აპოკალიფსისი > განმარტება
წმ. მოციქულ იოანე ღვთისმეტყველის აპოკალიფსისი
ისაგოგიური გამოკვლევა
ავტორი: ვ. ვ. ჩეტირკინი. (1885–1948), მართლმადიდებელი ბიბლეისტი.
განყოფილება II
აპოკალიფსისის წარმომავლობის შესახებ
I. რელიგიურ-ისტორიული ჰიპოთეზა აპოკალიფსისის განმარტების გამოყენებისას
1. რელიგიურ-ისტორიული ჰიპოთეზის მნიშვნელობა
თანამედროვე ბიბლიური მეცნიერების ერთ-ერთ უმნიშვნელოვანეს და საინტერესო პრობლემას წარმოადგენს იუდაიზმისა და ქრისტიანობის მდგომარეობის საკითხი კაცობრიობის რელიგიურ ისტორიაში. ამ საკითხის სრულიად მეცნიერული დაყენება ეკუთვნის შედარებით ახლო დროებას, ამავდროულად წმიდა დამწერლობის ძეგლთა რელიგიურ-ისტორიულმა კვლევამ უკვე მიიპყრო პირთა დიდი წრე, და თვით რელიგიურ-ისტორიულმა ჰიპოთეზამ მრავალი მომხრე ჰპოვა.
აპოკალიფსისის მკვლევარს განსაკუთრებულად უწევს ანგარიშის გაწევა მასთან რადგან, ამ წმიდა წიგნს თავისი გარეგნული ფორმით მრავალი ათანაბრებს იუდაურ-აპოკალიპტურ ნაწარმოებებთან, რომლებშიც, როგორც ამტკიცებენ, განსაკუთრებულად მკაფიოდ ჩანს აღმოსავლურ რელიგიათა გავლენა გვიანდელ იუდაიზმზე. აქედან გამომდინარე, წინამდებარე გამოკვლევაში, - არ შემოვიფარგლებით რა აპოკალიფსისის განმარტების რელიგიურ-ისტორიული მეთოდისადმი უახლესი დამოკიდებულებით, - ჩვენთვის აუცილებელია შევჩერდეთ თვით იმ საფუძვლებზეც, რომლებსაც ეყრდნობა ეს ჰიპოთეზა.
ჩვენ გვიცხადებენ, რომ ქრისტიანობა, რომელიც იშვა სინკრეტული იუდაიზმისგან, თვითონ ატარებს აშკარა სინკრეტულ ნიშნებს (230). ჩნდება კითხვა: როდის და სად შეეხო ქრისტიანობა წარმართულ რელიგიებს და ისესხა მათი ელემენტები? ამ კითხვაზე, როგორც ეს შეიძლება ჩანდეს, არსებობს მხოლოდ ერთი პასუხი, რომელიც მდგომარეობს მტკიცებულებაში, რომ ქრისტიანობაში უცხო ელემენტების შემომტანი იყო იუდეველობა.
2. ტყვეობის შემდგომი იუდეველობის სინკრეტული ხასიათი
რაც შეეხება ტყვეობის შემდგომიიუდეველობის სინკრეტულ ხასიათს, მისი მტკიცება საკმაოდ გავრცელებულია. თუმცა, ყოველ მკვლევარს შეგნებული უნდა ჰქონდეს, რომ ტყვეობის შემდგომი იუდეველობა ტყვაობამდელი იუდეველობისგან განსხვავებულია. მის რელიგიაში პირველ პლანზე შეიმჩნევა ისეთი ელემენტები, რომლებიც ადრე ჩრდილში იყო მოქცეული.
ებრაელთა რელიგიაში არსებული ეს ცვლილება გარდაუვალი იყო მათი ეროვნული ცხოვრების ვითარებათა გამო, მოყოლებული ბაბილონის ტყვეობიდან. ყველანაირად შესამჩნევია, რომ ამ პერიოდში, იუდეველობაში, აღესრულა სწრაფი განვითარება, რომელმაც, საბოლოოდ, ისეთ პუნქტს მიაღწია, რომლიდანაც ან უნდა დაწყებულიყო კვდომა, გაშეშება, ან კიდევ უნდა მომხდარიყო გადასვლა უფრო მაღალ ფორმაში.
სწორედ აქ ჩნდება კითხვა: აიხსნება თუ არა ეს განვითარება შინაგანი მიზეზებით, თუ მისი მაცოცხლებელი წყაროები და სტიმულები გარეგან გავლენებში უნდა ვეძებოთ? მრავალი, მათ შორის ისინიც, ვინც ჯეროვან ადგილს მიაკუთვნებენ პირველი კატეგორიის მიზეზებს, უარს ამბობენ გვიანდელი იუდეველობა ახსნან სხვაგვარად, თუ არა იმ ვარაუდის მიხედვით, რომ იუდაურ მსოფლმხედველობაში უცხო ელემენტები ტალღასავით შემოიჭრა. მაგრამ, როგორც კი დგება განსაზღვრული საკითხი რელიგიის შესახებ, რომელმაც იუდეველობაზე გავლენა მოახდინა, ხელის ცეცებით სიარული იწყება.
საქმე იმაშია, რომ ხსენებულ გავლენაზე პრეტენზიები შეიძლება ჰქონდეთ, უკიდურეს შემთხვევაში, სამ რელიგიას ან კულტურას: ბაბილონურს, სპარსულს და ელინურს.
______________________
230. Gunkel, Zum religionsgeschichtlichen Verständniss des Neuen Testaments, S. 35.
3. ბაბილონური კულტურის გავლენა იუდაურ რელიგიაზე
ბაბილონური გავლენის ვარაუდი უცილობლივ ბადებს კითხვას მის დროებაზე. ამ გავლენის მიკუთვნება ტყვეობის შემდგომ პერიოდზე ხვდება მრავალი შეხედულების წინააღმდეგობას, - იმ შემთხვევაშიც კი, თუკი უკიდურეს უარყოფით-კრიტიკულ თვალსაზრისზე დავდგებით.
ჯერ-ერთი, ბაბილონური მატერიების გარდასაქმნელად, რომელსაც პოულობენ იუდეველობაში, დრო არ რჩება, მეორეც, ფართო გავლენა შეუძლებელია თვით საკუთრივ ბაბილონური რელიგიის მდგომარეობის გამო. უთითებენ, რომ იუდეველთა ტყვეობიდან მალევე ბაბილონისთვის და მესოპოტამიის დაბლობისთვის დადგა უცხოტომელთა ბატონობის პერიოდი.
თვით ბაბილონელთა რელიგია, რომელიც არ ფლობდა წინააღმდეგობის საკმაო ძალას, გადაშენდა ნაწილობრივ უხეშ წარმართობად, ნაწილობრივ კი ჩაკეტილ სასწავლო სკოლათა მონაპოვარი გახდა. გარდა ამისა, ის თავისი პოლითეიზმით შეუდარებლად დაბლაა ისრაელის რელიგიაზე დაბლაა (231). Dieterich-ის თქმით, უფრო გვიანდელ დროში, არსებითად, არ იყო არანაირი ბაბილონური კულტურა და არანაირი კულტურული ძალა (232). ბაბილონის რელიგიის იუდეველთა რელიგიაზე გავლენის ყველაზე თავგამოდებული დამცველიც კი, როგორიც არის პროფ. H. Gunkel-ი გვიანდელ იუდაიზმში ბაბილონურ მატერიათა ჩამოთვლის დროს მხოლოდ უთითებს ახალაღთქმისეული აპოკალიფსისის სიმბოლოებზე, ხოლო ძველი აღთქმიდან წინასწარმეტყველ დანიელის წიგნის სიმბოლოებზე (233), ზაქარიაზე და Lilith-ის გაუგებარ ფიგურებზე (ეს. 34:14), Sedim-ზე (მეორე რჯლ. 32:17; ფსალმ. 106:37) (234).
რაც შეეხება რწმენას სიცოცხლის გაგრძელებაზე სიკვდილის შემდეგ, სამოთხეს, ჯოჯოხეთს და მკვდრეთით აღდგომას, Gunkel-ი მის წარმომავლობას არ ამტკიცებს ძველი აღთქმიდან (235), თანაც ლპარაკობს ბუნდოვნად: რადგან ეს ყველაფერი აუხსნელია ძველბაბილონური რელიგიის გავლენით (236), ამის გამო არ შეუძლია გააკეთოს არჩევანი პარსიზმსა და ბაბილონის რელიგიას შორის (237). მისი აზრით, ძნელია პასუხი გასცე კითხვას წარმოდგენას ანგელოზთა წარმომავლობის შესახებაც, თუმცა ნაწილობრივ ანგელოლოგია შეიძლება აიხსნას ბაბილონური გავლენით (238).
