აპოკალიფსისი > განმარტება
წმ. მოციქულ იოანე ღვთისმეტყველის აპოკალიფსისი
ისაგოგიური გამოკვლევა
განყოფილება I
აპოკალიფსისი ახალაღთქმისეულ კანონში
აპოკალიფსისის წარმომავლობასთან და მნიშვნელობასთან დაკავშირებულ მთელ რიგ მოწმობათა შორის პირველი ადგილი უჭირავთ გარეგან მოწმობებს. მათში რომ ყოფილიყო საკმაოდ ძველი წყაროები, მაშინ წმიდა წიგნის ნამდვილობის საკითხში მათ ექნებოდათ გადამწყვეტი მნიშვნელობა. რაც შეეხება უფრო გვიანდელ სამეცნიერო შეხედულებებს, მათ განხილვას აქვს მხოლოდ განმსაზღვრელი საწყისის მნიშვნელობა ჩვენი გამოკვლევის შემდგომი ეტაპებისთვის, რომელთა მიზანი კრიტიკულია. ყოველივე აქედან გამომდინარე, აპოკალიფსთან დაკავშირებული სხვადასხვა შეხედულებების განხილვა, უძველესი დროებიდან მოყოლებული ვიდრე თანამედროვე დროებამდე, ჩვენ წინამდებარე ნაშრომის პირველ განყოფილებაში მოვათავსეთ.
რადგან მიზნად ასეთ ამოცანას ვისახავთ, განსაკუთრებულ ნაყოფიერ სამეცნიერო შედეგებს აპოკალიფსისის შესახებ არსებული კრიტიკული მოწმობების განხილვისგან ველოდებით, რომლებიც ეკლესიის ძველ მამათაგან და მოძღვართაგან მომდინარეობენ. მაგრამ ამ შემთხვევაში ჩვენ ვაწყდებით სამეცნიერო შეხედულებათა მრავალგვაროვნებას ჩვენთვის ცნობილ ძველ მოწმეთა მნიშვნელობასთან ან მათგან მომდინარე მოწმობებთან დაკავშირებით. ასეთ სხვადასხვაობას ვხვდებით უკვე ძველ საეკლესიო მწერლებთან წმ. ეგნატესთან და პაპიას იერაპოლელთან მიმართებაში.
I–III სს.
ეგნატე და პაპიასი
წმ. ეგნატე და პაპიასი (1). წმ. ეგნატე ღმერთშემოსილის ეპისტოლეებს ხშირად უყურებენ, როგორც უარყოფითი დასკვნების საფუძველს "იოანეს საკითხის" გადაწყვეტაში (2). ეფუძნებიან იმას, რომ, ჯერ-ერთი, ეფესელთა მიმართ ეპისტოლეში, რომელთა შორისაც, გადმოცემის მიხედვით, დიდხანს ცხოვრობდა მოციქული იოანე ღვთისმეტყველი, ეს უკანასკნელი სულაც არ არის ნახსენები და, პირიქით, ლაპარაკობს მოციქულ პავლეზე; და მეორეც, არ მოჰყავს ციტატები ზებედეს ძის წერილებიდან. ეს ყველაფერი, თითქოსდა, გაუგებარია, თუკი მხედველობაში მივიღებთ, რომ ეგნატეს მოგზაურობის დროს, საეკლესიო გადმოცემის სიმართლის შემთხვევაში, ხსოვნა მოციქულ იოანეს შესახებ, რომელიც ტრაიანეს მეფობის დასაწყისში გარდაიცვალა, ცოცხალი უნდა ყოფილიყო. მაგრამ პირველი არგუმენტის ძალა საკმაოდ სუსტდება წმ. ეგნატეს ლიტერატურული საქმიანობის ვითარებებზე მითითებით. ცნობილია, რომ ის თავის ეპისტოლეებს წერდა რომისკენ მიმავალი, სადაც ის უნდა დაესაჯათ. მოციქულ პავლეს კი იმიტომ ახსენებს, რომ პოულობს მსგავსებას მის ხვედრსა და საკუთარ ხვედრს შორის. გარდა ამისა, ეფესელთა მიმართ ეპისტოლეში შეიძლება ვიპოვოთ ამ მოციქულებრივი კაცის მითითება და აღიარება იმ ფაქტისა, რომ ეფესელ ქრისტიანებს შეხება ჰქონდათ არა მარტო ერთი მოციქულთან. ეს მითითება მოცემულია მის სიტყვებში Ad Ephes XI, 2: ἵνα ἐν κλήρφ Ἐφεσίων εὑρεθῶ τῶν Χριστιανῶν οἱ καὶ τοῖς ἀποστόλοις πάντοτε συνῄνεσαν ἐν δυνάμει Ἰησοῦ Χριστοῦ (3).
რაც შეეხება წმ. ეგნატის ლიტერატურულ დამოკიდებულებას მოციქულ იოანეზე შეიძლება დადებითად ვთქვათ, რომ წმ. ეგნატეს ეპისტოლეები ერთგვარად დატვირთულია იოანესეული წერილების ტერმინოლოგიით (4), თუმცა ამ ფაქტის მნიშვნელობაზეც ორგვარი მსჯელობა არსებობს. ერთნი აქ ხედავენ ეგნატეს ნამდვილ დამოკიდებულებას წმ. იოანეზე, ხოლო სხვები (5) ამტკიცებენ, რომ ეგნატეს ეპისტოლეებსა და წმ. იოანეს ეპისტოლეებს აქვთ თავიანთი დროის საერთო თეოლოგიური წყარო (6). ჩვენი აზრით, წმ. ეგნატემ იცოდა მოც. იოანეს სახარება. ის პირველი მოწმეა აპოკალიფსისის არსებობისა. სხვა არაფრით, თუ არა ამ უკანასკნელი წიგნისადმი დამოკიდებულებით, აიხსნება მოციქულებრივი კაცის გამოთქმა Ad Ephes XV, 3: ἵνα ὦμεν αὐτοῦ ναοὶ καὶ αὐτός ἐν ἡμῖν θεὸς ἡμῶν – შეად. გამოცხ. 21:3; Ad Philad: οὖτοι ἐμοὶ στῆλαί εἰσιν καὶ τάφοι νεκρῶν, ἐφ’ οἷς γέγραπται μονον ὀνόματα ἀνθρώπων – შეად. გამოცხ. 3:12 (7).
ამრიგად, ეგნატე ღმერთშემოსილი აპოკალიფსისის არსებობის უძველესი მოწმეა.
ახალი აღთქმისეული კანონისთვის შეუდარებელი მნიშვნელობა გააჩნია პაპიასის მოწმობებს, რომლის თხზულებისგან Λογίων κυριακῶν ἐξηγήσεις შემორჩა მხოლოდ მცირედი ნაწყვეტები. პაპიასის მნიშვნელობა განპირობებულია მისი დამოკიდებულებით სამოციქულო საუკუნისადმი, რომელსაც კარგად განსაზღვრავს ირინეოსი სიტყვებში: Παπίας ὁ Ἰωάννου μὲν ἀκουστής, Πολυκάρπου δὲ ἑταῖρος γεγονώς, ἀρχαῖος ἀνήρ. (8).
შევჩერდეთ უკანასკნელ განსაზღვრებაზე. არავის პრესვიტერთაგან, გარდა პაპიასისა, ირინეოსი არ უწოდებს ἀρχαῖος ἀνήρ. ამ სახელწოდების აზრი კი სხვა არაფერში მდგომარეობს, თუ არა იმაში, რომ პაპიასი მიეკუთვნებოდა უფრო ადრეულ თაობას, ვიდრე ყველა სხვა პრესვიტერი, რომელსაც ირინეოსი იცნობდა, პოლიკარპეს ჩათვლით. თუკი ირინეოსი არ ლაპარაკობს პაპიასის გამოჩენილ ხანდაზმულობაზე, მაშინ მისი სიკვდილი შეიძლებოდა აღნიშნულიყო საკმაოდ ადრინდელი თარიღით (9), ხოლო მისი სიცოცხლე შემოფარგლულიყო 60-140 წლებით (10).
ეს "ძველი კაცი", როგორც წერს ირინეოსი, იყო იოანეს მსმენელი, ანუ მოციქულ იოანესი, ზებედეს ძისა. თუკი მხედველობაში მივიღებთ პაპიასის ცხოვრების დროს, ამ ცნობას არა მარტო არ შეუძლია აღძრას რაიმე შეცბუნება, არამედ, პირიქით, ირინეოსის მოწმობის გარეშე, a priori შეიძლებოდა ვარაუდი იმისა, რომ პაპიასს ურთიერთობა ჰქონდა უკიდურეს შემთხვევაში მოციქულ იოანესთან. მაგრამ ევსები, რომელიც პაპიასის მიმართ იჩენს უკიდურეს ტენდენციურობას, უარყოფს ირინეოსის მოწმობის უეჭველობას და ამასთან ეყრდნობა თვით პაპიასის სიტყვებს ამ უკანასკნელის თხზულების წინასიტყვაობიდან (11).
მაგრამ, ევსების მიერ მოტანილი ამონარიდი, მისივე თეზისის წინააღმდეგ მოწმობს. მასში პაპიასი ნათლად განასხვავებს თავისი ცნობების ორ წყაროს. პირველ და, აშკარად, ყველაზე მთავარ წყაროს წარმოადგენდნენ პრესვიტერების სიტყევბი, რომლებიც შეუთვისებია თვით პაპიასს: οὐκ ὀκνήσω δέ σοι καὶ ὅσα ποτὲ παρὰ τῶν πρεσβυτέρων καλῶς ἔμαθον καὶ καλῶς ἐμνημόνευσα, συγκατατάξαι ταῖς ἑρμηνείαις, διαβεβαιούμενος ὑπὲρ αὐτῶν ἀλήθειαν (12).
ხოლო პაპიასის მეორე წყაროს წარმოადგენდნენ პირები, რომლებიც ურთიერთობდნენ პრესვიტერებთან: Εἰ δέ που καὶ παρηκολουθηκώς τις τοῖς πρεσβυτέροις ἔλθοι, τοὺς τῶν πρεσβυτέρων ἀνέκρινον λόγους (13). პრესვიტერებში, რომლებზეც აქ არის ლაპარაკი, ყველაზე სავარაუდოდ, მოციქულები იგულისხმებიან; თუმცა, ეს ფაქტი, სიმართლე უნდა ითქვას, ზოგჯერ აეჭვებთ (14), თუმცა არასაკმარისად დამაჯერებელი საფუძვლებით.
ჩვენთვის მნიშვნელოვანია ის ვითარება, რომ თვით ევსები ვერ პოულობს წინაღობას პაპიასის πρεσβύτεροι გააიგივოს ἀπόστολοι-თან. "Καὶ ό νῦν δὲ ἠμῖν δηλούμενος Παπίας, говорит он, τοὺς μὲν τῶν ἀποστόλων λόγους παρὰ τῶν αὐτοῖς παρηκολουθηκότων ὁμολογεῖ παρειληφέναι, Ἀριστίωνος δὲ και τοῦ πρεσβυτέρου Ἰωάννου αὐτήκοον ἑαυτόν φησι γενέσθαι (15).
