პაპიზმის მეტასტაზები მართლმადიდებლობაში
და ეკლესიის კრებითობაბიზანტიური პატრიარქიზმი, პენტარქიული მწვალებლობა, ბერძნული ეთნოფილეტიზმი, რუსული ნიკონიანელობა, სინოდალური ოლიგარქიზმი, სერგიანელობა
ნაწილი IV
პაპიზმის შეღწევა რუსეთის ეკლესიაში პატრიარქ ნიკონის დროიდან
საეკლესიო ურთიერთობები რუსეთის ეკლესიისა კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოსთან დამყარდა ზომიერი გრეკოფილობის გავლენით, რომელიც თავიდან გამოიხატებოდა რუსების მიერ ყოველივე ბერძნულის ბრმა კოპირებით, რომელიც იდეალიზირებული ჰყავდათ. ხაზს გავუსვამთ - ხდებოდა გვიანდელი ბიზანტიური, და არა ძველ-საეკლესიო წეს-განგებების კოპირება.
როგორც ზემოთ აღინიშნა, ჩვენში (რადგან ავტორი რუსია იგულისხმე რუსეთში - "აპოკ." რედ.) გრეკოფილობის ძლიერი ამოხეთქვა მოხდა ალექსი მიხეილის ძის მეფობის დროს, რომელიც ოცნებობდა თავისი ძალაუფლების ქვეშ გაეერთიანებინა მთელი ქრისტიანული აღმოსავლეთი და თურქების ბატონობისგან გაეთავისუფლებინა კონსტანტინოპოლი. აღმოსავლეთის წეს-ჩვეულებათა უნიფიკაცია მას თავისი პოლიტიკის უმთავრეს შემადგენელ ნაწილად მიაჩნდა. მაგრამ მისმა რეფორმატორულმა საქმიანობამ რუსი ხალხის მასებში უკურეაქცია გამოიწვია. პირისპირ გადააწყდა რა ბერძნულ ფსევდო-ღვთისმოსაობას, რუსი ხალხი საკმაოდ იმედგაცრუებული დარჩა, და რომ არა სახელმწიფოს რეპრესიული ზომები, რეფორმები რუსეთში ვერ განვითარდებოდა და ვერ დამკვიდრდებოდა.
ნიკონის რეფორმამ გამოიწვია არა მარტო გრეკოფილობის შესუსტება რუსი საეკლესიო ერის ცნობიერებაში, არამედ ბიძგი მისცა განსაკუთრებულ ძველმოწესეობრივ პოლემიკურ ლიტერატურას, რომელიც უარყოფდა საეჭვო თეორიას ბერძნული ღვთისმოსაობის უპირატესობაზე რუსულ ღვთისმოსაობასთან შედარებით. შემდეგში საეკლესიო ხელისუფლებას არაერთხელ უწევდა ხალხის დარწმუნება იმაში, რომ რუსული და ბერძნული ეკლესიები სარწმუნოებრივად ერთი და იგივე ეკლესიებია, რისი დაჯერება მრავალ რუს ადამიანს არ სურდა.
რუსეთის ეკლესიის სახელწოდების ოფიციალურად "ბერძნულ-რუსულ" (Греко-Российская) ეკლესიად გადარქმევა მოწმობს მორწმუნეთა გონებაში ამ თეორიის გაძლიერებულ შთაგონებაზე, როგორც ნიკონიანური რეფორმის უმთავრეს საფუძველზე. ყველასთვის ნათელი იყო, როგორც კი სარწმუნოებრივ და საწესჩვეულებო საკითხებში ბერძნული უპირატესობის ქიმერა შეწყვეტს ბატონობას ხალხურ ცნობიერებაზე, დადგება ნიკონიანელობის სრული კრახი, ხოლო სახელმწიფო მოაკლდება თავისი იმპერიული გეგმების საფუძვლებს, რომლის მიხედვითაც მას უცხოტომელთა მძლავრებისგან უნდა გაეთავისუფლებინა მთელი ქრისტიანული აღმოსავლეთი.
აი მიზეზები, რომელთა გამოც ოფიციალური საეკლესიო ხელისუფლება იძულებული იყო ყოველი ღონე ეხმარა, რათა დაეცვა ნიკონიანელობის იდეოლოგიური ბაზა და მოეფიქრებინა ათასგვარი გამართლებანი. მაგრამ, XIX ს-ში გრეკოფილურ განწყობებს მორიგი დარტყმა მიადგა. ის გამოწვეული იყო მით, რომ რუსი ხალხი ახლოს გაეცნო თურქულ-ფანარიოტული უღლის ქვეშ მყოფი ერთმორწმუნე სლავების სავალალო მდგომარეობას, რომელშიც უსაშინელესი როლი ეპყრა ბერძნულ საეკლესიო იერარქიას, კონკრეტულად კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს.