ამ ყველაფრის გათვალისწინებით, იუდეველობაზე ბაბილონური გავლენის აღიარების მომხრეებს მართებდათ ეს გავლენა განეკუთვნებინათ არა მარტო ტყვეობისდროინდელი ან ტყვეობის შემდგომდროინდელი პერიოდისთვის, არამედ უფრო ძველი დროებისთვისაც, რასაც აკეთებს უპირველეს ყოვლისა ზემოთხსენებული Gunkel-ი (239). ის უთითებს იმ ფაქტზე, რომ ქანაანი ჯერ კიდევ ებრაელთაგან მის დაპყრობამდე განიცდიდა ბაბილონის გავლენას, რასაც თითქოსდა ნათლად ადასტურებს თელ-ამარნის ფილები, რომელიც ეკუთვნის ამენოფის IV-ის არქივს და შეიცავს ფარაონების მიმოწერას ბაბილონელ, ასურელ, მესოპოტამიელ, კვიპროსელ მეფეებთან და ვასალურ ქანაანელ თავადებთან მიმოწერას.
აღსანიშნავია, რომ ეს მიმოწერა წარმოებდა ბაბილონური ლურსმული დამწერლობით, ბაბილონურ ენაზე, ნაწილობრივ სხვა ენებსა და მასალებზე (240), და არა ეგვიპტურზე, რითაც მტკიცდება იმ დროს ბაბილონური კულტურის ბატონობა წინა აზიაში. ის განეკუთვნება 1500-1400 წლებს (241). ამრიგად, ქანაანი კულტურულ ურთიერთობაში იყო ბაბილონის პროვინციასთან, სანამ მას ებრაელები დაიპყრობდნენ.
Gunkel-ი ასევე იმოწმებს ბაბილონელი მეფის ხამურაპის კოდექსს, რომელიც უფრო ადრინდელ დროებას განეკუთვნება, ვიდრე მოსეს რჯული. ხამურაპის რჯულმდებლობა მოწმობს რთულ სოციალურ ურთიერთობებზე და ფაქიზად შემუშავებულ სამართალზე, - და საერთოდ იმ დროინდელ ბაბილონელთა დიდ კულტურულობაზე მოსეს დროინდელ ებრაელებთან შედარებით (242). ყველა ეს ფაქტი, თითქოსდა უეჭველს ხდის იმას, რომ ებრაელებმა ბაბილონური მითოლოგიიდან ისეეხეს ამ მემკვიდრეობის ელემენტები, რომლებიც მათ დამარცხებულ ქანანეველთაგან შეითვისეს. ასეთ შეთვისებებს წარმოადგენს, სხვათა შორის, თხრობა შესაქმეზე, წარღვნაზე და სხვა.
ამ მოთხრობებმა გაიარეს განვითარების გრძელი გზა, სანამ, საბოლოოდ, ბაბილონური ტყვეობის დროს წერილობითად იქნენ დაფიქსირებულნი დაბადების წიგნში. მაგრამ Gunkel-ის მახვილგონივრული ჰიპოთეზა არ შეიძლება განვაკუთვნოთ უეჭველ სამეცნიერო მდგომარეობას, რადგან მისი მტკიცებულებები, ერთი მხრივ, სამეცნიერო მონაცემთა მდგომარეობის გამო, სრულიად დამაჯერებელ მტკიცებულებებად ვერ გამოიყურებიან, მეორე მხრივ კი, ჩვენთვის ცნობილი ფაქტებიდან გამომდინარე, პირდაპირ გვაოცებენ.
რა თქმა უნდა, ყოველი, ვინც კი ქმნილებათა ბაბილონურ ეპოსს წაიკითხავს, რომელიც აღწერს მარდუკის ბრძოლას ღმერთების დედა ტიამატთან (243), ის აქ ვერავითარ მსგავსებას ვერ იპოვის დაბადების წიგნის მონათხრობთან: ადამიანი, ვინც არ იცნობს Gunkel-ის თხზულებებს და მხოლოდ ორი მითითებული მოხსენება წაუკითხავს, უკიდურესად გაკვირვებული დარჩება, თუკი მას ეტყვიან, რომ მეორე წარმოიშვა პირველისგან. მაგრამ Gunkel-ი, აღიარებდა რა ბაბილონური მითის განვითარების გრძელ გზას, ბიბლიაში ამ განვითარების ნაკვალევზე უთითებს, კერძოდ, ის მიანიშნებს იმ ადგილებზე, სადაც ლაპარაკია რააბზე (ეს. 51:9; ფსალმ. 89:10; იობ. 26:12; 9:13; ფსალმ. 87:4; ეს. 30:7; ფსალმ. 40:5), ლევიათანზე (ფსალმ. 73:12–19; ეს. 27:1; იობ. 40:25; 41:26; ფსალმ. 103:25; იობ. 3:8), ბეჰემოთზე (იობ. 40; ფსალმ. 67:31), ზღვის ურჩხულზე (იობ. 7:12; ფსალმ. 43:20; ეზეკ. 29:3–6; 32:2–8) (244).
ეს არის ბაბილონური მითის პოეტური რეცენზიები, რომელთა განვითარების ხაზი ასე განისაზღვრება: 1) მარდუკი, 2) პოეტური რეცენზიები, 3) დაბ. 1. ბაბილონის მითი გადაიტანება ებრაელებთან. იქ ის კარგავს რაღაცას თავისი მითოლოგიურობიდან და თითქმის მთლიანად ყველაფერს თავისი პოლითეისტურობისგან. დაბ. 1-ში ის, რამდენადაც ეს საერთოდ შესაძლებელია, სრულიად იუდაიზირება (245).
ის, რომ ლევიათანის, ბეჰემოთის და მსგავსთა ფიგურები ძალიან იდუმალია, ამისი უარყოფა შეუძლებელია, როგორც იმისა, რომ ისინი კავშირში არიან ადამიანთა მოდგმის რომელიღაც გადმოცემებთან, მაგრამ ის, რომ მათ გააჩნიათ თავიანთი ფესვი, კერძოდ, ჩვენთვის ცნობილ ბაბილონურ ეპოსში შესაქმის შესახებ, - ეს საკმაოდ საეჭვოა. როგორც ჩანს, ამისთვის Gunkel-ს ერთადერთ საფუძვლად აქვს ის, რომ ლევიათანს, მაგალითად, გარკვეული კავშირი გააჩნია ზღვასთან.
ამასთან უნდა შევნიშნოთ, რომ Gunkel-ი მისთვის საჭირო ბიბლიური მონაკვეთების თარგმნისას ისე "ასწორებს" ჩვეულებრივ ებრაულ ტექსტს, რომ იღებს მის მიერ ძიებული იდეებისთვის საჭირო რელიეფურ გამოთქმებს იქ, სადაც დედანის ტექსტი მას სავსებით არ შეიცავს (246). ასეთივე თამამია ის თავის რეკონსტრუქციებში მითისა, რომელიც ეფუძნება მის მწირ მინიშნებებს ბიბლიაში (247).
ამიტომაც, თუკი Gunkel-ი უთითებს ბაბილონური მითის განვითარების გზას დაბადების წიგნის მონათხრობში, მისი ამ ჰიპოთეზის მიმღებიც კი ნაკლებად თუ აღიარებს ამ მითითებებს საკმარისად, რადგან მის მიერ მოტანილი მითის პოეტური რეცენზიები ნაკლებად აახლოვებენ ორ ანგარიშს შესაქმის შესახებ. მაგრამ აღსანიშნავია ის ფაქტი, რომ ადრეული პერიოდიდან მითზე უფრო ნათელი მითითებები სულაც არ გვავს, და ასეთი არარსებობა ვერაფრით აიხსნება. მინიშნებები ყველგან ცალსახაა, და აუცილებელია ფანტაზიით მათი შევსება, რათა ნაპოვნი იქნას რაიმე მართლაცდა ბაბილონური.