პაპიასთან πρεσβύτεροι-სა და ἀπόστολοι-ის შორის კავშირის უახლესი უარმყოფელი Prof. W. Larfeld იძულებულია აღიაროს ის ფაქტიც, რომ პაპიასი იყო მოციქულ იოანეს მოწაფე, ასევე ისიც, რომ ხსენებული მოციქული იწოდებოდა პრესვიტერად (πρεσβύτερος) და ასიაში სახელგანთქმული იყო, როგორც πρεσβύτερος κατ’ ἐξοχήν (16).
ამრიგად, ევსევბის მიერ მოტანილი ამონარიდი არ მეტყველებს მისავ სასარგებლოდ. ხოლო თუ მხედველობაში მივიღებთ იმას, რომ თავისი განმარტებით მან უდიდესი ბუნდოვანება შეიტანა ბიბლიურ კრიტიკაში და, ჰქონდა რა ყოველგვარი შესაძლებლობა ყოველივე წარმოეჩინა სრული სიცხადით, მაგრამ ტენდენციურად დაიდუმა (17), ეჭვგარეშე იქნება ის, რომ ევსების მიერ ირინეოსის მოწმობის უარყოფა, რომ პაპიასი იყო მოციქულთა თვითმხილველი, სრულიად უფასურია, რადგან ამისთვის არ არსებობს არანაირი საფუძველი არც პაპიასის თხზულებაში, არც სხვა წყაროებში მოციქულთა შემდგომი საუკუნის ისტორიისთვის. შეიძლება კიდევ შევნიშნოთ, რომ ევსებიმ აქ ვერ მოახდინა გავლენა შემდგომ საეკლესიო მწერლებზე, რომლებიც ყოველთვის მიიჩნევდნენ პაპიასს მოციქულთა მოწაფედ (აპოლინარი ლაოდიკიელი, ანდრია კესარიელი, მაქსიმე აღმსარებელი, ანასტასი სინელი).
რაც შეეხება სპეციალურად აპოკალიფსისს, ევსები არ გვაძლევს მკაფიო ცნობებს მისდამი პაპიასის დამოკიდებულების შესახებ. მაგრამ, საბედნიეროდ, ეპისკოპოსი ანდრია კესარიელი (VI ს.) აპოკალიფსისის მისეული განმარტების შესავალში წერს: "შემდგომი მსჯელობა ამ ღვთითშთაგონებულ წიგნზე სრულიად ზედმეტად მიგვაჩნია, რადგან მისი უტყუარობა დაადასტურეს ნეტარმა გრიგოლ ღვთისმეტყველმა და კირილემ, და კიდევ უფრო ძველებმა: პაპიასმა, ირინეოსმა, მეთოდემ და იპოლიტემ" (18). ამ ამონარიდიდან ვხედავთ, რომ პაპიასი აქ განეკუთვნება აპოკალიფსისის ღირსების თავდებთა რიგს. ანდრია კესარიელის მოწმობას უდიდესი ფასეულობა გააჩნია, რადგან ის, რა თქმა უნდა, თვითონაც კითხულობდა პაპიასის თხზულებას, რომლის არსებობის ნაკვალევი ბევრად უფრო გვიანდელ დროშიც მოიპოვება.
მართლაც, აპოკალიფსისის 12:7-8 მუხლების განამრტებაში ის პაპიასს ბუკვალურადაც კი ციტირებს. "და პაპიასი ამბობს: ზოგიერთ მათგანს, ანუ ადრინდელ ღვთაებრივ ანგელოზთაგან, - დედამიწის ფლობისა და მართვის უფლება მისცა და დაავალა კარგი უფროსობა"; მაგრამო, ამბობს შემდეგ, "მოხდა ისე, რომ არაფრად ჩააგდეს თავიანთი წოდება" (19).
არ შეიძლება ვიფიქროთ, რომ ანდრიამ დასკვნა პაპიასის აპოკალიფსისთან ნაცნობობაზე გააკეთა მისი ქილიაზმიდან გამომდინარე, რადგან, ჯერ-ერთი, როგორც ბარნაბას ეპისტოლეს ავტორის, ასევე პაპიასის ქილიაზმი უფრო გასაგებია, თუკი მათში მის წარმომავლობას უმთავრესად აპოკალიფსისიდან ვივარაუდებთ. მეორეც, ჩვენი აზრი პაპიასის ქილიაზმის წარმომავლობის შესახებ არ გამოირიცხება თვით ევსების სიტყვებიდანაც. აი ამ საკითხთან დაკავშირებული მისი მსჯელობა: "Καὶ ἄλλα δὲ ὁ αὐτὸς ὡσὰν ἐκ παραδόσεως ἀγράφου εἰς αὐτὸν ἥκοντα παρατέθειται, ξένας τὲ τινας παραβολὰς τοῦ σωτῆρος καὶ διδασκαλίας αὐτοῦ, καὶ τινα ἄλλα μυθικώτερα. Ἐν οἷς καὶ χιλίαδα τινά φησιν ἐτῶν ἔσεσθαι μετὰ τὴν ἔκ νεκρῶν ἀνάστασιν, σωματικῶς τῆς Χριστοῦ βασιλείας ἐπὶ ταυτησὶ τῆς γῆς ὑποστησομένης. Ἃ καὶ ἠγοῦμαι τὰς ἀποστολικὰς παρεκδεξάμενον διηγήσεις ὑπολαβεῖν τὰ ἐν ὑποδείγμασι πρὀς αὐτῶν μυστικῶς εἰρημένα μὴ συνεωρακότα" (20).
ამ სიტყვებიდან გამომდინარე, სულაც არ ვართ იძულებულნი ვიფიქროთ, თითქოსდა პაპიასის ქილიაზმი ევსების მხოლოდ დაუწერელი გადმოცემიდან გამოჰყავდა. არსებობს საფუძველი ვივარაუდოთ, რომ διηγήσεις, რომელიც ევსების მიხედვით, პაპიასს არასწორად განუმარტავს, ცნობილი იყო პირველისთვისაც, და, რომ, შედეგად, ისინი დაწერილი ფორმითაც არსებობდნენ, ასეთ შემთხვევაში კი ეს იყო იოანე ღვთისმეტყველის აპოკალიფსისი (21). და ბოლოს, შევნიშნავთ იმასაც, რომ ანდრიას სხვა წყაროები მის გაცნობიერებულობასა და სინამდვილეზე მოწმობენ.
ანდრია კესარიელი არ ლაპარაკობს დეტალურად და ცხადად, რომ სწორედ პაპიასმა დაამოწმა აპოკალიფსისთან დაკავშირებით. მაგრამ, თუ გავიხსენებთ, რომ პაპიასმა მოგვცა საკმაოდ ზუსტი ანგარიში მათეს და მარკოზის სახარებათა წარმომავლობასთან დაკავშირებით, მაშინ შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ "იოანეს, უფლის მოწაფის" მიერ აპოკალიფსისის დაწერა, დადასტურებულია პაპიასის მიერ (22). ეს დასტურდება იპოლიტეს თხზულების De antichristo-ს სომხური ამონაწერებიდანაც, რომლებიც წარწერილია ორი სახელით პაპიასისა და იპოლიტესი.
უთითებენ, როგორც ფაქტს, რომ იპოლიტე დანიელის წინასწარმეტყველების კომენტარებში პაპიასის თხზულებას ყოველგვარი ციტაციის გარეშე იყენებდა. ასეთ შემთხვევაში საკმაოდ სავარაუდოა პაპიასის გავლენა იპოლიტეზე თხზულებაში De antichristo, - მით უმეტეს, რომ პაპიასი შეისწავლიდა ესქატოლოგიის საკიტხებს და ამ შემთხვევაში ავტორიტეტი გახლდათ, ასე რომ თვით ევსებიც მიიჩნევს მას სხვა საეკლესიო მწერალთა, მაგალითად, ირინეოსის ქილიასტური შეხედულებების მიზეზად (23).
მაგრამ იპოლიტე ჩვეულებისამებრ მცირე ცვლილებებით იწერდა პაპიასიდან ადგილებს და მათ ყოველგვარი ციტაციის გარეშე იყენებდა, - ხოლო სომხებმა, რომელთა შორისაც პაპიასის შრომა ძალიან დიდხანს ინახებოდა, შედარებების საფუძველზე შენიშნეს ნამდვილი წარმომავლობა იპოლიტეს ზოგიერთი მონაკვეთისა, და მათ ამ უკანასკნელისა და პაპიასის სახელები წააწერეს (24). მათში, სხვათა შორის, ლაპარაკია გამოცხადების 11-ე და 12-ე თავებზე, და რაც მთავარია, ორჯერ არის იოანეს სახელი ხსენებული აპოკალიფსისის ციტირებამდე: λέγει γὰρ Ἰωάννης. Ἰωάννης φησίν.
ამრიგად, პაპიასის მიერ აპოკალიფსისის ღირსების დადასტურების ფაქტი უეჭველია, ამიტომაც სრულიად ბუნებრივია, რომ ის მიაწერს მას "იოანეს, უფლის მოწაფეს".
______________________
1. წმ. ეგნატე ღმერთშემოსილი ეწამა ტრაიანეს მეფობის დროს (27 იანვ. 117 წ.), 107 წ. შემდეგ (იხ. Gregory, Canon and Text of the N. Testament, p. 71; Prof. O. Bardenhewer, Patrologie, Freiburg i. B. 1910, S. 27). პაპიასის ქრონოლოგია მხოლოდ სავარაუდოა. Zahn მისი ცხოვრების საზღვრებს ათავსებს 60-140 წლებში (Forschungen, VI, S. 112). Gregory-ის მიხედვით, ის დაიბადა დაახლ. 80 წ.-ს, (Canon and Text of the N. T., p. 97); Larfeld’-ის მიხედვით კი, პაპიასის დაბადების თარიღია დაახლ. 70 წ., წერდა დაახლ. 125 წ., გარდ. დაახლ. 130–140 (Die beiden Johannes von Ephesus, S. 15). Bardenhewer’-ის მიხედვით კი პაპიასი წერდა დაახლ. 130 წ. (Patrologie, S. 104). მაგრამ Harnack’-მა მოგვცა მხოლოდ 140-160 წლები (Chronologie I, S. 357).
2. ასე მაგალითად, Lützelberger, Die kirchliche Tradition über den Apostel Johannes, S. 42–69; Scholten, Der Apostel Johannes in Kleinasien, S. 34–35; Keim, Geschichte Jesu von Nazara B. I. (Zürich 1867) S. 161; Pfleiderer, Urchristentum, B. II, S. 413–414; Moffatt, Introduction to the Literature of the N. Testament, p. 613–614.
