდი იყო საერო სახელმწიფო ხელისუფლების მხოლოდ ერთგვარი ინსტრუმენტი, რომელიც მის მიერ მთელ რუსულ ეკლესიას მბრძანებლობდა.
ეს ყველაფერი უპირატესად გამოიხატებოდა სინოდში "ობერ-პროკურორის" თანამდებობით, რომელიც, როგორც იმპერატორის სანდო პირი, იყო სინოდის საქმეების ფაქტობრივი გამგებელი. ძირითადი სახელმწიფოებრივი კანონის 43-ე სტატია პირდაპირ აცხადებდა: "საეკლესიო მმართველობაში თვითმპყრობელი ხელისუფლება მოქმედებს უწმიდესი მმართველი სინოდის მეშვეობით, რომელიც მანვე დააარსა" (3).
________________
3. საინტერესოა, რომ მალე მსგავსი ცეზარო-პაპისტური სისტემა დაფუძნდა კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოშიც. ეს მოხდა პატრ. სამოელ I-ის (1764-1780) რეფორმების წყალობით. სამოელმა ჩამოაყალიბა სინოდი, რომელშიც უცვლელი და მუდმივი წევრი უნდა ყოფილიყო 8 უხუცესი მღვდელმთავარი, რომელთა ეპარქიები კონსტანტინოპოლის ახლოს მდებარეობდნენ (ფაქტობრივად პატრიარქი და მისი ვიკარიუსები). მათ გარდა სინოდის შემადგენლობაში შეიყვანეს 4 "არხონტი" (ერისკაცი) ფანარიოტთა რიგებიდან, ასევე "დიდი ლოგოფეტი" (დაახლოებით რუსული ობერ-პროკურორის მსგავსი), რომლის მიერაც პატრიარქი კავშირებს ამყარებდა თურქეთის მთავრობასთან. განსხვავება მდგომარეობდა მხოლოდ იმაში, რომ რუსულ სინოდს თავმჯდომარეობდა მეთაური მიტროპოლიტი, ხოლო ბერძნულს - პატრიარქი. - იხ. См. Тальберг Н. Указ. Соч., стр. 78.
________________
თავისი შინაგანი არსით უწმიდესი სინოდი წარმოადგენდა იმავე ერთპიროვნულ ნებას, ოღონდ მოაზრებულს კოლექტიურ კატეგორიაში.
სხვაგვარად ამ მოვლენას შეიძლება ვუწოდოთ კოლექტიური პაპიზმი, რის მკაფიო დადასტურებასაც ვპოულობთ სინოდისთვის სულიერი რეგლამენტის და აღმოსავლეთ პატრიარქთა სიგელების მინიჭებით, თანაც უცნაური სახელწოდებებით: "ქრისტეში უსაყვარლესი ძმის" და "უწმიდესი ბატონის" სახით. ეს სახელები უთითებდნენ ბუნებაში წარმოუდგენელი ერთგვარი მრავალთავიანი ჰიდრის არსებობას კრებითი საეკლესიო ცნობიერების ნაცვლად, რომელიც ხორციელდებოდა ადგილობრივ და მსოფლიო კრებებზე. ამ უწმიდესი სინოდის არაკანონიკურობა და აშკარა ერეტიკულობა სახეზე იყო.
შეითავსა რა საეკლესიო მმართველობის გაუგონარი პროტესტანტული ფორმები ბიზანტიური და პოსტ-ბიზანტიური მემკვიდრეობის ყველაზე უარესი ტრადიციებით, რუსულმა ეკლესიამ თავისი პაპისტური ამბიციები გარდაუვალად გაავრცელა სხვა ერთმორწმუნე ავტოკეფალურ მართლმადიდებლურ ეკლესიებზეც. ამასთან დაკავშირებით საგულისხმოა კონფლიქტი საქართველოს ეკლესიასთან, რომელიც გაჩაღდა XX ს-ის დასაწყისში.