ამ შემთხვევაში ეროვნული იუდაური რელიგიის მოშურნე წინასწარმეტყველთა გენიალურობის დამოწმება, ნაკლებად მეცნიერულია, რადგან წინასწარმეტყველთა დროისთვის საქმე სულაც არ მიდიოდა ბაბილონიდან პირდაპირ დამოწმებებზე, არამედ მხოლოდ მიღებაზე მოთხრობისა, რომელმაც თავისი ნამდვილი წარმომავლობის ნაკვალევი დაკარგა, რადგან თვით Gunkel-იც თანახმაა აღიაროს, რომ მითოლოგიური ნარჩენის მნიშვნელობა, რომელიც შესამჩნევია ზოგიერთ ბიბლიურ ნაწყვეტში, ვერ შეიცნობოდა (248).
ამიტომაც, თუკი ვინმეს ნებავს ამ ნაწყვეტებში მოიაზროს მითოლოგიური შინაარსი, ამის გაკეთებას შეძლებს მხოლოდ ყველაზე ზოგადი აზრით, ცნობილი ნაციონალური მითოლოგიისადმი განსაზღვრული სიუჟეტის მიკუთვნების გარეშე; ხოლო მათი დაკავშირება ბაბილონურ მითთან მარდუკისა და ტიამატის ბრძოლის შესახებ საკმაოდ უსაფუძვლოა.
ზუსტად ასევე შემჩნეულია უზარმაზარი განსხვავება ბაბილონურ მონათხრობს წარღვნის შესახებ (249) და ბიბლიურ გადმოცემას შორის იმავე მოვლენაზე. როდესაც Gunkel-ი ირწმუნება, რომ ამ უკანასკნელს უდავო დამოკიდებულება გააჩნია პირველზე (ანუ ბიბლიურ გადმოცემას ბაბილონურ მონათხრობზე - "აპოკ." რედ.) (250), თვით Gunkel-ი ამბობს: "ისრაელის გადმოცემას არავითარ შემთხვევაში არ მიუღია უბრალოდ ბაბილონური, მაგრამ ძლიერ გარდაქმნა იგი, რაც ჭეშმარიტად სასწაულია მსოფლიო ისტორიაში; მან ტალახი ოქროდ აქცია" (251).
მთელ რიგ მსგავს სამეცნიერო შეხედულებებს უნდა განვაკუთვნოთ H. Zimmern-ის მტკიცებულება, რომელიც ამყარებს პარალელიზმს ბიბლიურ ჭეშმარიტებებსა და ბაბილონელთა წარმოდგენებს საკუთარ ღმერთებზე (252), ასევე მისი დასკვნები ბიბლიაში მოცემულ ისტორიაზე პირველყოფილ კაცობრიობასთან დაკავშირებით (253).
პირველზე ბევრს არ ვილაპარაკებთ, მაგრამ Zimmern-ის დამოკიდებულებაზე ბიბლიურ ისტორიასთან უნდა ითქვას იგივე, რაც ვთქვით Gunkel-თან დაკავშირებით. ყველაზე უკიდურესი პოზიცია, რომელზეც შეიძლებოდა დამდგარიყო ისტორიკოსი ისე, რომ არ დაეკარგა სამეცნიერო ნიადაგი, იქნებოდა მიერთება იმ მდგომარეობასთან, რომ ამ სფეროში არ შეიძლება ერთნაირად ამტკიცო, რომ სწორედ ასე უნდა იყოს, ისევე როგორც არ შეიძლება იდავო იმაზე, თუ როგორ შეიძლებოდა ყოფილიყო (254). ვისაც ამ პოზიციაზე დარჩენა არ სურს, ის იპოვის მოსაზრებებს უფრო იუდეველობის დამოუკიდებლობაზე, ვიდრე მის წინააღმდეგ.
ჩვენ სრულიად ვეთანხმებით იმ აზრს, რომ ბაბილონმა გავლენა მოახდინა ქანაანზე ჯერ კიდევ ისრაელამდელ პერიოდში, და დასაშვებად მივიჩნევთ მის გავლენას ებრაელთა გარეგან კულტურაზე (255). მაგრამ შეუძლებელია ლაპარაკი არსებით გავლენაზე რელიგიის სფეროში, რადგან ამის სასარგებლო არანაირი გადამწყვეტი მტკიცებულება არ არსებობს. ბიბლური მოთხრობების შედარება, რომელთან პარალელებსაც პოულობენ ბაბილონში (256), ამჟღვნებს რადიკალურ მსოფლმხედველობრივ განსხვავებას ორი რელიგიის სულს შორის.
ნასესხობის შესაძლებლობის სასარგებლოდ რომ დაიმოწმონ ებრაელთა გატაცება ქანაანური კულტებით, ამის წინააღმდეგ შეგვიძლია ვთქვათ, რომ ისრაელის გაწარმართებულ ფენას არ შეეძლო მოეხდინა ბაბილონის მითების ისე გარდაქმნა, როგორიც საზოგადოდ არის აღიარებული (257). თანაც ჩვენ გვითითებენ ქანაანზე ბაბილონის გავლენის უმნიშვნელობაზე რელიგიისა და მითოლოგიის სფეროში: ასე, მაგალითად, ბაალისა და აშტაროტის კულტებში, თუმც სახელები ბაბილონურად ჟღერს, შეუძლებელია უეჭველობით დადგინდეს ღვთაებათა კავშირი ვარსკვლავებთან (258).
ამ ყველაფრიდან გამომდინარე, სრულიად უსაფუძვლოდ წარმოგვიდგება ის თავდაჯერებულობა, რომლითაც ხშირად ლაპარაკობენ ხოლმე ბიბლიაზე ბაბილონის გავლენაზე (259). სამეცნიერო მონაცემთა მდგომარეობის ხასიათთან დაკავშირებით იმ სფეროში, რომელსაც ჩვენ ახლა შევეხეთ, საბოლოოდ შეგვიძლია მივუთითოთ Köberle-ის აზრზე, რომ ისრაელის რელიგიური ისტორიის საკუთარ ნერვს წარმოადგენდა ოპოზიცია ბაბილონისა და სხვა გავლენათა წინააღმდეგ (260).
______________________
231. Prof. W. Bousset, Die Religion des Jüdenthums, S. 545. Alfr. Jeremias-ის მცდელობა ეპოვა მონოთეისტური დინება ბაბილონურ რელიგიაში ეხება კერძო და არცთუ სრულიად განსაზღვრულ და ნათელ მიმართულებას: იხ. მისი "Monotheistische Strömungen innerhalb der babylonischen Religion", – особ. S. 10–17, 25–26. О ней у König’а, S. 38–39; у проф. Б. А. Тураева, История Древнего Востока I, СПБ, 1913, стр. 128–129.
232. A. Dieterich, Nekyia, S. 219 „Das war ja gar keine Kultur und gar keine Kulturmacht mehr“.
233. Gunkel, Schöpfung und Chaos, S. 293–379.
234. Ibid., S. 122–132.
235. Ibid., S. 291–293.
236. Gunkel, Israel und Babylonien, S. 26–27.
237. Gunkel, Schöpfung und Chaos, S. 291–293.
238. Gunkel, Israel und Babylonien, S. 27.
239. Gunkel-ი უთითებს ებრაელებზე ბაბილონური გავლენის სამ ეპოქას: პირველი, დაახლოებით 660 წელს, როდესაც იერუსალიმში ბაბილონურ ღმერთებს ემსახურებოდნენ; მეორე, ტყვეობისა და მისი შემდგომი პერიოდი; და მესამე, ადრინდელი ეპოქა, როდესაც ბაბილონმა გავლენა მოახდინა ებრაელებზე უშუალოდ ქანანეველთა მეშვეობით. იხ. Israel und Babylonien, S. 13–14.
240. იხ. პროფ. ბ. ა. ტურაევი. проф. Б. А. Тураев, История Древнего Востока I, СПБ, 1913, стр. 13.
241. შესაძლო ვარაუდს, რომ ბაბილონის ენა იყო მხოლოდ დიპლომატიური ურთიერთობების ენა, აუქმებს პროფ. K. Marti (Die Religion d. A. T. unter den Religionen des vorderen Orients, S. 24–25). ის იმოწმებს Sellin-ის აღმოჩენას გათხრებზე, სადაც ნაპოვნი იქნა თავად იშტავაშურას არქივი. ამ არქივში არსებობდა 12 ლურსმული დამწერლობის ტაბულა, რომელიც ნაწილობრივ შეიცავენ პალესტინელი თავადების მიმოწერას ურთიერთ შორის, ნაწილობრივ კი სახელთა სიებს.
242. Gunkel, Israel und Babylonien, S. 7–8.
243. მოთავსებულია Gunkel-ის გერმანულ თარგმანში: Schöpfung und Chaos, S. 401–420. ასევე: Winckler, Keilinschriftliches Textbuch, S. 89 ff. რუსული გადმოცემა იხ. Б. А. Тураев, История Древнего Востока I, СПБ, 1913, стр. 131–132; ასევე: Кондамен, Вавилон и Библия, Сергиев Посад, 1913, стр. 15-16.