3. Funk, Patres apostolici, vol I, p. 222.
4. იხ. Н. Д. Молчанов. Подлинность четвертого Евангелия, стр. 90–93. Prof Gregory-ის აზრით, მათეს და იოანეს სახარებები ეგნატესთვის ან ყველაზე საყვარელი სახარებები იყო ან მისთვის ყველაზე უკეთესად ცნობილნი (Canon and Text of the N. T. p. 72).
5. მაგალითად, Lützelberger, op. cit., S. 47–48; Pfleiderer, Urchristentum II, S. 413.
6. სხვათა შორის, იხ. დWestcott, A General Survey of the History of the Canon of the New Testament, р. 35-36.
7. Funk, vol. I, p. 224–226, 268. Ср. Bousset, Die Offenbarung Johannis, S. 19.
8. Adv. haer. V, 33. M. gr. VII, col. 1214. "პაპიასი, იოანეს ყოფილი მსმენელი, მეგობარი პოლიკარპესი და ძველი კაცი".
9. Zahn, Forschungen VI, S. 109–112 სავარაუდოდ განაკუთვნებს მას 135 წელს. Chronicon paschale-ს ცნობა 164 წ-ს პაპიასის მოწამეობის შესახებ არასწორია. ეს ცნობა სინამდვილეში მომდინარეობს ევსევისგან H. E. IV, 15, 48, თანაც სახელი Παπίας ჩასმული იქნა სახელ Πάπυλο-ის ნაცვლად, როგორც ეს უეჭველი სიცხადით შენიშნა Lightfoot-მა: Essays on the Work entitled Supernatural Religion, p. 147–149.
10. Zahn, Forschungen VI, S. 112. Ср. Lightfoot, Essays, p. 150.
11. Euseb., H. E. III, 39 p. 147-148.
12. "უყოყმანოდ დავურთავ განმარტებებს, რაც კი ოდესღაც კარგად შემისწავლია პრესვიტერთაგან და კარგად დამიმახსოვრებია, რადგან დარწმუნებული ვარ მათ ჭეშმარიტებაში".
13. "ხოლო თუ საიდანმე მოვა ვინმე მიმდევარი ხუცესთა, გამოვკითხავ პრესვიტერების სიტყვებს...".
14. ტერმინ "πρεσβύτερος"-ის მნიშვნელობაზე ძველ საეკლესიო ლიტერატურაში იხ. Lightfoot, p. 145; Zahn, Forschungen VI, S. 78–88. ის, რომ პაპიასის ფრაგმენტში მოხმობილი პრესვიტერები მოციქულები არ არიან, - ამას ამტკიცებენ Lützelberger, op. cit., S. 80–81, 84–85; Scholten, op. cit., S. 53; Moffatt, p. 599. Ср. Chapman, John the Presbyter, p. 10–11.
15. H. E. III, 39, 7. p. 148. "ახლაც ჩვენს მიერ ხსენებული პაპიასი აღიარებს, რომ მოციქულთა სიტყვები მათ მიმდევართაგან მიიღო, იგი თავის თავზე ამბობს, რომ იყო არისტიონისა და იოანე პრესვიტერის უშუალო მსმენელი".
16. Die beiden Johannes von Ephesus, S. 40, 143-144, 165-167.
17. იგულისხმება საკითხი პრესვიტერ იოანაზე, რაზეც სპეციალურად ვისაუბრებთ ქვემოთ, განყოფილებაში აპოკალიფსისის მწერალზე.
18. Funk, vol. I, p. 362: Περὶ μέντοι τοῦ θεοπνεύστου τῆς βίβλου περιττὸν μηκύνειν τὸν λόγον ἡγούμεθα, τῶν μακαρίων Γρηγορίου φημὶ τοῦ θεολόγου καὶ Κυρίλλου, προσέτι δε καὶ τῶν ἀρχαιοτέρων Παππίου, Εἰρηναίου, Μεθοδίου καὶ Ἱππολύτου ταύτῃ προσμαρτυρούντων τὸ αξιόπιστον. Андрей Кесарийский, Толкование на Апокалипсис, Ярославль 1892, стр. 3. То же, перевод П. М. Б., Москва 1884, стр. 5.
19. Funk ibid., p. 362; русск. пер. стр. 92 (101-102).
20. Euseb., H. E. III, 39, 11–12, p. 149. "იგივე მწერალი (პაპიასი) მოგვითხრობს სხვასაც, როგორც დაუწერელი გადმოცემით მასთან მოღწეულს, მაცხოვრის უცხო რამ იგავებსა და მის სწავლებებს, და სხვა რამ უფრო ზღაპრულ ამბებს. მათ შორის იგი ამბობს, რომ მკვდართა აღდგომის შემდეგ იქნება ათასი წელი, რომლის განმავლობაშიც ქრისტეს სამეფო ხორციელად დამყარდება ამავე მიწაზე. ვფიქრობ, მოციქულთა თხრობა შერყვნილი სახით მიიღო, მაგთან იგავებით საიდუმლოდ ნათქვამი ვერ გაიგო..."
21. Lücke, Versuch einer vollständigen Einleitung in d. Off. Joh., S. 268-269.
22. Ср. Zahn, Forschungen VI, S. 118. Anm. 2. რაც შეეხება სახელს "უფლის მოწაფე", საჭიროა ყურადღება მივაქციოთ მითითებას, რომ იოანეს, როგორც მოციქულის აღნიშვნა, ეფესოს ეკლესიას არ ახასიათებდა, რადგან ატრიბუტი "მოციქული" არსებითად პავლინისტურია. პაპიასი არ იყენებს ამ უკანასკნელ სახელწოდებას, ირინეოსი კი იოანეს უცვალებლად უწოდებს "უფლის მოწაფეს", მაშინ როდესაც პეტრეს ხმობს მოციქულად (Larfeld, Die beiden Johannes von Ephesus, S. 167–168).
23. H. E. III, 39, 13, p. 149.
24. Zahn, Forschungen VI, S. 128–129. S. 128. Anm. 2. Самые места из Ипполита см. в Hippolytus’ Werke, изд. Achelis’a, Leipzig 1897, p. 7, 2-9; 29, 19–30, 15; 39, 12-40, 13.
______________________
პოლიკარპე და ირინეოსი
წმმ. პოლიკარპე (69 – 155 წ.) და ირინეოსი (დაახლ. 130 – 202 წ) (25). იმ რგოლთა რიგში, რომლებიც მოციქულთა საუკუნეს იმ მომდევნო თაობებთან აკავშირებენ, ვისაც ურთიერთობა არ ჰქონია მოციქულებთან, პირველი ადგილი წმ. პოლიკარპე სმირნელს უჭირავს. ის არის სამოციქულო გადმოცემის უმთავრესი და უშუალო მოწმე თავისი მოწაფე ირინეოსისთვის, ამ უკანასკნელის მეშვეობით კი მთელი ეკლესიისთვისაც (26). ირინეოსი მოწმობს, რომ პოლიკარპე არა მარტო მოციქულთა მიერ იყო განსწავლული და მრავალ უფლის მხილველთანაც ურთიერთობაც ჰქონდა, არამედ მოციქულთა მიერვე იყო ხელდასხმული სმირნის ეპისკოპოსად. ამ მოწმობის სინამდვილეს დამაჯერებლად ვერაფერი სერიოზული ვერ შეარყევს. ის შესაბამისია პოლიკარპეს ცხოვრების ქრონოლოგიასთან და მოციქულთა ისტორიასთანაც; რადგან, შესაძლებელია, არსებობდეს ისტორიული საფუძველიც კი მურატორის ფრაგმენტის მონათხრობისა იმის შესახებ, რომ მოციქული ანდრია მცირე აზიაში იყო იოანეს სახარების დაწერისას.
მოციქულთაგან პოლიკარპე განსაკუთრებულად ახლოს წმ. იოანესთან იყო, რასაც ირინეოსიც ადასტურებს ფლორინესა და ვიქტორ რომაელისადმი მიწერილ ეპისტოლეებში (28). პოლიკარპეს მთელი მნიშვნელობა ეფუძნება მის ურთიერთობას იოანესთან და უფლის სხვა თვითმხილველებთან, შემდეგ კი იმ ფაქტსაც, რომ ირინეოსი, რა თქმა უნდა, წარმოადგენს პოლიკარპესა და სხვა პრესვიტერთა ბაგეებს. შედეგად, ირინეოსის ცნობა აპოკალიფსისზე ჩვენ შეგვიძლია დავუკავშიროთ იმავე წყაროს. პოლიკარპეს აქ უპირველესი ადგილი უნდა მივაკუთვნოთ; ეს იქიდანაც გამომდინარეობს, რომ მთელი რიგი პრესვიტერებიდან ირინეოსი მას მიაწერს განსაკუთრებულ როლს, როგორც იოანეს მოწაფეს, რომელიღაც განსაკუთრებული და უპირატესი მნიშვნელობით.
ირინეოსის ავტორიტეტის შესარყევად (29), როგორც მოციქულთა გადმოცემის გამტარებლისა, მოჰყავთ მის თხზულებაში პრესვიტერთა მოწმობანი პაპიასის ნაწარმოებთან მიმართებაში, ამ შემთხვევაში ეფუძნებიან არა ირინეოსის სიტყვებს, არამედ რაღაც სხვას, საკმაოდ სუბიექტურს. ლიონის ეპისკოპოსი ნათლად განასხვავებს პრესვიტერების ზეპირ გამონათქვამებს პაპიასის წერილობითი მოწმობებისგან; განასხვავებს იმასაც, რაც პაპიასთან ზედმეტია პრესვიტერთა გამონათქვამებთან შედარებით. აღწერს რა პრესვიტერთა მონათხრობის საფუძველზე ქრისტეს მომავალი სამეფოს უჩვეულო ნაყოფიერება, ირინეოსი ამატებს: ταῦτα δὲ καὶ Παπίας… ἐγγράφως ἐπιμαρτυρεῖ ἐν τῇ τετάρτῃ τῶν αὐτοῦ βιβλίων - აქ ზეპირი გადმოცემები დასტურდება პაპიასის წერილობითი მოწმობებით; მომდევნო სიტყვებში: et adjecit, dicens, ისიც კი აღინიშნება, რომ პაპიასის თხზულება შეიცავს ზედმეტობებს პრესვიტერთა გადმოცემებთან შედარებით (30).
ყოველივე ზემოთთქმულის საფუძველზე, ირინეოსის მოწმობა ჩვენ შეგვიძლია ჩავთვალოთ სანდოდ და ჭეშმარიტად, როგორც პირველცნობა, და არა როგორც უბრალო გადმოცემა. თანაც, ირინეოსის ერთ-ერთ პრესვიტერთაგან, კერძოდ პოლიკარპესგან შემონახულ იქნა ეპისტოლე ფილიპელთა მიმართ, თუმცა, მასში ჩვენ ვერ ვპოულობთ გასაოცარ პარალელებს აპოკალიფსისის გამონათქვამებთან, ხოლო Tiefenthal’-ის მიერ ნაპოვნი არ შეიძლება დამაჯერებლად ჩაითვალოს (31).