სლავოფილურმა მსოფლმხედველობამ ხარისხობრივად მიიღო ახალი იმპულსი. ამან გამოიწვია ის, რომ XX ს-ის დასაწყისში რუსეთის ეკლესიის საუკეთესო წარმომადგენლები ცდილობდნენ პანელინიზმის იდეოლოგიური მარწუხებისგან და ნიკონიანური შტამპებისგან გათავისუფლებას, რომელთაც მათ თავს ახვევდნენ ორნახევარი საუკუნის განმავლობაში. ვიღაცა იმასაც კი აცხადებდა, რომ თურქებისგან კონსტანტინოპოლის გათავისუფლების შემდეგ სამეფო ქალაქის საპატრიარქო ტახტზე უნდა დამჯდარიყო რუსი, და არა ბერძენი პატრიარქი (1).
________________
1. ასე მიიჩნევდა მიტრ. ანტონი (ხრაპოვიცკი), რომელიც წინადადებით გამოდიოდა რუსი პატრიარქი დაესვათ იერუსალიმის კათედრაზეც. იხ.: Никон (Рклицкий), архиеп. Жизнеописание блаж. митр. Антония… Т. Х, стр. 47.
________________
გრეკოფილობის ყველაზე ცუდი მემკვიდრეობა, რომელიც რუსეთში მართლმადიდებლობის ბიზანტიური ფორმების მიღებასთან ერთად შეითვისეს, გახდა საეკლესიო მოწყობაში პაპისტური საწყისების თანდათანობითი აღზევება. ერთი მხრივ, რუსეთში, XVI ს-ში პატრიარქობის დაფუძნების გზით, გამოიხატებოდა ბერძნული ეკლესიისგან რუსეთის ეკლესიის სრული დამოუკიდებლობის სწრაფვა. მაგრამ მეორე მხრივ შეუძლებელია არ შევნიშნოთ, რომ თავისთავად პატრიარქობის ინსტიტუტი არ იყო განწყობილი კრებითობისადმი. მით უფრო, რომ პატრიარქობის ფორმა კვლავ გვიანბიზანტიური საეკლესიო რჯულმდებლობიდან და პრაქტიკიდან იყო ნასესხები მთელი თავისი უარყოფითი მხარეებით. ხოლო თუ გავითვალისწინებტ, რომ პენტარქიის შესახებ სწავლების თანახმად, რუსეთის საპატრიარქო ცვლიდა რომის საპატრიარქოს, რომელიც უკვე სქიზმაში იყო, ამან კიდევ უფრო დაუმატა პაპისტური ამბიციები მოსკოვის ახალგამომცხვარ პატრიარქს, რასაც ასევე წინ უძღოდა რუსეთის სახელმწიფოს პოლიტიკური გაძლიერება.
რუსულ საპატრიარქო ტახტზე ჩვენი პირველი შინგამოზრდილი პაპი საერთო აღიარებით გახლავთ პატრ. ნიკონი, ეროვნებით მორდოველი. მისი ზნეობრივი თვისებები სრულად შეესაბამებოდა დასავლეთის ყაიდის პაპისტურ მენტალიტეტს. ისტორიკოსებისა და თვითმხილველების შეფასებით, ის იყო უკიდურესად პატივმოყვარე, დიდგულა, ყოყოჩა და ქედმაღალი, იყო უხეში, სასტიკი და ხარბი - ანუ მას ჰქონდა ყველა თვისება იმისთვის, რათა გამხდარიყო ნამდვილი საეკლესიო ტირანი.
ის იყო არა მარტო რუსული პაპიზმის მერცხალი, არამედ მისი ყველაზე უკიდურესი ფორმის - პაპო-ცეზარიზმის სულისჩამდგმელი. როგორც ეკლესია, ასევე სახელმწიფო მას საკუთარ სამემკვიდრეო მამულად მკიაჩნდა, რომელიც მისი განკარგულებების უსიტყვო და უკონტროლო მორჩილებაში უნდა ყოფილიყვნენ. თავისი დესპოტიზმით მან აღაშფოთა არა მარტო მეფე, არამედ საკუთარი თავის წინააღმდეგ განაწყო მთელი იმდროინდელი რუსული საზოგადოება და ეკლესია. მისმა დამხობამ შემსუბუქების ერთგვარი ამოსუნთქვა გამოიწვია მის მიერ დევნილ ძველმოწესეებშიც და მისი რეფორმების მომხრეებშიც.