244. Ibid., S. 30–81.
245. Ibid., S. 120. Gunkel-ის თეზისებს იღებს Prof. H. Zimmern-იც. Keilinschriften und Bibel, Berlin 1903, S. 15–17.
246. იხ. მაგ.: Gunkel, Schöpfung und Chaos, S. 62, 66 и др.
247. Ibid., S. 44.
248. Ibid., S. 107.
249. გერმანულ თარგმანში დაბეჭდილია Gunkel-თან, Schöpfung und Chaos, S. 423-428; Winckler, Keilinschriftliches Textbuch, S. 71 ff.
250. Gunkel, Israel und Babylonien, S. 16–23. Также и Prof. H. Zimmern, Keilinschriften und Bibel, Berlin 1903, S. 8. გადმოცემა ბაბილონური თქმულებისა წარღვნაზე და ჰიპოთეზების განხილვა მის კავშირზე ბიბლიურ თქმულებასთან. იხ. კონდამენთან. Кондамен, Вавилон и Библия, Сергиев Посад, 1913, стр. 24–30.
251. Ibid., S. 23.ბაბილონურ და ბიბლიურ კოსმოგონიათა შორის განსხვავებაზე და მოთხრობა წარღვნაზე იხ. ასევე პროფ. ტურაევთან. Проф. Б. А. Тураев, История Древнего Востока I, СПБ, 1913, стр. 155–156.
252. Zimmern-ი, მაგალითად, ბიბლიაში პოულობს ღმერთ ანუზე ბაბილონელთა წარმოდგენის ანარეკლს, როდესაც ლაპარაკია ცაზე, როგორც ღმრთის საცხოვრისზე, ღმრთის ტახტზე, ასევე ღმრთი თაზე უკიდურეს ჩრდილოეთში (ეს. 14:13; ფსალმ. 48:3). შემდეგ, მისი აზრით, იაჰვეზე გადატანილია სინის ზოგიერთი ნიშან-თვისება. თვით რწმენა სამი დღის შემდეგ ქრისტეს მკვდრეთით აღდგომის მიმართ, ბოლოს და ბოლოს, თითქოსდა წარმოიშვა მითიდან მთვარის სამდღიანი დაკარგვის შესახებ და ა. შ. იხ. Schrader, II, S. 352–353, 364–366.
253. Zimmern-ის მიხედვით, ბიბლიური თხრობა 10 წარღვნამდელ პატრიარქზე დადის ბაბილონურ თხრობამდე 10 მეფეზე, თანაც ზოგიერთი პატრიარქის სახელი წარმაოდგენს ბაბილონურ სახელთა ებრაულ თარგმანებს. ასე, მაგალითად, მესამე მეფე ამელონი (Amelon) = amêlu - ადამიანი, მესამე პატრიარქი ენოსი - ადამიანი. მეშვიდე მეფე - Enmeduranki, Zimmern-ის თარგმანით: Oberpriester des Verbindungsortes von Himmel und Erde; მეშვიდე ბიბლიური პატრიარქი ენოქი (Hanôk) - მიძღვნილი (der Eingeweihte) და ა. შ. იხ. Schrader, II, S. 539–540. სამსონისა და ილიას ისტორიაში, შემდეგ წარმოჩინდა შამაშის კულტის გავლენა: ibid., S. 369, და ა. შ.
254. შეად. Köberle, Babilonische Kultur und biblische Religion, S. 23.
255. ჩვენთან პროფ. ვლ. პ. რიბინსკი (проф. Вл. П. Рыбинский) ებრაელებში პოულობს "უეჭველ ნასესხობებს ბაბილონიდან" მონეტებისა და წონის სისტემაში, არქიტექტურაში. იხ. მისი "Вавилон и Библия", Киев 1903, стр. 21.
256. იხ. Рыбинский, там же стр. 20–21; Köberle, S. 31-33.
257. Köberle, S. 24–25.
258. Ibid., S. 14–15.
259. კერძოდ, ვინკლერის და ციმერნის მიერ შრედერის შრომის გადამუშავებასთან დაკავშირებით – "Keilinschriften und das Alte Testament" და Jeremias-ის წიგნის "Das Alte Testament im Lichte des Alten Orients"-ის მეორე გამოცემასთან დაკავშირებით პროფ. ბ. ა. ტურაევი ამბობს: "ავტორებმა მოიზიდეს ლურსმული დამწერლობისა დასამიტიური არქეოლოგიის უმდიდრესი მასალა, მოგვცეს მრავალი ღირებული შენიშვნა და ექსკურსი, თავიანთ ნაშრომებს მიანიჭეს საზოგადო იდეა, მაგრამ ამასთან აავსეს ისინი შეუძლებელი შეფარდებებით და კომბინაციებით" (История Древнего Востока I, Спб. 1913, стр. 49).
260. Ibid., S. 7.
4. იუდეველობაზე პარსიზმის გავლენის შესახებ
მეორე რელიგია, რომელზეც ამბობენ, თითქოსდა მან მისცა გარკვეული შინაარსი გვიანდელ იუდაიზმს, არის პარსიზმი. მის შესახებ ამტკიცებენ, რომ თავისი სუფთა ფორმით ის თითქმის იუდეველობის ერთგვაროვანია. არც ერთ სხვა რელიგიაში, - რა თქმა უნდა, იუდეველობის გარდა, - შესამჩნევი არ არის ესოდენ ძლიერი მიდრეკილება მონოთეიზმისკენ, როგორც ეს გვაქვს სპარსულ რელიგიაში.
ორმუზდი, იუდეველთა გარემომცველ სამყაროში არსებულ ყველა ღვთაებათა შორის, შეიძლება ებრაული იაჰვეს გვერდით დავაყენოთ. აღნიშნავენ ასევე მიდრეკილებას ტრანსცენდენტულობისადმი და რელიგიის კავშირს ეთიკასთან. შემდეგ უთითებენ, რომ ორივე რელიგიებში ცენტრალური მნიშვნელობა აქვს აზრს საიქიოზე და სამსჯავროზე, აქაც და იქაც სწავლებას სამყაროს უკანასკნელი ხვედრის შესახებ უკავშირდება აზრი ინდივიდუალური მიგების შესახებ; ორივე რელიგიაში შესამჩნევია მიდრეკილება დუალიზმისკენ, თანხმიერება სპეკულაციებში ღმერთზე და იპოსტასებზე, აქაც და იქაც დიდი მნიშვნელობა აქვს ზრუნვას ღარიბებზე.
იუდაიზმშიც და პარსიზმშიც ჩამოყალიბდა წმიდა წიგნთა კანონი, თანაც ებრაელებთან გაჩნდა მწიგნობართა ფენა, ხოლო სპარსელებში მოგვები თანდათანობით თეოლოგები და გადმოცემათა დამცველები გახდნენ (261). კითხვაზე თუ სად შეხვდნენ ერთმანეთს იუდაიზმი და პარსიზმი პასუხობენ, რომ ასეთი ადგილი იყო ბაბილონი და ბაბილონის დაბლობი, სადაც ტყვეობის დროიდან იყო იუდაური რელიგიის ცენტრი.
ამბობენ, რომ მთელ მსოფლიოში ჩანსო, თუ როგორ გადალახა იმ დროისთვის ირანულმა რელიგიამ თავისი საზღვრები, შეიჭრა შორს დასავლეთში და იქ გაბატონებული მდგომარეობაც კი მოიპოვა. როდესაც ალექსანდრე დიდი შევიდა ბაბილონში, მას ჯერ შემოეგებდნენ მოგვები, ანუ სპარსი ქურუმები, შემდეგ ქალდეველები, ანუ ბაბილონური რელიგიის ქურუმები. შემდეგ ბერზნებში ზოროასტრი ასურელია ანუ ბაბილონელი. ეს ყველაფერი კი ადასტურბს, რომ ბერძენი მოგზაურები, რომლებიც აღმოსავლეთში მოგზაურობდნენ, ამჩნევდნენ, რომ ზოროასტრის რელიგია ბატონობდა ბაბილონის დაბლობზე (262).