რაც შეეხება თვით ირინეოსს, ის წარმოადგენს მოწმეს აპოკალიფსისის ღმრთითშთაგონებულობის აღიარებისა, როგორც მომდინარესი სულიწმიდისგან (32). მის მწერლად ის მიიჩნევს "უფლის მოწაფეს, იოანეს", - რომელიც სტერეოტიპული ფრაზაა იოანე მოციქულის აღსანიშნად. ამ წმიდა წიგნის მწერალი და მეოთხე სახარების მწერალი ერთი და იგივე პიროვნებაა. ირინეოსს მოჰყავს ბუკვალური ამონაწერები აპოკალიფსისიდან (33).
შემდეგ წმ. ირინეოსი რიცხვ 666-ის სინამდვილეში გვარწმუნებს და მსჯელობს მის მნიშვნელობაზე, გამოთქვამს რა აზრს უფრო სახელ τειτάν-ის სასარგებლოდ და მოჰყავს კიდევ სხვა შესაძლო სახელწოდებები ანტიქრისტესი: εὐανθάς და λατεῖνος. თუმცა, ანტიქრისტეს სახელთან დაკავშირებით რაიმეს დაბეჯითებით თქმა არ შეიძლება: აქ ირინეოსთან მოცემულია თავშეკავების რეკომენდაცია. ბოლოს, წმ. ირინეოსი გამოთქვამს აზრს აპოკალიფსისის წარმოშობის დროზე: οὐδὲ γὰρ πρὸ πολλοῦ χρόνου ἐωράθη, ἀλλὰ σχεδόν ἐπὶ τῆς ἡμετέρας γενεᾶς, πρὸς τῷ τέλει τῆς Δομετιανοῦ ἀρχῆς (34).
______________________
25. მრავალი იზიარებს წმ. ირინეოსის დაბადების უფრო გვიანდელ თარიღს. ასე, მაგალითად, Harnack-ი მას განაკუთვნებს 135–142 წლებს., ხოლო 130 წ-ს უკიდურეს საზღვრად მიიჩნევს (Chronologie I. S. 329). Bardenhewer’-ის მიხედვით, ის დაიბადა დაახლ. 140 წ. (Patrologie, S. 96), ხოლო Gregor-ის მიხედვით, ისევე, როგორც Harnack’-ის მიხედვით, ეს თარიღი 135-142 წლების შუალედში მერყეობს (Canon and Text, p. 147).
26. შეად. Prof. C. R. Gregory წმ. პოლიკარპეს შესახებ: he is the keystone of the arch that supports the history of Christiansty, and therefore of the books of the New Testament, from the time of the Apostles to the close of the second sentury (Canon and the Text of the N. T., p. 74) - პოლიკარპე, მხოლოდ ირინეოსის მეშვეობით აერთიანებს უფლის მხილველ მოციქულ იოანეს მესამე საუკუნის დასაწყისთან (ibid., p. 75).
27. Adv. haer. III, 3–4. M. gr. VII, col. 851–852.
28. Euseb., H. E. V, 20, 6 (p. 246); V, 24, 16 (p. 253).
29. Harnack-ი სრულიად ჩამოშორებულად მიიჩნევს ირინეოსის ავტორიტეტს იოანეს საკითხის სფეროსგან (Chronologie I. S. 657).
30. Adv. haer. V, 33, 4. M. gr. VII, col. 1214. См. Zahn, Forschungen VI, S. 88–90
31. Tiefenthal, Die Apokalypse d. hl. Johannes, S. 4–5.
32. Adv. haer. V, 30, 4. M. gr. VII, col. 1207.
33. Ibid., IV, 20, 11. M. gr. VII, col. 1040 и дал.
34. Adv. haer. V, 30–1–3. M. gr. VII, col. 1203–1207. "რამეთუ ის (გამოცხადება) ნანახი იყო არა დიდი ხნის წინათ, არამედ თითქმის ჩვენს საუკუნეში, - დომიციანეს მეფობის მიწურულს".
______________________
იუსტინე მოწამე და II ს.-ის სხვა მწერლები
(მელიტონ სარდელი, თეოფილე ანტიოქიელი, აპოლონიუსი, პოლიკრატე ეფესელი. ლიონისა და ვიენის ეკლესიის ეპისტოლე. ლუციუს კარინუსი).
წმ. იუსტინე მოწამე († დაახლ. 165 წ.) და II ს-ის სხვა მწერლები. გადავედით რა პოლიკარპეს შესახებ მსჯელობიდან პირდაპირ ირინეოსის მოწმობაზე, ჩვენ გამოვტოვეთ მთელი რიგი ძველი საეკლესიო მწერლებისა, რომლებიც მოწმობენ აპოკალიფსისის ღირსებაზე. მათი ხმები, რომლებიც იმავე წყაროდან მომდინარეობენ, საიდანაც ზემოთგადმოცემული მამების სწავლებები, თუმც, ზოგჯერ არც თუ სრულიად განსაზღვრულნი მთელი რიგი მნიშვნელოვანი თხზულებების დაკარგვის გამო, მაინც ურთიერთთანხმობაში ერთგვარ მწყობრ და საკმაოდ შთამბეჭდავ რამეს წარმოადგენენ.
აპოკალიფსისის შესახებ, თუ შეიძლება ითქვას ამ შემთხვევით მოწმობებში, პირველი ადგილი ეკუთვნის წმ. იუსტინე მოწამის მოწმობას, რომელიც მოცემულია "დიალოგში ტრიფონ იუდეველთან. მოგვყავს ის სრულად: Καὶ ἔπειτα καὶ παρ’ ἡμῖν ἀνήρ τις, ᾧ ὄνομα Ἰωάννης, εἷς τῶν ἀποστόλων τοῦ Χριστοῦ, ἐν ἀποκαλύψει γενομένῃ αὐτῷ χίλια ἔτη ποιήςειν ἐν Ἱερουσαλὴμ τοὺς τῷ ἡμετέρῳ Χριστῷ πιστεῦσαντας προεφήτευσε καὶ μετὰ ταῦτα τὴν καθολικὴν καὶ σονελόντι φάναι αἰωνίαν όμοθυμαδὸν ἅμα πάντων ἀνάστασιν γενήσεσθαι καὶ κρίσιν (35).
გარდა ამისა, აპოკალიფსისზე დამოკიდებულებით აიხსნება გამოთქმა: ὄφις καλεῖται καὶ σατανᾶς καὶ διάβολος (გამოცხ. 12:9), რასთან დაკავშირებითაც შეინიშნება: ὡς καὶ ἐκ τῶν ἡμετέρων συγγραμμάτων… μαθεῖν δύνασθε. სინამდვილეს სიტყვებისა εἷς τῶν ἀποστόλων τοῦ Χριστοῦ უარყოფდა Rettig-ი, მაგრამ ის საფუძვლიანად უკუაგდო Lücke-მ (36).
იუსტინეს სიტყვები მნიშვნელოვანია ორი მიმართებით: ჯერ-ერთი, მათ ახასიათებს ისეთი განსაზღვრულობა, რომ მეტის სურვილი საჭიროც კი არ არის; მეორეც, ეს საეკლესიო მწერალი ეფესოს ეკლესიის გადმოცემის უშუალო მოწმეა (37), რომელიც პირველია აპოკალიპტური ეკლესიებიდან, რადგან სწორედ ეფესოში მიიღო მან დაახლ. 130 წ-ს ნათლობა და იქ საკმაოდ დიდხანს იცხოვრა, სადაც უღრმავდებოდა ქრისტიანობის ჭეშმარიტებებს და მის პირველწყაროებს ეცნობოდა.
თვით თხზულებას "დიალოგი ტრიფონ იუდეველთან" ჩვენ გადავყავართ ეფესოში, როგორც ავტორის ადგილსამყოფელში, 135 წლის გარემოში, თუმცა ეს თხზულება უკვე დაწერილია არა ეფესოში და თანაც 155-160 წლებში (38). ჩვენ სრულიად ზედმეტად მიგვაჩნია კითხვა იმის შესახებ, არის თუ არა წმ. იუსტინეს სიტყვები მხოლოდ მისი კერძო შეხედულების გამოხატულება, მისი ეგზეგეტური ძიებებიდან გამომდინარე, თუ ის წარმოადგენს ხმას საეკლესიო გადმოცემისა.
იუსტინესთან დაკავშირებით ევსები მხოლოდ იმას შენიშნავს, რომ μέμνηται δὲ καὶ τῆς Ἰωάννου ἀποκαλύψεως, σαφῶς τοῦ ἀποστόλου αὐτὴν εἶναι λέγων (38).
მეორე საუკუნის ნაყოფიერ მწერალთა რიცხვს მიეკუთვნება მელიტონ სარდელი, რომლის ჩვენამდე მოუღწეველ თხზულებათა სიას ვხვდებით ევსებისთან. ამ თხზულებათა შორისაა τὰ περὶ τοῦ διαβόλου, καὶ τῆς ἀποκαλύψεως Ἰωάννου (40). როგორც ჩანს მელიტონი აპოკალიფსისის მწერალზე მსჯელობდა ისევე, როგორც იმ ეპოქის სხვა მამები, იუსტინეს გარდა, რომელიც იოანეს პირდაპირ მოციქულს უწოდებდა. მაგრამ, რა თქმა უნდა, ევსებისთან იოტისოდენა საფუძველიც კი არ არსებობს მელიტონის თხზულებათა საფუძველზე ერთმანეთისგან განვასხვავოთ ორი იოანე.
იგივე უნდა ითქვას თეოფილე ანტიოქიელზეც, რომელიც, ევსების ცნობით, თავის თზხულებაში ერმოგენეს მწვალებლობის წინააღმდეგ, იოანეს აპოკალიფსისის მოწმობებით სარგებლობდა: ἐν ᾧ ἐκ τῆς ἀποκαλύψεως Ἰωάννου κέχρηται μαρτυρίαις (41). ეს ფაქტი იმ დროის ანტიოქიის ეკლესიაში აპოკალიფსისის საზოგადო აღიარებაზე მიუთითებს.