უკვე თავის საპატრიარქო ღირსებაში აღსაყდრებისთანავე ნიკონმა მოითხოვა, რათა ყველა (გამონაკლისის გარეშე) დამორჩილებოდა მას "რასაც კი აუწყებდა საღმრთო დოგმატებსა და კანონებზე", და აიძულა მეფეც, თავად-აზნაურობაც და მთელი წმიდა კრებაც საზეიმოდ დაედოთ ამაში ფიცი (Каптерев Н. Ф. იქვე. Т. 2, стр. 123). ამიტ ნიკონმა საზეიმოდ გამოაცხადა თავისი უცდომელობა სარწმუნოებრივ საკითხებში. საეკლესიო-სახელმწიფოებრივი ურთიერთოებები, რომლებიც რუსეთში ჩამოყალიბდა, ნიკონს არანორმალურად მიაჩნდა და აუცილებლად მიიჩნევდა საპატრიარქო ძალაუფლება სამეფო ძალაუფლებაზე მაღლა აეწია.
1653 წლის აგვისტოდან თავის ოფიციალურ სიგელებში ნიკონმა თვითნებურად მიისაკუთრა "დიდი ხელმწიფის" ტიტული რითაც მეფეს გაუტოლდა, ფაქტიურად კი გულისხმობდა მეთაურობას მასზე. "ნიკონი არ აჩერებდა მათაც, ვისაც სურდა დიდი ხელმწიფე ეწოდებინა მისთვის, რის გამოც ამ ტიტულს მას სულ უფრო და უფრო ხშირად განუკუთვნებდნენ. ხელმწიფე არა თუ არ ეწინააღმდეგებოდა ამას, არამედ თვითონაც, სხვების მსგავსად, დაიწყო ნიკონის წოდება დიდ ხელმწიფედ, რადგან ყოველმხრივ სურდა პატივი მიეგო და განსაკუთრებულ სიმაღლეზე აეყვანა მის მიერ გაღმერთებული "განსაკუთრებული მეგობარი" (იქვე. გვ. 137).
რადგან სურდა დოგმატურადაც გაემყარებინა "დიდ ხელმწიფედ" საკუთარი თავის გამოცხადება, ნიკონმა გამოიყენა არა მარტო ბიზანტიური რჯულმდებლობა, არამედ ლათინურ ცრუსწავლებებსაც არ მოერიდა. ასე, მაგალითად, ნიკონი იზიარებდა შეხედულებას, რომლითაც გამოდიოდა ინოკენტი III (1198-1216), პაპიზმის დიდი გარდამქმნელი მისი უსიტყვო პრიმატობის თვალსაზრისით. მისი სწავლების თანახმად პატრიარქი მსგავსია მზისა, რომელიც ანათებს მთელ სამყაროს, ხოლო საერო ძალაუფლება - მთვარე, რომელსაც საკუთარი ნათელი არ გააჩნია, არამედ ირეკლავს მას მზისგან.
ამ თეორიამ დასავლეთში, როგორც ცნობილია, გამოიწვია ის, რომ პაპებმა მათთვის დამახასიათებელი სამღვდლო უფლებამოსილებების გარდა საერო ძალაუფლებაც მიიღეს და ყველა გავლენიან დასავლელ ხელმწიფეზე ამაღლდნენ.