ამრიგად, სპარსული გავლენა იუდაურ რელიგიაზე შეიძლება განეკუთვნებოდეს, უკიდურეს შემთხვევაში, ბაბილონური ტყვეობის დროებას, არადა ეს თარიღი მთელ ჰიპოთეზას საკმაოდ საეჭვოს ხდის. ჩვენ დარწმუნებულნი ვართ, რომ ის, რაც იუდეველებმა აიღეს ზოროასტრის რელიგიიდან არ შეიძლებოდა პირდაპირ და შეგნებულად ყოფილიყო სპარსული დოგმატიკის ათვისება, ხოლო უფრო ინტიმური, ასე ვთქვათ, ორივე შეხედულების შეერთებისტვის, ვფიქრობთ, დრო აღარ არის. ამასთან ტყვეობის დასრულების შემდეგ რელიგიის სფეროში ხელმძღვანელი როლი ეკუთვნოდა ბაბილონიდან დაბრუნებულთ, და არა იქ დარჩენილებს, მაშინ როდესაც პალესტინაში სპარსული გავლენისთვის ადგილი არ იყო.
შემდეგ, კიდევ ჩვეულებისამებრ მითითებული პუნქტები, სადადც პარსიზმი და იუდეველობა ეხებიან ერთუთს ან სინამდვილეში ამგვარს არ წარმოადგენენ, ან კიდევ ამ პუნქტებით აღნიშნულია ისეთი იდეები, რომელთა ჩანასახები იუდაურ რელიგიაში სპარსულ ბატონობამდეც არის შესამჩნევი, თვით ბაბილონის ტყვეობამდეც კი, - სწორედ წინასწარმეტყველთა და მეფსალმუნეთა სწავლებებში. მაშინ სპარსული გავლენის არსებობა შეუძლებელი იყო!
მაგალითად, არასწორია მტკიცება პარალელიზმზე ორმუზდსა და იაჰვეს შორის. ასევე ებრაული მიდრეკილება დუალიზმისკენ საერთოდ არ შეიძლება შევადაროთ მკაფიოდ გამოკვეთილ სპარსულ დუალიზმს, და იუდაიზმის დუალიზმი იმდენად არაარსებითი და ეთიკურია, რომ თავისი განმარტებისთვის სულაც არ საჭიროებს გარეთა გავლენის ან გარედან შეთვისების ვარაუდს.
სპეკულაციები იპოსტასთა შესახებ, ჯერ-ერთი, აიხსნება ღმერთის შესახებ იუდაური ცნების ტრანსენდენტულობიდან, შემდეგ მათი ფართო განვითარება სულაც არ ეხება იმ დროს, რომელზეც ახლა ვლაპარაკობთ, არამედ უფრო გვიანს: ასეთია, მაგალითად, სპეკულაციები "memra"-ზე. თუმცა, მიდრეკილება ცნებათა იპოსტასირებისადმი ნაკლებად შეიძლება ჩაითვალოს პარსიზმის მონოპოლიად: ხომ არ ახასიათებს ის საერთოდ აღმოსავლეთის ხალხებს?
რაც შეეხება ესქატოლოგიური ხასიათის იდეას, თვით Gunkel-მა მიუთითა მათზე ჯერ კიდევ წინასწარმეტყველთა და მეფსალმუნეთა სწავლებებში, სადაც ჩვენ გვესმის საზოგადო მსოფლიო კატასტროფებზე, ძლიერ წყალდიდობებზე, საშინელ მხედრებზე, რომლებიც ჩრდილოეთიდან მოდიან და საზღვაო ურჩხულებზე. დედამიწა იღუპება! მაგრამ მიუხედავად ამისა ყველაფერი განადგურებისკენ კი არ მიდის, არამედ განახლებისკენ. მოხდება დიდი აპოკატასტასისი, ყველაფერი თავის პირვანდელ მდგომარეობას უბრუნდება: ღმერთი შექმნის ახალ ცას და ახალ მიწას, რომელზეც ოქროს ხანა დაიწყება (263).
აი ის მარცვალი, რომლისგანაც ხელსაყრელ პირობებში შესაძლებელი იყო ესქატოლოგიის სისტემური განვითარება. მისი ასახსნელად კი სულაც არ არის საჭირო უცხო რელიგიების მოხმობა. რადგან, რაც გინდ ილაპარაკონ პარსიზმის გავლენაზე იუდეველობაზე, ამ უკანასკნელი შინაგანი განვითრების მიზეზების გაუქმება შეუძლებელია. ასე, მაგალითად, Stave, რომელიც მიიჩნევს, რომ სპარსული რელიგია უმთავრეს როლს თამაშობს იუდეველობაზე გარეგანი გავლენების საკითხში (264), ამასთანავე გამოთქვამს აზრს, როგორც საზოგადო მდგომარეობას, რომ უცხო რელიგიის გავლენა შესაძლებელი იყო მხოლოდ იქ, სადაც ამისთვის შესაბამისი ნიადაგი არსებობდა (265).
რაც შეეხება ცალკეულ მომენტებს, მაგალითად, სწავლებას მკვდრეთით აღდგომის შესახებ, ისრაელიანებთან მას ის პირდაპირ ნასესხებად მიაჩნია, ხოლო შინაგანი არსი ისრაელურ გაგებად: აზრი მკვდრეთით აღდგომის შესახებ ნამდვილად ისრაელური წარმომავლობისაა, სპარსული გავლენა კი მთელ რიგ აპოკალიპტურ შეხედულებებში და თვით აღდგომის შესახებ სწავლების დაჩქარებულ განვითარებაში გამოვლინდა (266).
ზუსტად ასევე Marti-ის მიხედვით სწავლება ანგელოზებზე და მკვდრეთით აღდგომაზე იუდეველებთან აღქმულია შიდა მიზეზთა გამო, თუმცა, თუ გნებავთ, შეიძლება მიიღოთ გარეგანი სტიმულებიც (267).
ხოლო Böklen-ის მტკიცებით, ზოგიერთი რელიგიური წარმოდგენა საზოგადოა არა მარტო სპარსელებისთვის, არამედ მრავალი სხვა ხალხისთვისაც: ამიტომაც, ხომ არ უნდა დავინახოთ აქ ერთი საზოგადო გადმოცემა, რომელიც შემდეგ იხსნებოდა და ვითარდებოდა სახალხო ინდივიდუალურობის შესაბამისად? (268).
კიდევ შევნიშნავთ, რომ შეიძლება ვიდაოთ პარსიზმის ზოგიერთი იდეის ასაკზე (269).
ამ ყველაფრით ჩვენ გვსურს ვაჩვენოთ, რომ პარსიზმზე იუდეველობის დამოკიდებულების მტკიცებისთვისაც არანაირი უდავოდ დამაჯერებელი მონაცემი არ არსებობს, მაშინ როდესაც სრულიად შესაძლებელია ვამტკიცოთ იუდეველობის დამოუკიდებლობა რელიგიის საქმეში.
______________________
261. Bousset, Die Religion des Jüdenthums, S. 549.
262. Ibid., S. 548. ასევე Stave-მ (Ueber den Einfluss des Parsismus auf das Judentum, S. 82–83) გამოარკვია, რომ იუდეველთა ახლო შეხება სპარსელებთან შესაძლებელი იყო მხოლოდ ბაბილონში. ხოლო H. Holtzmann-ი აღიარებს, რომ ბაბილონის გავლენა იუდეველობაზე განპირობებული იყო პარსიზმით: იხ. Lehrbuch der Neutest. Theologie, B. I, S. 44.
263. Gunkel, Zum religionsgeschichtlichen Verständnis des Neuen Testaments, S. 21–22. Ср. S. 23–24. Gunkel-ი, რა თქმა უნდა, ყველგან პოულობს ბაბილონური მითოლოგიის გავლენის ნაკვალევს.
264. Stave, Ueber den Einfluss des Parsismus auf das Judentum, S. 145.
265. Ibid., S. 125.
266. Ibid., S. 168–169. მისი შეხედულება იუდაურ ანგელოლოგიაზე, S. 210–215.
267. Prof. K. Marti, Die Religion des Alten Testaments, S. 75–78. შეად. შემდეგ Prof. E. Schürer, Geschichte des jüdischen Volkes, B. II, S. ⁴ 587.