კიდევ უფრო მნიშვნელოვანია ის ვითარება, რომ აპოკალიფსისს აღიარებდა საეკლესიო მწერალი (ἐκκλησιαστικὸς συγγραφεύς) აპოლონიოსი. მისი მხრიდან აპოკალიფსისის ღირსების აღიარების მნიშვნელობა განპირობებულია მით, რომ აპოლონიოსი მონტანისტების მოწინააღმდეგე იყო, რომელთა წინააღმდეგაც იყო მიმარტული მისი თხზულებაც, არადა, ცნობილია, რომ მონტანისტები აპოკალიფსისს ფართოდ იყენებდნენ. ჩვენ რომ გვქონოდა აპოლონიოსის თხზულება, სავარაუდოდ, იქ ზოგიერთი აპოკალიპტური სიმბოლოს ორთოდოქსული განმარტების გამოცდილებას ვპოვებდით. სამწუხაროდ, ამ თხზულებიდან ჩვენამდე მოაღწია მხოლოდ ევსებისთან არსებულმა რამოდენიმე ნაწყვეტმა, სადაც ვეცნობით უწყებას, რომ აპოლონიოსი იყენებდა მოწმობებს წმ. იოანეს აპოკალიფსისიდან. ცხადია, აპოლონიოსის თხზულების საფუძველზე მოციქულ იოანეს ავტორობის წინააღმდეგ ევსების არაფრის თქმა არ შეეძლო; მაგრამ აპოლონიოსი რომ საინტერესო ცნობებს იძლეოდა ეფესოში წმ. იოანეს ყოფნასთან დაკავშირებით, გამომდინარეობს ისტორიკოსის მიერ აღნიშნული გადმოცემიდან მოციქულის მიერ მკვდრის გაცოცხლების შესახებ (42). ყოველივე ამის საფუძველზე აპოლონიოსი აპოკალიფსისის სამოციქულო წარმომავლობისა და ღმრთითშთაგონებულობის დამადასტურებელ ერთ-ერთ უმნიშვნელოვანეს მოწმედ უნდა ვაღიაროთ.
წმ. იუსტინესა და აპოლონიოსის მოწმობები საკმარისია იმის სამტკიცებლად, რომ შვიდი აპოკალიპტური ეკლესიიდან პირველი (ეფესოსი) ყოველთვის მიიჩნევდა აპოკალიფსისს მოციქულ იოანეს თხზულებად. მაგრამ ჯერ კიდევ მეორე საუკუნის მეორე ნახევარში, მოციქულ იოანეს ახსენებს ერთ-ერთი ეფესელი ეპისკოპოსი - პოლიკრატე: καὶ Ἰωάννης ὁ ἐπὶ τὸ στῆθος τοῦ κυρίου ἀναπεσὼν, ὃς ἐγενήθη ἱερεὺς τὸ πέταλον πεφορεκὼς, καὶ μάρτυς, καὶ διδάσκαλος οὗτος ἐν Ἐφέσψ κεκοίμηται (43). მითითებას იმაზე, რომ აპოკალიფსისი დაწერილია იოანეს მიერ ეძებდნენ სიტყვებში (44): ὅς ἐγενήθη ἱερεὺς τὸ πέταλον πεφορεκώς, – მაგრამ უსაფუძვლოდ. მითითება აპოკალიფსისზე უფრო ნაგულისხმევია სიტყვაში μάρτυς, რომელიც კარგად შეესაბამება აპოკალიფსისის ტერმინოლოგიას.
აქ μάρτυς არ აღნიშნავს მოწამეს, რადგან ეს მინიშნება დგას διδάσκαλος-ის წინ, მაშინ როდესაც იმავე ეპისტოლეში სხვა პირების ხსენებისას პოლიკრატე არსებითად ჯერ მათ საეკლესიო მდგომარეობას აღნიშნავს, შემდეგ კი მოწამეობას. ასე, მაგალითად, პოლიკარპეს, თრაზეასს და საგარისს - თითოეულს ცალ-ცალკე - ის უწოდებს ἐρίσκοπος καὶ μάρτυς (45), ხოლო იოანეს, პირიქით, μάρτυς καὶ διδάσκαλος. უფრო ბუნებრივია ვიფიქროთ, რომ აქ μάρτυς იოანესეული ტერმინოლოგიიდან არის აღებული და, შესაძლოა, ხშირად გამოიყენებოდა უფლის საყვარელი მოწაფის მიმართ, როგორც ტექნიკური ტერმინი, რადგან პოლიკრატეს ეპისტოლეს ნაწყვეტიდან ეს სიტყვა გვერდიგვერდ ორი სხვადასხვა მნიშვნელობით გამოიყენება, რაც შეიძლებოდა გაუგებრობის მიზეზი ყოფილიყო. ხოლო ეს მინიშნება აპოკალიფსისს რომ ეფუძნება, მომდინარეობს იქიდან, რომ აპოკალიფსისში ამ ცნებაზე დაყრდნობით ხშირი და განსაკუთრებულად ძლიერი აქცენტირება კეთდება. დაბოლოს, μάρτυς არ შეიძლება პოლიკრატესთან ნიშნავდეს "მოწამეს" იმიტომ, რომ ეს ეწინააღმდეგება იოანესთან დაკავშირებულ მთელ საეკლესიო გადმოცემას.
ჩვენამდე მოღწეული მწირი წყაროების საფუძველზე, იოანეს აპოკალიფსისთან დაკავშირებით მცირე აზიის ეკლესიის გადმოცემაში წარმოვიდგინეთ მთელი, ერთგვარი გვერდითი ტოტი, რომელიც შესანიშნავად გვიხსნის და გადაჭრით ადასტურებს იმას, რომ ჩვენამდე მოღწეულია საეკლესიო გადმოცემის უმთავრესი ნაკადი: მოციქული იოანე - პოლიკარპე - ირინეოსი. გვრჩება მხოლოდ ვახსენოთ ის, რაც კვლავ პირადად წმ. ირინეოსს შეგვიძლია დავუკავშიროთ - კერძოდ, ლიონისა და ვიენის ეკლესიათა ეპისტოლე აზიისა და ფრიგიის ეკლესიათადმი იმ დევნულებათა შესახებ, რომელსაც ადგილი ჰქონდა მარკუს ავრელიუსის დროს 177 წელს.
აქ არაფერია ნათქვამი აპოკალიფსისის მწერალზე, მაგრამ ეპისტოლედან ჩანს, რომ ეს წმიდა წიგნი ფართოდ გამოიყენებოდა ქრისტიანთა შორის და დევნულების დროს მათი ნუგეშის წყაროს წარმოადგენდა. აქ ვპოულობთ მრავალ პარალელს აპოკალიფსისის გამონათქვამებთან. მათგან სრულიად ცხადია შემდეგი: ἦν γάρ καὶ ἔστι γνήσιος Χριστοῦ μαθητής, ἀκολουθῶν τῷ ἀρνίῳ ὅπου ἂν ὑπάγῃ – შეად. გამოცხ. 14:4 (46). ერთხელ ეპისტოლეში აპოკალიფსისი პირდაპირ არის ციტირებული, როგორც წერილი: ἵνα ἡ γραφὴ πληρωθῇ ὁ ἄνομος ἀνομησάτω ἔτι, καὶ ὁ δίκαιος δικαιωθήτω ἔτι (47), თუმცა ამონაწერი, როგორც ჩანს, გაკეთებულია ზეპირად, მეხსიერებით (შეად. გამოცხ. 22:11).
მონტანისტების გარდა აპოკალიფსისის მოციქულებრივი წარმომავლობის არასაეკლესიო მოწმეთაგან, ჩვენ მივუთითებთ მხოლოდ ლუციუს კარინს, რომელიც აპოკალიფსისის ავტორად აღიარებს περίοδοι Ἰωάννου (48). ლუციუსი, რომელიც ეკუთვნოდა ვალენტინიანელთა სკოლას ფართო გაგებით (49), შეიძლება მცირე აზიის გადმოცემის მოწმეთა რიგს განვაკუთვნოთ. მისი თხზულების Zahn-ის გამოჩენა გვიწესებს ზღვრებს 140–200 წლების ფარგლებში (50). ლუციუსის მიხედვით, მოციქული იოანე, აშკარად წარმოადგენს არა მარტო სახარებისა და 1 ეპისტოლეს ავტორს, არამედ აპოკალიფსისისაც. თავის რომანისტულ აღწერაში ეს მწვალებელი, რა თქმა უნდა, იყენებდა საეკლესიო გადმოცემას, ხოლო მოც. იოანეს მოგზაურობის აღწერაში ის აშკარად ემხრობა აპოკალიფსისის ეპისტოლეებს. ამიტომაც კეთდება ასეთი ვარაუდი, რომ ლუციუსის თხზულებაში, რომელმაც სრულად ვერ მოაღწია ჩვენამდე, ნახსენები იყო მოციქულ იოანეს გადასახლება კუნძულ პატმოსზე და აპოკალიფსისის დაწერაზეც (51). თუმცა, ამ ვარაუდის გარეშეც ცხადია, რომ ის ამ წმიდა წიგნს მოციქულის თხზულებად მიიჩნევდა.
______________________
35. E. Preuschen, Analecta, Theil II, Tübingen 1910, S. 11. "ამას გარდა, ჩვენ გვყავს ერთი კაცი, სახელად იოანე, ქრისტეს ერთ-ერთი მოციქული, რომელმაც იწინასწარმეტყველა "გამოცხადებაში, რომელიც მას მიეცა, რომ ქრისტეს მორწმუნეები იერუსალიმში ათას წელს იცხოვრებენ; ხოლო ამის შემდეგ იქნება საყოველთაო ან, მოკლედ, რომ ვთქვათ საუკუნო აღდგომა ყველასი ერთად და სამსჯავრო".
36. Lücke, S. 278 ff.
37. Ср. Leipoldt, Geschichte des neutest. Kanons I, S. 34. Anm. 2.
38. Zahn, Geschichte d. neutest. Kanons, B. I, H. 2, S. 459. Harnack, Chronologie, I, S. 283–284.
39. Euseb., H. E. IV, 18, 8, p. 185. "ასევე ახსენებს იოანეს "გამოცხადებას", და ცხადად ამბობს, რომ ის მოციქულს ეკუთვნის".
40. H. E., IV, 25, 2 (p. 193–194).
41. H. E., IV, 24, 1 (p. 192).
42. Euseb., H. E. V, 18, 14 (p. 244): Κέχρηται δε καὶ μαρτυρίαις ἀπὸ τῆς Ἰωάννου ἀποκαλύψεως, καὶ νεκρὸν δὲ δυνὰμει θείᾳ πρός αύτοῦ Ἰωάννου ἐν τῇ Ἐφέσῳ ἐγηγέρθαι ίστορεῖ.
43. Euseb., H. E. V, 24, 3 (p. 250–501); III, 31. 3 (p. 137). "ასევე იოანე, რომელიც უფლის მკერდს იყო მიყრდნობილი, და გახდა პეტალონის მატარებელი მღვდელი, მოწამე და მოძღვარი", - იგიც ეფესოში განისვენებს".
44. Так, Tiefenthal, S. 16–17. ამის საწინააღმდეგოდ იხ. Zahn, Forschungen IV, S. 209–213, რომელიც, სხვათა შორის, უთითებს, რომ ეპიფანე πὲταλον-ს მიაწერს უფლის ძმას, იაკობს.
45. Euseb., H. E. V, 24, 4, 5 (p. 251). Ср. Zahn, Forschungen VI, S. 213.
46. Euseb., H. E. V, 1, 10, p. 250. უფრო დეტალურად იხ. Tiefenthal, S. 17–20.
47. H. E., V, 51. 58 – p. 216.
48. Zahn-ის აზრით Acta Ioannis-ში, Erlangen 1880, ეს Acta შედგენილია ლუციუსის სახელით, რომელიც, სავარაუდოდ მოც. იოანეს ნამდვილი მოწაფე იყო. (იხ. S. CXLIV–CXLV).