როგორც ვხედავთ, ნიკონის მიერ "დიდი ხელმწიფის" საერო ტიტულის მიღება, სამეფო რეგალიების მისაკურება და ტარება (როგორც ოდესღაც აკეთებდა ამას პატრ. მიქაელ კერულარიოსი), ზემოთხსენებულ სწავლებასთან ერთად, საკმაოდ თანხმიერი და ორგანული იყო პაპისტურ მწვალებლობასთან. "საეკლესიო ხელისუფლების საკუთარ განმარტებაში, რომ ის აღემატება მეფის ძალაუფლებას, - აღნიშნავს პროფ. ს. ზენკოვსკი,- ნიკონი სრულიად დაშორდა ხელისუფლებათა სიმფონიის ბიზანტიურ და რუსულ ტრადიციას და კათოლიკური ეკლესიის იმ თვალსაზრისზე დადგა, რომელსაც XI-XIII საუკუნეებში, იმპერატორთან ინვესტიტურისთვის ბრძოლაში გადმოსცემდნენ მას რომის პაპები. ის თითქმის სიტყვა-სიტყვით იმეორებდა პაპისტური ძალაუფლების არგუმენტებს, როდესაც წერდა, რომ რადგან მეფეები მღვდელმთავართაგან იღებენ ცხებას, ძალაუფლებასაც ეკლესიისგან იღებენ, ამიტომაც მათ, თავიანთი ღირსებისა და სულიერი ძალის მიხედვით, ეპისკოპოსებზე ნაკლები ძალა გააჩნიათ და მათზე დაბლა იმყოფებიან" (Зеньковский С. Русское старообрядчество. М. 1995, стр. 232).
ხაზს უსვამდა რა მოსკოვის საპატრიარქოს, როგორც რომის კათედრის ჩამნაცვლებელის მნიშვნელობას პენტარქიულ სისტემაში, ნიკონი პაპის ტიარის მსგავს მიტრას ატარებდა, ხოლო მისი ჩექმები მორთული იყო ჯვრებით, ზუსტად ისე, როგორც ეს აქვს რომის პონტიფიკოსს (См. Шляпкин И. А. Св. Димитрий Ростовский и его время. СПб 1891, стр. 64) (2).
________________
2. ჯვრები ფეხსაცმელებზე გამოისახებოდნენ იმისთვის, რათა პაპის ფეხების კოცნისას მათ შეხებოდნენ. იხ. იქვე.
________________
"როდესაც დიდი ხელმწიფე გახდა, ნიკონი უკიდურესად ამაყად და ზიზღითაც კი ეკიდებოდა თავის თანამსახურებს და თანამოძმე მღვდელმთავრებს; ის მუდმივად აგრძნობინებდა მათ საკუთარ დიდ ძალაუფლებას და მათ სრულ დამოკიდებულებას მისგან... მეტიც. ნიკონი მღვდელმთავრებთან მიმართებაში თავს ნებას აძლევდა ყოფილიყო უხეში და პირდაპირ შეურაცხყოფა მიეყენებინა მათთვის... არსებითად ნიკონი არ აღიარებდა საპატრიარქო და სამღვდელმთავრო ხარისხების იგივეობას და თანასწორობას. მისი თქმით: "პატრიარქი ქრისტეს ხატია, ხოლო ქალაქის ეპისკოპოსები - 12 მოციქულთა სახეები არიან, ხოლო სოფლის ეპისკოპოსები - 70 მოციქულთა". ან კიდევ, მისი განცხადებით, "პირველი მღვდელმთავარი (ანუ პატრიარქი) ქრისტეს ხატია, მიტროპოლიტები, არქიეპისკოპოსები და ეპისკოპოსები მოციქულთა და მოწაფეთა ხატი"( Каптерев Н. Ф. Указ соч. Т. 2, стр. 149). ანუ, ნიკონის სწავლებით, პატრიარქი - ეს თვით ქრისტესთან მსგავსებაა, ხოლო ეპისკოპოსები მხოლოდ მოციქულთა.
ასეთი შეხედულებები უკვე ხლისტობას წააგავს. სწავლებას პატრიარქზე, რომელიც მხოლოდ და მხოლოდ თანასწორთა შორის პირველი ეპისკოპოსია, ნიკონის იდეოლოგიაში ადგილი არა აქვს. ის ძალიან შორს გაცდა თავის ბიზანტიელ წინამორბედებს, რომლებიც "მოკრძალებით" ასწავლიდნენ (პატრ. მეთოდე), რომ პატრიარქები - მოციქულთა მემკვიდრეები არიან. "ნიკონი სხვა მღვდელმთავრებს თავის თანასწორად არ აღიარებდა, - ის არ იყო მათი თანასწორი, არამედ "უმაღლესი" და მათთან შედარებით "მამების მამა", "უკიდურესი მღვდელმთავარი", როგორც საკუთარ თავს უწოდებდა, ხოლო ყველა სხვა დანარჩენი ეპისკოპოსი - მხოლოდ მისდამი დაქვემდებარებული მსახურია, რომელთა პატივის აყრა "უსიტყვოდ" შეუძლია ნებისმიერ მომენტში" (იქვე. გვ. 150).