268. Böklen, Die Verwandtschaft der jüdisch-christlichen mit der Parsischen Eschatologie, S. 148–149.
269. J. Darmesteter-მა გამოთქვა ვარაუდი, რომ ადრე უძველესად მიჩნეული ავესტის ნაწილი, ე. წ. გატები, წარმოიშვა მხოლოდ ჩვენი წელთაღრიცხვის პირველ საუკუნეში, ამიტომაც იუდაიზმი კი არ არის დამოკიდებული პარსიზმზე, არამედ პირიქით. იხ. ამის შესახებ Stave, S. 2–9. Prof. W. Bousset, Die Religion des Jüdenthums, S. ² 547. მართალია, ამ ჰიპოთეზას უმრავლესობა უარყოფს, მაინც, სხვა მეცნიერები პარიზმის იდეის წარმომავლობის დროებაზე ფრთხილად გამოთქვამენ საკუთარ შეხედულებებს. ასე, მაგალითად, E. Schürer-ი ამბობს: "das höhere Alter der persischen Anschaungen sehr fraglich" (სპარსულ შეხედულებათა უფრო ძველი ასაკი საკმაოდ საეჭვოა) (Geschichte des jüdischen Volkes, B. II, S. ⁴ 587). და Böklen-ი ეთანხმება, რომ პარისზმისა და იუდეველობის დამოკიდებულების საკითხის გადაწყვეტა რთულდება ავესტის არასწორი დათარიღებით (S. 4-6; ср. S. 147-147). ყველაზე მნიშვნელოვანი მითითებები ამ საკითხზე იხ. პროფ. ბ. ა. ტურაევთან (История Древнего Востока II, СПБ, 1913, стр. 203–206), რომლებიც სულაც არ მეტყველებენ ავესტას, როგორც ირანის უძველესი რელიგიის წყაროს სასარგებლოდ.
5. იუდეველობა და ელინიზმი
დასასრულ, შეიძლება შევხვდეთ იუდეველობაზე ელინური კულტურის აღიარებას. რა თქმა უნდა, ლაპარაკიც კი არ შეიძლება იმისა, რომ თითქოსდა ხალხურმა ბერძნულმა რელიგიამ გავლენა მოახდინა იუდეველობაზე, მაგრამ, ასეთი გავლენა შესაძლებელი იყო ბერძნული ფილოსოფიის ამაღლებული იდეების მხრიდან, - და ამას უნდა დავეთანხმოთ. მეტიც, ასეთი გავლენა, ზოგიერთი ძეგლის მიხედვით, უდავო ფაქტია. ის, მაგალითად, შეეტყო ისეთ ბრწყინვალე ნაწარმოებს, როგორიცაა სოლომონის სიბრძნე.
ყველაფერ ამასთან ერთად ეს გავლენა მატერიალური მხრიდან არ შეიძლება ფართე მასშტაბის მოვლენად ვაღიაროთ. ჩვენ უეჭველი გვეჩვენება ის, რომ ორთოდოქსულ იუდეველობას, იმ ურთიერთობის გათვალისწინებით, როგორიც მას ჰქონდა ელინურ სამყაროსთან (270), არანაირად შეეძლო მთლიანად აეღო მისგან ამაღლებული იდეები.
მართლაც, თუკი ჩვენ ავიღებთ პალესტინურ იუდეველობას, დავინახავთ, რომ ელინისტურმა ცივილიზაციამ აქ ზედაპირული გავლენა იქონია, რომელიც მხოლოდ საზოგადოების ზედა ფენებში გავრცელდა, სახალხო სულის სირღმეებში კი ვერ შეაღწია, რადგან ხალხი, რომელსაც ფარისევლები მეთაურობდნენ, პროფ. P. Wendland-ის თქმით, მკაცრად იყო შთაგონებული საკუთარი განსაკუთრებულობის იდეით და ელინიზმისადმი უნდობლობით (271). და კვლავ, იუდეველობაზე ელინიზმის გავლენაში არ არის არც სიღრმე, არც სიმყარე, არც სივრცე. ბერძნული ფილოსოფიის გავლენა აქ უმნიშვნელო გახლდათ.
ჩვენ მიერ ნახსენებ სოლომონის სიბრძნესთან დაკავშირებით Wendland-ი ამბობს, რომ მისი ავტორის მიერ აღებული ელინისტური ელემენტები გამსჭვალულია იუდაური გრძნობით, ხოლო ფილონს საერთოდ იზოლირებული მდგომარეობა უჭირავს (272).
Wendland აღნიშნავს იმ დამახასიათებელ ვითარებასაც, რომ იუდეველობამ არ შემოინახა არანაირი სანდო მოგონება თავის დიდ ელინისტებზე ფილონსა და იოსებ ფლავიოსზე (273). გარდა ამისა, როდესაც იუდეველობა შეეჯახა ბერძნულ კულტურას, მას უკვე თავის რელიგიაში ჰქონდა ის ელემენტები, რომელთა წარმომავლობასაც დღეს ასე გულმოდგინედ ეძებენ.
აღსანიშნავია კიდევ ის ფაქტი, რომ პალესტინელ ებრაელთა შორის, სადუკევლები, რომლებიც გატაცებულნი იყვნენ ბერძნული კულტურით, აღმოჩნდნენ იმ დოგმატების უარმყოფელნი, რომელსაც იუდეველობის რელიგიაში საკმაოდ თვალსაჩინო ადგილი ეპყრა.
______________________
270. უეჭველია ელინური კულტურის შეღწევა იუდეველებთან მაკაბელთა ომამდე. 2 მაკ. 4:9-20 მოგვითხრობს მღვდელმთავარ იასონის მცდელობაზე შემოიტანოს ბერძნული ჩვეულებები. ასე, მაგალითად, მან იერუსალიმში ააშენა გიმნასტიკური ვარჯიშების სასწავლებელი (გიმნასიონი), და საერთოდ მიდრეკილი იყო "ელინური ზნე-ჩვეულებებისკენ". როგორც ჩანს, ამისი ხელსაყრელი საფუძველი არსებობდა, ასე რომ თვით მღვდლებიც კი, ტოვებდნენ რა ტაძარს, "ესწრაფოდნენ მონაწილეობა მიეღოთ რჯულის საწინააღმდეგო პალესტრას თამაშებში და "გატყორცნილი დისკოს ხმის გაგონებისთანავე გარბოდნენ მოედანზე ურჯულო ასპარეზობის საყურებლად" (2 მაკ. 4:14). იასონი იქამდეც კი მივიდა ტირში დღესასწაულობის დროს სამასი დრაჰმა გააგზავნა ჰერკულესისთვის შესაწირად. უცნობია რითი დამთავრდებოდა ეს ყველაფერი, რომ არა ანტიოქოს IV-ის ძალადობრივი მცდელობა, რომელმაც ბოლო მოუღო იუდეველობის მშვიდობიან ელინიზაციას. საერთოდ მაკაბელთა ომების დროიდან ელინიზმის გავლენას ზღვარი დაედო, და იუდეველემა განამტკიცეს თავიანთი რელიგიის დამოუკიდებლობა, თუმცა ელინიზმის ნაკვალევი გარეგან კულტურაში მაინც რჩებოდა. იხ. Krüger, Hellenismus und Jüdentum, S. 17–19, 24–27.
271. Wendland, Die Hellenistisch-Römische Kultur, S. 189.
272. Ibid., S. 201–204.
273. Ibid., S. 208.
6. გვიანდელი იუდეველობის ახალ ელემენტთა წარმომავლობის შესახებ
თუკი არ შეიძლება იმის აღიარება, რომ იუდაურ რელიგიაში ფართო ტალღით იღვრებოდა რომელიმე უცხო რელიგიის ელემენტები, მაშინ მაინც რა უნდა ვიფიქროთ გვიანდელ იუდეველობაზე ამ უცხო რელიგიებისადმი მისი დამოკიდებულების მხრივ? ამ შემთხვევასი მკვლევარს აუცილებლად უნდა ვურჩიოთ დიდი სიფრთხილე მსჯელობებში.
ჩვენ ვფიქრობთ, რომ მისწრაფებაამა თუ იმ კულტურაში ან რელიგიაში დავინახოთ უცხო ელემენტების ფართო ნასესხობა თითქმის ყოველთვის საქმის ნამდვილი არსის არცოდნით აიხსნება, რომელიც ხშირად აუხსნელია სამეცნიერო მონაცემების არარსებობის გამო, მსგავსად იმისა, როგორც შეუძლებელია ზუსტად აღდგეს იუდეველობის განვითარების პროცესი ტყვეობის პერიოდში და მის შემდგომ.