49. Zahn, Grundriss der Geschichte des neutest. Kanons, S. 30.
50. Zahn, Forschungen VI, S. 14–15.
51. Ibid., S. 196–199.
______________________
ალოგები
როგორც ვხედავთ, აპოკალიფსისი, მცირე აზიის ეკლესიებში საზოგადო აღიარებით სარგებლობდა, როგორც მოც. იოანეს ნაწერი. მხოლოდ ალოგების ხმა ისმის დისონანსივით აპოკალიფსისის კანონიკური ღირსების მოწმეთა შეხმატკბილებულ გუნდში. მაგრამ ალოგების კრიტიკა იმდენად სუსტია თავისი ღირსებით, რომ, სავარაუდოდ, მან ვერ მოიპოვა მნიშვნელოვანი აღიარება: უკიდურეს შემთხვევაში, თვით ერეტიკული მოძრაობა, რომელიც წარმოშვეს ალოგებმა, წყაროების მიხედვით წარმოგვიდგება საკმაოდ ბუნდოვან მონახაზებში.
უკვე წმ. ირინეოსი გაკვრით ახსენებს მათ შესახებ, ვინც უარყოფდა იოანეს სახარებას პარაკლიტის შესახებ სწავლების გამო და უარყოფდა წინასწარმეტყველურ სულს ეკლესიაში. ისინი, ირინეოსის მიხედვით, უნდა უარყოფდნენ წმ. მოციქულ პავლესაც, რომელიც კორინთელთა მიმართ ეპისტოლეში ლაპარაკობს წინასწარმეტყველურ ნიჭებზე (52). ადრე ამ მწვალებლებში ხედავდნენ მონტანისტებს (53), მაგრამ სრულიად უსამართლოდ: აქ უფრო ჩანან მონტანისტთა მხურვალე მხარდამჭერები (54).
შემდეგ, იმ მწვალებელთა შესახებ, რომლებიც უარყოფდნენ არა მარტო სახარებს, არამედ იოანეს აპოკალიფსისსაც, ლაპარაკობენ ეპიფანე (55), რომელიც მათ ალოგებს უწოდებს, და ფილასტრიუსი (56). ეს უკანასკნელი, სხვათა შორის, იფარგლება ცნობით, რომ მწვალებლები, უარყოფენ რა აპოკალიფსისისა და იოანეს სახარების სამოციქულო წარმომავლობას, მიაწერდნენ მათ კერინთოსს. ეპიფანე კი ლაპარაკობს უფრო დეტალურად ალოგების კრიტიკის შესახებ. შევნიშნავთ ასევე, რომ ორივე ხსენებული მწერლის მოწმობებს მივყავართ წმ. იპოლიტეს მოწმობებთან (57).
ალოგების პროტესტი, სავარაუდოდ, წარმოადგენს მონტანისტების წინააღმდეგ წარმოებულ მძაფრი პოლემიკის შედეგს. ამის მტკიცებულებად გამოდგება ის ფაქტი, რომ მწვალებლები, აპოკალიფსისის უარყოფის საფუძვლად, იმოწმებდნენ მასში თიატირის ეკლესიისადმი მიმართვას: καὶ φάσκουσιν ἀντιλέγοντες, ὅτι εἶπε πάλιν· Γράψον τῷ ἀγγέλῳ τῆς ἐκκλησίας τῷ ἐν Θυατείροις, καὶ οὐκ ἔνι ἐκεῖ ἐκκλησία χριστιανῶν ἐν Θυατείρῃ (58). სხვა საწინააღმდეგო აზრებიდან შეიძლება კიდევ აღვნიშნოთ, რომ ალოგები დასცინოდნენ მონათხრობს ოთხი ანგელოზის შესახებ, რომლებიც შეკრულნი არიან მდინარე ევფრატზე (გამოცხ. 9:14-15): ἐνόμισαν γὰρ οἱ τοιοῦτοι, μή πη ἄρα γελοῖόν ἐστιν ἡ ἀλήθεια (59). ან კიდევ, მწვალებლები კითხულობდნენ (60): τί με, φησίν, ὠφελεῖ ἡ ἀποκάλυψις Ἰωάννου, λέγουσα μοι περὶ ἐπτὰ ἀγγέλων, καὶ ἐπτὰ σαλπίγγων?
ნათელია, რომ ალოგების კრიტიკას გააჩნდა მხოლოდ დოგმატური და არანაირი ისტორიული საფუძველი (61).
იმ დროს, ცხადია, ისტორიული მეხსიერება ჯერაც იმდენად ცოცხალი იყო, რომ ვიღაც სხვა იოანეს გამოგონება იმ მიზნით, რომ მისთვის მიეწერათ აპოკალიფსისი და საერთოდ იოანესეულ-ახალაღთქმისეული ლიტერატურა, გახლდათ შეუძლებელი (62). ალოგები უფრო რადიკალურად მოიქცნენ: იოანე მოციქულის თხზულებები მათ ეკლესიის მტერს კერინთოსს მიაწერეს. ცხადია, არავინ იტყვის, რომ პირი, რომელსაც მწვალებლებმა იოანეს ლიტერატურა მიაწერეს, წარმატებით იყო შერჩეული.
ჩვენ თვალი მივადევნეთ მცირე აზიის ეკლესიათა გადმოცემას აპოკალიფსისთან დაკავშირებით და ვნახეთ, რომ საეკლესიო ცნობიერების ყველა წარმომადგენლის საზოგადო და ერთსულოვანი აზრით, აპოკალიფსისი არის იოანეს, უფლის მოწაფის, ანუ მოციქულისა და მახარებლის იოანე ღვთისმეტყველის დაწერილი. ევსებიმ, რომლის ინტერესებში იყო ამ თეზისის საწინააღმდეგო საფუძვლების ჩვენება, არაფერი მიუთითა და, სწორედ იმიტომ, რომ ვერ იპოვა ისინი.
ახლა კი რომის ეკლესიის გადმოცემათა მოწმეებზე გადავიდეთ.
______________________
52. Adv. haer. III, 11, 9. M. gr. VII, col. 890–891.
53. См.; напр., Adv. haer. M. gr. VII, col. 890 not. 48.
54. В тексте Migne’я, – в словах: qui psendoprophetae quidem esse volunt нужно принять с Zahn’ном (Geschichte d. neutest. Kanons, I, 1, S. 244) и др. корректуру volunt в nolunt, – иначе в тексте получится самопротиворечие. См. Bousset, Die Offenbarung J., S. 22 Anm. 1.
55. Adv. haer. XLI M. gr. XLI, col. 891.
56. Liber de haeresibus, LX M. lat. XII, col. 1174–1175.
57. Bousset, D. Off. J. S. 22.
58. Epiphan., Adv. haer. XLI, 33. M. gr. XLI, col. 948.
59. Ibid., XLI, 34. M. gr. XLI, col. 949.
60. Ibid., XLI, 32. M. gr. XLI, col. 945.
61. Слишком важное значение придает протесту алогов против писаний Ап. Иоанна Ad. Harnack, Das Neue Testament um das Jahr 200, Freiburg i. B. 1889, S. 61–70.
62. Zahn, Geschichte des neutest. Kanons I, 1, S. 253–254.
______________________
რომის ეკლესიის გადმოცემა. კლიმენტ რომაელი და ერმი
წმ. კლიმენტი რომაელი († 101 წ.) და ერმი (გარდ. დაახლ. მე-2 ს ნახევარში). რომიდან გამოვიდა ძველ-საეკლესიო ლიტერატურის ერთ-ერთი უძველესი ნაწარმოები: რომის ეპისკოპოს წმ. კლიმენტის 1-ლი ეპისტოლე კორინთელთადმი, რომელიც დაახლოებით 95 წელშია დაწერილი (63), ანუ დაახლოებით იმავე დროს, როდესაც, ირინეოსის მიხედვით, წმ. იოანემ დაწერა თავისი აპოკალიფსისი. კლიმენტის მიერ აპოკალიფსისის ცოდნას ექნებოდა უდიდესი მნიშვნელობა ქრისტიანულ სამყაროში ამ წმიდა წიგნის გავრცელების ისტორიისთვის, მაგრამ ამავდროულად ამგვარი რამის არარსებობაც არ იქნება გასაკვირი ორივე ნაწერის გამოჩენის თარიღის გათვალისწინებით. Joh. Leipoldt შესაძლებლად მიიჩნევს წმ. კლიმენტის 1-ელ ეპისტოლეში დავინახოთ წმ. იოანეს აპოკალიფსისის ძველ რომაული მოწმობა (64).
მართლაც, ეპისტოლეში ერთი ფრაზა შეიძლება შეიცავდეს დამოკიდებულებას აპოკალიფსისის შესაბამისი ადგილისადმი. Προλέγει γὰρ ἡμῖν· Ἰδοῦ ὁ·Κύριος, καὶ ὁ μισθὸς αὐτοῦ πρὸ προσώπου αὐτοῦ, ἀποδοῦναι ἑκάστῳ κατὰ τὸ ἔργον αὐτοῦ (XXXIV, 3), ვკითხულობთ კლიმენტისთან, - შეად. გამოცხ. 22:12. მაგრამ არ შეიძლება არ ვახსენოთ, რომ იგივე გამოთქმა შეიძლება იყოს ძველაღთქმისეული ადგილების კომბინაცია (იხ. ეს. 40:10, 62:11; იგავნი 24:12). ამასთან დაკავშირებით კატეგორიულად ვერ გადავწყვეტთ საკითხს კორინთელთადმი წმ. კლიმენტის 1-ლი ეპისტოლეს მიმართებისა აპოკალიფსისისადმი.
ანალოგიური ვითარებაა ერმას "მწყემსთან" დაკავშირებითაც, რომელიც რომში დაიწერა 140-155 წლების შუალედში (65). აქ ავტორი ჭვრეტს მხეცს, რომლის პირიდან გამოდის კალია (Vis. IV, I:6), და ქალწულს, რომელიც დამშვენებულია (κεκοσμημένη), როგორც საქორწილე სასახლიდან გამომავალი (Vis. IV, II:1). უკანასკნელ ხატებას იმოწმებენ გამოცხ. 21:2-თან დაკავშირებით (66). მაგრამ ასეთი დამოკიდებულება, თუმც ძალიან სავარაუდოა, მაინც სრულად უეჭველი არ არის. Vis. II, II-ში ეფერებიან მათ ვინც გადაიტანა დიდი ჭირი - τὴν θλῖψιν τὴν ἐρχομένην τὴν μεγάλην. მაგრამ დიდ ჭირვებაზე - θλίψις μεγάλη, - გამოცხ. 7:14-ის გარდა ლაპარაკია მათე 24:21-შიც.
ამრიგად, ჩვენ ღიად უნდა დავტოვოთ საკითხი კლიმენტი რომაელის 1-ლი ეპისტოლესა და ერმის "მწყემსის" დამოკიდებულებისა აპოკალიფსისისადმი. ამიტომ, უფრო ზუსტ დოკუმენტებზე გადავიდეთ.
მურატორის ფრაგმენტი
მურატორის ფრაგმენტი (67). ახალაღთქმისეული კანონის ისტორიისთვის უძვირფასეს ძეგლს წარმოადგენს, ე. წ. მურატორის ფრაგმენტი, რომელიც მოწმობს პაპ პიუს I-ის († დაახლ. 155 წ.) დროინდელი ან უფრო გვიანდელი რომაული კანონის მდგომარეობაზე. იქიდან გამომდინარე, თუ რა დამოკიდებულება აქვს ფრაგმენტის ავტორს მონტანიზმისადმი, Th. Zahn-ს გამოჰყავს მისი სავარაუდო თარიღი, - 210 წელი (68).
ამ ძეგლში აპოკალიფსისი ნახსენებია ორჯერ. პირველად, აღნიშნავს რა პავლეს ეპისტოლეთა ზოგადსაეკლესიო მნიშვნელობას, ავტორი შენიშნავს (lin. 57–59): et Iohannes enim in Apocalypsi liket septem ecclesiis scribat, tamen omnibus dicit ("და იოანეც აპოკალიფსისში წერს შვიდი ეკლესიისადმი, მაგრამ ეუბნება ყველას"). ბოლო ამონარიდი არცთუ თავისუფალია გაუგებრობებისგან. ჯერ-ერთი, ის კანონიერია tantum-quamis, ხოლო მეორეც, უცნაურია ფრაგმენტში პეტრე მოციქულის 1 ეპისტოლეს არმოხსენიება, რომელიც საზოგადოდ იყო აღიარებული (69). ამის გამო, Th. Zahn-ი აქ ტექსტის გაფუჭებას ვარაუდობს, თანაც პირველდაწყებითად, სავარაუდოდ ლაპარაკი იყო პეტრეს 1-ელ ეპისტოლეზე, რომელსაც განეკუთვნებოდა tantum, მაშინ როდესაც იმავე მოციქულის მე-2 ეპისტოლეზე ნათქვამი იყო, რომ ზოგიერთებს არ სურთ მისი წაკითხვა ეკლესიაში (70).
იპოლიტე
იპოლიტე († დაახლ. 236 წ.). რომის ეკლესიაში აპოკალიფსისის აღიარების სხვა მოწმობას წარმოადგენს წმ. იპოლიტე, ირინეოსის მოწაფე, რომელიც, სხვათა შორის, აპოკალიფსისის განმარტებასაც წერდა (71) და შეადგინა მისი აპოლოგია სათაურით: "თავები კაიუსის წინააღმდეგ" (72). გარდა ამისა, აპოკალიფსისს იპოლიტე ციტირებს მის კიდევ სხვა თხზულებებში. სხვათა შორის, იპოლიტე წყვეტდა საკითხს მხეცის რიცხვის მნიშნელობის შესახებ, და უთითებდა რამოდენიმე სიტყვას, რომელთა რიცხვების ჯამი უდრიდა 666-ს (73).
______________________
63. იხ. Harnack, Chronologie I, S. 255.
64. Geschichte d. neutest. Kanons I, S. 39. ასევე Tiefenthal, Die Apokalypse des hl. Johannes, S. 3; Н. А. Гамолко, Каноническое достоинство Апокалипсиса Св. Ап. Иоанна Богослова, в Христ. Чт. 1913, – февраль, стр. 253. იხ. ასევე: Zahn, Geschichte d. neut. Kanons I, 2, S. 945.
65. Bardenhewer, Patrologie³, S. 109; Harnack, Chronologie I, S. 259.
66. Н. А. Гамолко – в Хр. Чт. 1913, февраль, стр. 253.
67. დაბეჭდილია, ბერძნულ და პირველდაწყებით ლათინურ ტექსტთა რეპროდუქციასთან ერთად Hilgenfeld’-ის თხზულებაში, Der Kanon und die Kritik des Neuen Testaments, Halle 1863. იხ. ასევე: E. Preuschen, Analecta², Th. II, Tübingen 1910, S. 27 ff. Zahn, Geschichte d. neutest. Kanons II, 1, S. 5 ff.
68. Geschichte des neutest. Kanons II, 1, S. 134–136.
69. Zahn, Geschichte des neutest. Kanons II, 1, S. 108–110.
70. Zahn-ის მიერ აღდგენილი ნაწყვეტის ტექსტი: "Apokalypsin etiam Iohannis et Pѐtri (unam) tantum recipimus (epistulat); fertur etiam altera. quam quidam ex nostris" ets. (Ibid. S. 110, Anm. 1).
71. იხ. Fragmente aus dem arabischen Kommentar zur Apokalypse в Hippolytus ’Werke, изд. Achelis’а, S. 231–238.
72. ნაწყვეტები, რომლებიც აღებულია დიონისე ბარ-სალიბის კომენტარიდან, გერმ. თარგმანში. იხ. ibid. S. 241–247 и "Texte u. Untersuchungen" v. Gebhardt u. Harnack VI, 3, 121–133.
73. Hippolytus ’Werke, S. 235. შეად. Андрей Кесарийский, Толкование на Апокалипсис, стр. 106 (по Моск. изд. 115).
______________________
კაიუსი
წმ. იპოლიტე აპოკალიფსისის აპოლოგეტად უნდა გამოსულიყო რომაელ პრესვიტერ კაიუსის წინააღმდეგ, რომელმაც პაპ ზეფირინის დროს (199–217 гг.) დაწერა დიალოგი მონტანისტ პროკლეს წინააღმდეგ. ევსებისთან შემორჩენილია კაიუსის ამ თხზულების ნაწყვეტი, რომელიც ბევრი დავის საგანი გახდა. დავიმოწმებთ მას: Ἀλλὰ καὶ Κήρινθος ὁ δι’ ἀποκαλύψεων ὡς ὑπὸ ἀποστόλου μεγάλου γεγραμμένων τερατολογίας ἡμῖν ὠς δι’ ἀγγέλων αὐτῷ δεδειγμένας ψεοδόμενος, ἐπεισάγει λέγων, μετὰ τὴν ἀνάστασιν ἐπίγειον εἶναι τὸ βασίλειον τοῦ Χριστοῦ, καὶ πάλιν ὲπιθυμίαις καὶ ἡδοναῖς ἐν Ἰερουσαλὴμ τὴν σάρκα πολιτευομένην δουλεύειν. Καὶ ἐχθρὸς ὑπάρχων ταῖς γραφαῖς τοῦ θεοῦ, ἀριθμὸν χιλιονταετίας ἐν γάμῳ ἑορτῇς, θέλων πλανᾶν, λέγει γίνεσθαι (74). საკითხი იმაში მდგომარეობს, გულისხმობს თუ არა მოტანილი ამონარიდი კაიუსის თხზულებიდან კანონიკურ აპოკალიფსისს თუ რაიმე სხვას. Harnack-ი, ამ შეკითხვას ასე პასუხობს: კერინთოსის გამონაგონის აღწერა ჩვენს წმიდა წიგნს შეესაბამება, როგორც «wie die Faust auf’s Auge», რადგან აპოკალიფსისში სულაც არ არის მითითება ათასწლოვანი მეუფების გრძნობით ხასიათზე.
კაიუსის წინააღმდეგ იპოლიტეს მიერ დაწერილი თხზულების ფრაგმენტები, რომლებიც დაცულია ბერ-სალიბის კომენტარებში, როგორც ჩანს, ადასტურებენ ამას. საქმე იმაშია, რომ ჩვენ გვაქვს ფრაგმენტი, რომელიც პირდაპირ ეხება სწავლებას ათასწლოვანი მეუფების შესახებ. მასში გამოცხ. 20:2-3-თან დაკავშირებით მოტანილია კაიუსის საწინააღმდეგო აზრი, რომ ეშმაკი უკვე შეკრულია, რადგან დაწერილია, რომ ქრისტე შევიდა ძლიერის სახლში და შეკრა იგი, და გაძარცვა იგი ჩვენთვის (მთ. 12:29) (75). სხვა რაიმე უთანხმოებაზე არაფერს იტყობინებიან. იპოლიტეს რომ ცოდნოდა, კაიუსი ათასწლოვან მეუფებას აპოკალიფსისის მიხედვით გრძნობისმიერად წარმოიდგენდა, მაშინ მას ეს უნდა აღენიშნა. არადა თვითონ სრულიად გულწრფელად ახსენებს, რომ მაშინ მართალნი ინახად დასხდებიან უფალთან ერთად და შეჭამენ და დალევენ. ასე ფიქრობს Harnack (76).
მაგრამ Prof. D. Völter მიჰყვება რა Prof. Th. Zahn-ს (77) იზიარებს იმ შეხედულებას, რომ კაიუსის ამონარიდი ევსებისთან გულისხმობს ჩვენს ახალაღთქმისეულ აპოკალიფსისს და ამის დასტურად მნიშვნელოვანი მტკიცებულებები მოჰყავს. ჯერ-ერთი, ის უსაფუძვლოდ მიიჩნევს Harnack-ის მოსაზრებას, რომ კაიუსის ნაწყვეტში ათასწლოვანი მეუფების აღწერა არ ეთანხმება ამ მეუფებაზე აპოკალიფსისის წარმოდგენას: კაიუსი თავის ზოგად გადმოცემაში შესაძლოა ეყრდნობოდა არა მარტო გამოცხ. 20:4-9-ს, მაგრამ შეეძლო ემსჯელა გამოცხ. 19:7, 9, 20:4-9 და 21:2, 9.-დან გამომდინარე. შემდეგ, თუკი იპოლიტე ფრაგმენტში, რომელიც ნაპოვნია ბარ-სალიბისთან, არაფერს ამბობს კაიუსის გრძნობისმიერ წარმოდგენაზე ათასწლოვან მეუფებასთან დაკავშირებით, რომელსაც ის აპოკალიფსისს აფუძნებს, ეს აიხსნება მით, რომ მას საქმე აქვს კაიუსის შენიშვნებთან გამოცხ. 20:2-3-ზე, მაშინ როდესაც ათასწლოვან მეუფებაზე ლაპარაკია მხოლოდ ქვემოთ (78). ეს ყველაფერი ხსნის დაბრკოლებას კაიუსის სიტყვების იოანეს აპოკალიფსისისადმი მიკუთვნების თაობაზე.