ყველაფრის ახსნა გარეშეთაგან ნასესხობით უფრო იოლია, ვიდრე აღადგინო შინაგანი განვითარების პროცესი; და თანაც, ახსნის ასეთი მეთოდი დამაჯერებელი ხდება თავისი თვალსაჩინოების გამო. მაგრამ, გვიანდელ იუდეველობაში ყველაფერი გასაგებია, თუკი მისი მთავარი ელემენტების წარმომავლობას ავხსნით იმ ჩანასახებიდან, რომლებიც მასში ჯერ კიდევ ტყვეობამდელ პერიოდში იყო ჩადებული და, რომლებმაც ტყვეობის დროს და მის შემდეგ ხელსაყრელი ნიადაგი იპოვეს თავისი განვითარებისთვის: ებრაელობის, როგორც ეროვნების სევდიან ხვედრსა, და მისი ცხოვრების ვითარებებს გარდაუვალად უნდა დაენგრა ის ეროვნული ჩარჩოები, რომლებშიც ადრე იყო მოქცეული ებრაელთა რელიგია, და ებიძგებინა მისთვის უნივერსალიზმისკენ. იქ, სადაც განვითარება მიდიოდა უკვე განსაზღვრული გზით, მას ასევე ეხმარებოდა სამეცნიერო ეგზეგეზისი.
ამ პროცესის განვითარების დაჩქარებას, შესაძლოა, ხელი შეუწყეს უცხო კულტურებმა, - სავარაუდოდ ხელი შეუწყეს. მაგრამ მათი გავლენა შესამჩნევია ან არაარსებით პუნქტებში, ან კიდევ იყო ყველაზე ზოგადი ხასიათის. და ჩვენ სრულიად მიუკერძოებელი ადამიანებისგან გვესმის, რომ იუდეველობის კონტაქტები წარმართულ რელიგიებთან წარმოადგენენ მხოლოდ ანალოგიებს; რომ გვიანდელი იუდაური აზროვნების დასაწყისი არცთუ იშვიათად ძევს ძველი აღთქმის კანონში; რომ, დასასრულ, იუდაური სასოების ჭეშმარიტი და სრული გაგება შეიძლება მიღწეულ იქნას მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუკი მხედველობაში მიიღებენ იუდეველობის შინაგან განვითარებას.
გამოთქმულ მდგომარეობას მნიშვნელობა აქვს მკვდრეთით აღდგომისადმი განსჯის, ასევე ანგელოზებზე და სხვა მსგავს საკითხებზე მსჯელობის დროს (274). საერთოდ ესქატოლოგიურ იდეებთან დაკავშირებით Charles შესაძლებლად მიიჩნევს გამოთქვას აზრი, რომლის თანახმადაც იუდაური სულიერი ესქატოლოგია განვითარდა იუდაური მონოთეიზმიდან (275) ინდივიდუუმის მოთხოვნილების შესაბამისად, - ეს უკანასკნელი უპირველეს ყოვლისა ეხება მკვდრეთით აღდგომისადმი რწმენას, რომელიც ჩვენ გვაქვს ეს. 26:1-19-ში და დან. 12:2-3-ში (276).
მკვდრეთით აღდგომის დოქტრინა ეს. 26:19-ში - ნამდვილად იუდაური შთაგონების პროდუქტია, და არა გარეგანი ზეგავლენის შედეგი. ხოლო დანიელის წიგნში სწავლებაზე მკვდრეთით აღდგომის შესახებ, Charles-ის აზრით, თუკი აისახა მადეიზმის გავლენა, ის ყოველ შემთხვევაში იყო უმნიშვნელო (277). ისრაელის პოლიტიკური სიკვდილი უზარმაზარი ფაქტორი გახდა რელიგიის განვითარებაში, რადგან მან ხელი შეუწყო ამ უკანასკნელის ინდივიდუალიზაციას მის არსებულ ბუნებაში და მომავლის მისეულ მოლოდინში (278). ყველა ეს აზრი, რომელთაც შეუძლებელია არ დავეთანხმოთ, - არის აზრები, რომლებსაც ადასტურებენ, როგორც ძველი აღთქმის წმიდა წერილის ძეგლები, ასევე ბუნებრივი მოსაზრებები.
სულიერი ესქატოლოგიური იდეები იუდეველებში უცებ არ გაჩენილა, - მაგრამ ჩვენ აქ ვამჩნევთ რელიგიური იდეის კომპლექსის ჰარმონიული განვითარების მთელ რთულ პროცესს მათი გასულიერების მიმართულებით. ფსალმუნები (მაგალითად, 72-ე ჩვენს ბიბლიაში), იობის წიგნი (14:13-15; 19:25-27), წინასწარმეტყველები ამა თუ იმ ფორმით ქადაგებენ მკვდრეთით აღდგომას და ღმრთის სამსჯავროს ინდივიდუმზე, და ამ ქადაგებაში არაფერია ისეთი, რაც აიძულებდა ვინმეს დაენახა რომელიმე უცხო რელიგიის გარეგანი გავლენა. ჩვენ სრულიად შეგვიძლია შევუერთდეთ Charles-ის შეხედულებას, რომ აზრი, თითქოსდა იუდეველებს დოქტრინა მკვდრეთით აღდგომის შესახებ თავისი განვითარებული ფორმით ნასესხები აქვთ აღმოსავლეთისგან, გაჩნდა იმ ანტიისტორიული მეთოდის წყალობით, რომლის დახმარებითაც სწავლობენ გერმანიასა და ინგლისში ამ იდეის მდგომარეობას ძველ აღთქმაში, აპოკრიფებსა და ფსევდოეპიგრაფებში (279).
უცხო რელიგიათა გავლენა თუ სადმე მაინც შეეტყო იუდეველობას, მხოლოდ და მხოლოდ კერძო დეტალებში. ის, მაგალითად, შესამჩნევია ანგელოლოგიაში, თუმცა წარმოდგენა ანგელოზების შესახებ შეუძლებელია ავხსნათ გარეგანი წარმომავლობით. ეჭვს იწვევს ასევე ვარიაცია წარმოდგენისა უმაღლეს ანგელოზთა რიცხვზე. გარეგან გავლენას უნდა მივაწეროთ აპოკალიპტიკაში სულთა გასამართლების სცენის აღწერისადმი სიყვარული; ასევე, შესაძლოა, ენოქის წიგნში 70 მწყემსის დაყოფა ოთხ ნაწილად კავშირში იყოს პარსიზმის სწავლებასთან, რომელშიც ქვეყნიერების ცხოვრება ოთხ პერიოდად არის დაყოფილი. მაგრამ არიმანსა და საოშიანსზე სპარსულ წარმოდგენებსა და იუდაურ წარმოდგენას შორის სატანასა და მესიაზე, - ვფიქრობთ, - არანაირი კავშირი არ არსებობს. შემდეგ მიდრეკილება კოსმოლოგიურ კვლევებთან, რომლებიც დაეტყო ზოგიერთ ფსევდოეპიგრაფს, შესაძლოა აიხსნას გარეგნული გავლენით. მაგრამ ეს ყველაფერი ისეთი წვრილმანია და ისეთ ხასიათს ატარებენ, რომ არ გვაძლევს უფლებას ვთქვატ, თითქოსდა მითოლოგიის ფართო ტალღა იუდეველობის მეშვეობით იღვრებოდა ახალ აღთქმაში.
______________________
274. Baldensperger, Das Selbstbewusstsein Jesu, I. S. 191–192.
275. Charles, A Critical History of the Doctrine of a Future Life, p. 53–54.
276. Ibid., S. 125–126.
277. Ibid., S. 134–136.
278. Ibid., S. 100.
279. Ibid., S. 71, not. 1.
წყაროთა უკიდურესი არადამაკმაყოფილებლობა, რომელიც შეუძლებელს ხდის მკაცრ სამეცნიერო და რელიგიურ-ისტორიულ გამოკვლევას
აღვნიშნავთ კიდევ იმ ფაქტს, რომ თუკი არსებობს რაიმე შეხება, ერთი მხრივ, იუდეველობასა და ქრისტიანობას შორის და, მეორე მხრივ, წარმართულ-მითოლოგიურ წარმოდგენებს შორის, მაინც შეუძლებელია მათ შორის უეჭველ პრაგმატულ კავშირზე მითითება: ჩვენ საქმე გვაქვს უბრალო ანალოგიებთან. ამიტომაც უფრო ფრთხილი მკვლევრები მისდევენ იმ თვალსაზრისს, რომელიც აღიარებს, რომ საკითხი, რომელ ეროვნულ ანაბეჭდშიც არის აღიარებული ცნობილად, მაგალითად, წმიდა მწერლის მიერ მითი, არის კიდევაც cura posterior (280). მისი გადაწყვეტა უნდა მივანდოთ მომავალს, როდესაც ამისთვის, შესაძლოა, მოპოვებული იქნება მონაცემები. ხოლო დღევანდელი ისტორიკოსის უპირველესი ამოცანა მდგომარეობს იმაში, რათა დაადგინოს მხოლოდ ზოგადი კავშირი ბიბლიური იდეისა წარმართულ-მითოლოგიურ წარმოდგენებთან.