ხოლო მთავარ საფუძველს, მასში დავინახოთ მითითება ამ უკანასკნელზე, წარმოადგენს ის ვითარება, რომ დიონისე ალექსანდრიელი, როდესაც ლაპარაკობს მათზე, ვინც აპოკალიფსისს მიაწერდა კერინთოსს (79), როგორც ჩანს, კაიუსსაც გულისხმობს, რასაც იგივე Völter-ი საფუძლიანად ამტკიცებს. ასე, მაგალითად, დიონისეს პოზიცია, რომ კერინთოსის სწავლების მთავარი პუნქტი იყო: ἐπίγειον ἔσεσθαι τὴν τοῦ Χριστοῦ βασιλείαν ემთხვევა კაიუსის ცნობას კერინთოსის სწავლების შესახებ: μετὰ τὴν ἀνάστασιν ἐπίγειον εἶναι τὸ βασίλειον τοῦ Χριστοῦ. შემდეგ, დიონისეს სიტყვები: καὶ ὧν αὐτὸς (Κήρινθος) ὠρέγετο φιλοσώματος ὢν καὶ πάνυ σαρκικός, ἐν τούτοις ὀνειροπολεῖν ἔσεσθαι, γαστρὸς καὶ τῶν ὑπὸ γαστέρα πλησμοναῖς არსებითად შეესაბამება კაიუსის გამოთქმას: καὶ πάλιν ἐπιθυμίαις καὶ ήδοναῖς ἐν Ἰερουσαλὴμ τὴν σάρκα πολιτευομένην δουλεύειν. დიონისეს Ὀνειροπολεῖν კაიუსთან გაძლიერებულია ὁ δι ἀποκαλύψεων – τερατολογίας... φευδόμενος (80). და ბოლოს, თუკი დიონისე ლაპარაკობს τινὲς τῶν πρὸ ἡμῶν-ის შესახებ, ანუ მრავლობითში ახსენებს პირებს, რომლებიც აპოკალიფსისს კერინთოსს მიაწერდნენ, ეს მხოლოდ იმას შეიძლება უთითებდეს, რომ ალექსანდრიელ ეპისკოპოსს, კაიუსთან ერთად, მხედველობაში ჰყავდა ალოგებიც (81). ამ ყველაფერზე დაფუძნებით შესაძლებლად მივიჩნევთ ვიფიქროთ, რომ კაიუსის ფრაგმენტში ევსებისთან მხედველობაშია სწორედ წმ. მოციქულ იოანეს აპოკალიფსისი.
კაიუსის კრიტიკაზე მსჯელობა იმ ნაწყვეტის გარდა, რაც ევსებისთან არის, შეგვიძლია კიდევ აპოკალისფისზე დიონისე ბარ-სალიბის კომენტარების ფრაგმენტების მიხედვით. ზემოთ ნახსენებია გამოცხ. 20:1-3-თან დაკავშირებული შეკამათება. შემდეგ, გამოცხ. 8:8-სთან დაკავშირებით კაიუსი ამბობდა, რომ იქ აღწერილი შეუძლებელია მოხდეს, რადგან, როგორც მპარავი მოდის ღამით, ასე იქნება უფლის მოსვლაც (82). გამოცხ. 8:12-თან დაკავშირებით გამოთქმულია მოსაზრება, რომ როგორც წარღვნის წინ არ ყოფილა არანაირი განსაკუთრებული რყევა ზეციურ მნათობთა შორის, ასევე არ იქნება ის აღსასრულის წინაც, როგორც ეს წერია მოციქულ პავლესთან: "როცა იტყვიან: მშვიდობა და უშიშობაო, სწორედ მაშინ დაატყდებათ თავზე სიკვდილი" (1 თესალონიკ. 5:3) (83). ამ შეპასუხებების მიხედვით თუ ვიმსჯელებთ, შეიძლება იფიქრო, რომ კაიუსი იყო რელიგიური ცხოვრების ისეთი მიმართულების ადამიანი, რომელიც არ ურიგდებოდა აპოკალიფსისის სქოლასტიკურ ხატებებს. მაგრამ ასეთი ფიქრი უსაფუძვლოა. მისი პოლემიკა ღირსებით ალოგების პოლემიკას არ აღემატება და პოლემიკური სიფიცხიდან გამომდინარე, დოგმატური საფუძვლებით იყო გამოწვეული. აშკარაა, რომ ევსებიმ ის ისტორიკოსის ყურადღების ღირსად არ ჩათვალა. თვით რომის ეკლესიაში მას, რა თქმა უნდა, არ ჰქონია იოტისოდენა წარმატებაც კი.
ვიქტორინე პეტავიელი
მესამე საუკუნის მიწურულმა ლათინურ ეკლესიაში მოგვცა აპოკალიფსისის პირველი კომენტატორი - ვიქტორინე პეტავიელი († 303 წ.).
სირიის ნაციონალური ეკლესია ედესში
საკმაოდ ორიგინალურია ედესის სირიული ეკლესიის ახალი აღთქმა. მის შესახებ ცნობებს ვიღებთ სირიული ლეგენდიდან, რომელიც გამოსცა Phillips-მა სათაურით The Doctrine of Addai, 1876. Zahn-ის აზრით ეს ლიტერატურული ძეგლი გაჩნდა დაახლ. 250-300 წლებში. ახალი აღთქმის წმიდა წიგნების მასში დაფიქსირებულ კანონში არ შედის არც აპოკალიფსისი და არც კათოლიკე ეპისტოლეები (84). საერთოდ ჩვენ არ გვაქვს არანაირი ნაკვალევი აპოკალიფსისის არსებობისა ძველ-სირიულ ეკლესიაში და უფლება გვაქვს ვივარაუდოთ, რომ ის საერთოდაც არ ყოფილა თარგმნილი ძველ-სირიულად.
ჩვენთვის ძნელია ამ ფაქტის ახსნა. ის მეტ-ნაკლებად გასაგები გახდება მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუკი დავეთანხმებით Harnack-ს, რომ სირიული კანონის ლეგენდა ედესში გაჩნდა მხოლოდ III ს-ში (85), თუმცა მოცემულ განმარტებაში ბუნდოვანი რჩება პუნქტი ამ კანონში შვიდივე კანონიკური ეპისტოლეს არარსებობასთან დაკავშირებით. გარდა ამისა, Harnack-ის აღნიშნული განმარტება ვარაუდობს არცთუ დასაბუთებულ და საკმაოდ რადიკალურ თეზისს, რომ ძველ-სირიული ეკლესიის თავდაპირველი კანონი მხოლოდ დიატესარონისგან შედგებოდა (86). აქ შეიძლება შემოვიფარგლოთ იმ უეჭველი ფაქტის მითითებით, რომ ახალი აღთქმა ედესოს ეკლესიაში მართლაც განსხვავდებოდა თავისი ორიგინალურობით და სიმყიფით იმ დროსაც კი, როდესაც ბერძნულ და ლათინურ ეკლესიებში ის მეტ-ნაკლებად ან ნაკლებად განსაზღვრულად იყო ფიქსირებული. სავარაუდოდ, ეს აიხსნება ამ განაპირა ეკლესიაზე ბერძნული გავლენის სისუსტით.
______________________
74. Euseb., H. E. III, 28, 2 (p. 133–134). "კერინთოსსაც გამოცხადებების როგორც დიდი მოციქულის მიერ დაწერილთა მეშვეობით მოტყუებით შემოაქვს ჩვენში სასწაულები, როგორც ანგელოზთა მიერ მისთვის ნაჩვენები. იგი ამბობს, რომ აღდგომის შემდეგ ქრისტეს სამეფო იქნება დედამიწაზე და იერუსალიმში ხორციელად მოქალაქენი კვლავ გულისთქმებსა და სიამოვნებებს დაემონებიან. და საღვთო წერილთა მტერი მოტყუების სურვილით ამბობს, რომ ქორწინების დღესასწაული ათასი წელი გასტანს" (ქართულად ევსების ციტატა ამოწერილია გამოცემიდან: ევსები კესარიელი. საეკლესიო ისტორია. გამომც. "ახალი ივირონი". თბილისი 2007 წ. გვ. 119 – "აპოკ." რედ.).
75. "Texte u. Untersuch" VI, 3, S. 125; Hippolytus ’Werke, S. 246.
76. Harnack в "Theologische Literaturzeitung" 1888, 644.
77. Zahn, Geschichte des neutest. Kanons I, 1, S. 230–233.
78. Völter, Das Problem der Apokalypse, S. 349–350.
79. Eusebius, H. E. VII, 25, 1–3 (p. 352–353): τινές μέν οὖν τῶν πρὸ ἡμῶν ἠθέτησαν καὶ ὰνεσκεύασαν πάντη τὸ βιβλίον, καὶ καθ’ ἕκαστον κεφάλαιον διευθύνοντες ἄγνωστόν τε καὶ ἀσυλλόγιστον ἀποφαίνοντες, ψεὐδεσθαί τε τὴν ἐπιγραφήν. Ἰωάννου γὰρ οὐκ εἶναι λέγουσιν ἀλλ’ οὐδ’ ἀποκάλυψιν εἶναι, τὴν σφοδρῷ καὶ παχεῖ κεκαλυμμένην τῷ τῆς ἀγνοίκς παραπετάσματι καὶ οὐχ ὅπως τῶν ἀποστόλων τινὰ, ἀλλ’ οὐδ’ ὅλως τῶν ἁγίων ἢ τῶν ἀπὸ τῆς ἐκκλησίας τούτου γεγονέναι ποιητὴν τοῦ συγγράμματος, Κήρινθον δὲ τὸν καὶ ἀπ’ ἐκείνου κληθεῖσαν Κηρινθιανὴν συστησάμενον αἵρεσιν, ἀξιόπιστον ἐπιφημίσαι θελήσαντα τῷ ἑαυτοῦ πλάσματι ὅνομα, τοῦτο γὰρ εἶναι της διδασκαλίας αὐτοῦ τὸ δόγμα, ἐπίγειον ἔσεσθαι τὴν τοῦ Χριστοῦ βασιλείαν, καὶ ὧν αὐτός ὠρέγετο φιλοσώματος ὢν καὶ πάνυ σαρκικὸς, ἐν τούτοις ὀνειροπολεῖν ἔσεσθαι, γαστρὸς καὶ τῶν ὑπὸ γαστέρα πλησμοναῖς, τουτέστι σιτίοις καὶ ποτοῖς καὶ γάμοις καὶ δι’ ὧν εὐφημότερον ταῦτα ᾠήθη ποριεῖσθαι, ἐορταῖς καὶ θυσίαις καὶ ἱερείων σφαγαῖς.
80. Völter, 1). Problem d. Apokalypse, S. 353; ср. Zahn, Geschichte d. neut. Kanons I, 1, S. 227–230.
81. Ibid., S. 355.
82. Hippolytus’ Werke, S. 241; "Texte u. Unt." VI, 3, S. 122.
83. Hipp.’ Werke, S. 241–242; "Tex. u. Unt.", S. 122–123.
84. Zahn, Geschichte des neutest. Kanons I, 1, S. 373–374; Grundriss, S. 45.
85. Harnack, Das Neue Testament um das Jahr. 200, S. 107. Anm. 1.
86. Harnack, ibid., S. 106–107.
______________________
წყარო: Апокалипсис св. апостола Иоанна Богослова. Исагогическое исследование / В.В. Четыркин. - Петроград : Тип. М. Меркушева, 1916. - XVII, 514 с.
მასალა ითარგმნა საიტ "აპოკალიფსისის" რედ. მიერ. თბილისი. 2023 წ.