რაიმეს წვდომის მარტივი მეთოდი, რომელიც არცთუ გასაგებია გარეგანი ნასესხობების გამო, და ფართოდ გამოიყენება აპოკალიპტურ სიმბოლოთა ასახსნელად, როგორც უკვე აღვნიშნეთ, სარგებლობს კრედიტით უციდინრობის ან უბრალოდ შეუძლებლობის გამო დადგენილ იქნას რაიმე სწავლების ან სიმბოლოს განვითარების ნამდვილი პროცესი. რელიგიურ-ისტორიული შესწავლის სფეროში ჩვენი რელიგიის წყაროთა ზუსტი ცოდნის ეს შეუძლებლობა შეგნებული აქვთ ამგვარი შესწავლის მომხრეებსაც. უთითებენ, რომ წაროთა არარსებობის შედეგად შეუძლებელია შესწავლილ იქნას სულიერი მოძრაობა აღმოსავლეთისკენ სპარსული და ბერძნული ბატონობის პერიოდში. იუდაიზმის გარდა, არ გვაქვს სხვა რელიგიები, რომელთა შესწავლა შესაძლებელი იქნებოდ იმ პერიოდში, როდესაც დაცულ იქნა ყველაზე მეტი ისტორიული წყარო. ეგვიპტურ, ბაბილონურ და სპარსულ რელიგიათა უძველეს ფორმებსა და იმ ფორმას შორის, რომლითაც ისინი გვევლინებიან ბერძნულ-ქრისტიანულ პერიოდში, - დიდი უფსკრულია, რომელსაც ვერავითარი ადგილობრივი დოკუმენტი ვერ ავსებს. ბაბილონიაში არც კი მოგვეპოვება რაიმე ტექსტები ნაბუქოდონოსორის დროის შემდეგ და ა. შ. (281).
მეთოდოლოგიური მცდარობა, რომელსაც უშვებენ ახალი აღთქმის ამგვარი კვლევის დროს
წყაროებთან დაკავშირებული ამგვარი ვითარების გამო რელიგიურ-ისტორიული კვლევის მომხრეები ზოგჯერ უშვებენ მეთოდოლოგიურ შეცდომას. ქრისტიანობამ იუდეველობისგან მიიღო აღმოსავლური მითოლოგიის ელემენტები. ამასთან გვიანდელი იუდეველობის შემსწავლელი წყაროებიდან, რომელიც გარკვეულწილად რთულ რამეს წარმოადგენს, მცირედი რამ შემორჩა. ამიტომაც დგება მოთხოვნა, რომლის თანახმადაც იუდეველობა რეკონსტრუირებულ უნდა იქნას ახალი აღთქმის მიხედვით (282). ეს მოთხოვნა მნიშვნელოვანია მხოლოდ განსაზღვრულ ჩარჩოებში. მაგრამ თუ მას აბსოლუტურ ფორმად გამოვაცხადებთ და გარკვეული პირობების გარეშე, გაჩნდება სივრცე თვითნებობისთვის - განსაკუთრებით ესქატოლოგიისა და აპოკალიპტიკის სფეროში.
გადაჭარბებანი, რომელსაც უშვებენ ახალი აღთქმის რელიგიურ-ისტორიული შესწავლისას
ამ ვითარებებთან დაკავშირებულია თვით ყველაზე წარმოუდგენელ გადაჭარბებათა ფაქტი და ძალდატანებანი ("ყურით მოთრეული" არგუმენტები - "აპოკ." რედ.) რელიგიურ-ისტორიულ კვლევებში. ასე, მაგალითად, იუდეველებში არსებული სწავლება მესიის შესახებ
ამის გამო რელიგიურ-ისტორიულ კვლევებში არცთუ იშვიათად ჩნდება უკიდურესი გადაჭარბებანი და "ყურით მოთრეული" არგუმენტები. მაგალითად, რაკიღა იუდეველებში არსებობს სწავლება მესიის შესახებ და მასში არის გარკვეული გაუგებარი დეტალები, აკეთებენ დასკვნას, თითქოსდა ეს არის მითი ახალ ღმერთზე ან მეფეზე, რომელიც უნდა ავიდეს მსოფლიო ტახტზე.
ზუსტად ასევე, ზოგიერთის აზრით, სიბრძნის იპოსტასირება მოხდა მითების გავლენით (283). ამტკიცებენ, რომ ახალი აღთქმის მთელ ისტორიას გააჩნია პარალელები მითოლოგიაში: იესუს უთესლოდ ჩასახვა, მისი სიყრმე, გამოცდა უდაბნოში, ფერისცვალება, ჯოჯოხეთში ჩასვლა, მკვდრეთით აღდგომა და ამაღლება - თითქოსდა, ეს ყველაფერი, უკვე იყო თქმულებებში წარმართ ღმერთებზე და გმირებზე (284).
ზოგიერთი ისე შორს მიდის, რომ 12 მოციქულის რაოდენობას ზოდიაქოს ნიშნებს უკავშირებს, - და არა მარტო რაოდენობას, არამედ მათ სახელებსაც! მაგალითად: თომა - ტყუპები! რა აზრი აქვს ამ სახელს? თომა - ბაბილონურად იქნება tuâmu, ხოლო ეს "ტყუპების" სახელია. იოანე და იაკობი - ზებედეს ძენი. ზებედე შეესაბამება ბაბილონურ Zalbatanu-ს, ანუ იუპიტერის სახელს ძველ ბაბილონურ ხელნაწერებში. აქედან გამოჰყავთ სახელწოდებაც: Βοανηρὲς, ὅ εστιν υἱοὶ βροντῆς, და bnê Nerig, ანუ ნერგალის ძენი, რომელიც ინტერპრეტირდება, როგორც იუპიტერის ძენი, ანუ ძენი ქუხილისა (285).
მკვლევრებს ხშირად მოჰყავთ ასეთი პარალელები. მაგრამ, ჩვენ არ ვიცით თვით ისინი ანიჭებენ თუ არა საკუთარ სიტყვებს სერიოზულ მნიშვნელობას; თუ ანიჭებენ, მაშინ გამოდის რაღაც საშინელი თეორიული გამომგონებლობა (286), რადგან უფლის ცხოვრების ფაქტობრივი მხარე აქ წარმოდგენილია წარმართულ მითოლოგიათა ასლად, მაშინ როდესაც ქრისტიანობა იშვა იმგვარ ადამიანთა შორის, რომელთაც სძულდათ ეს მითები.
______________________
280. Jeremias, Babylonisches im N. T., S. 12, Anm. 2.
281. Gunkel, Zum religionsgeschichtlichen Verständnis des Neuen Testaments, S. 7–9.
282. Ibid., S. 63–64.
283. Ibid., S. 24–26.
284. Ibid., S. 64–73.
285. Jeremias, op. cit., S. 89–92.
286. კვლევის ეს მეთოდი, ჩვენი აზრით, ანგრევს ისტორიული მეცნიერების საფუძვლებს. მისი უკიდურესი მომხრეები იმდენად არიან გატაცებულნი მით, რომ ავიწყდებათ მოგვცენ ქრისტიანულ წყაროთა სერიოზული ანალიზი. ქრისტეს და ადრეული ეკლესიის ცხოვრების შესწავლის ნაცვლად, ისინი ყველაფერზე მსჯელობენ: რომის ეკონომიკაზე, ბერძნულ ფილოსოფიაზე - ოღონდ არა ქრისტიანობის არსზე (იხ. მაგ., A. Kalthoff, Die Entstehung des Christentums, Leipzig 1904). მხოლოდ იშვიათად თუ გააკეთებენ კრიტიკულ შენიშვნებს (იხ. ibid., S. 111). თუმცა უნდა ვაღიაროთ: ეს პირველი ნაბიჯებია კვლევათა ესოდენ რთულ სფეროში.
გაგრძელება იქნება.
წყარო: Апокалипсис св. апостола Иоанна Богослова. Исагогическое исследование / В.В. Четыркин. - Петроград : Тип. М. Меркушева, 1916. - XVII, 514 с.
მასალა ითარგმნა საიტ "აპოკალიფსისის" რედ. მიერ. თბილისი. 2024 წ.